"Odwilż" w ZSRS i krajach bloku wschodniego
Sytuacja na Węgrzech po 1956 roku
Przemówienie I sekretarza Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego Nikity Chruszczowa z 25 lutego 1956 r. miało być tajne. Na zamkniętym posiedzeniu pojawili się jedynie najwyżsi dygnitarze państwa sowieckiego. Chruszczow referował długo, około pięciu godzin. Mówił o nadużywaniu władzy przez Stalina: czystkach, represjach, błędach w dowodzeniu podczas II wojny światowej. Stalin nie żył już wprawdzie od trzech lat, ale do tej pory nikt jeszcze nie odważył się na krytykę wodza. Nic dziwnego, że referat Chruszczowa wywołał spore poruszenie wśród słuchaczy.
Rychło sensacyjna treść przemówienia stała się tajemnicą poliszynela, także poza granicami ZSRS. Mieszkańcy krajów europejskich poddanych po wojnie sowieckiej dominacji zinterpretowali treść przemówienia Chruszczowa jako zachętę do odejścia od wcześniejszych, totalitarnych metod sprawowania władzy. Odżyły nadzieje na większą niezależność od Kremla. Węgrom również udzieliły się te nastroje, jednakże – w przeciwieństwie do Polaków – nie ograniczyli się oni do wymuszenia przetasowań na szczytach władzy. Wzniecili prawdziwą narodowowyzwoleńczą i antykomunistyczną rewolucję.
Również na Węgrzech komuniści znaleźli się w powstałej opozycji antyfaszystowskiej i utworzonym rządzie tymczasowym. Ich pozarządowym organem był Węgierski Narodowy Front Niepodległościowy, głoszący program reform społecznych oraz konieczność ukształtowania republiki demokratycznej, uciekano natomiast od radykalnych haseł. Najsilniejszą partią na Węgrzech, cieszącą się poparciem większości społeczeństwa, a także państw zachodnich, była Partia Drobnych Rolników, i to ona zdobyła blisko 60% głosów w przeprowadzonych bardzo szybko, bo już na jesień 1945 roku, wyborach.
Komuniści nie „przygotowali się”. To były jedyne niesfałszowane wybory w bloku państw demokracji ludowej. Po wyborach utworzono jednak rząd składający się z przedstawicieli różnych ugrupowań, na przykład funkcję ministra spraw wewnętrznych objął komunista Laszlo Rajk. Komuniści, wykorzystując podległe mu służby, rozpoczęli walkę o władzę. To od sytuacji zaistniałej na Węgrzech pochodzi określenie „taktyka salami”: poprzez różnorodne działania (demonstracje, prowokacje), stopniowe dyskredytowanie opozycji i pozbawianie jej władzy komuniści przejmowali kontrolę nad życiem politycznym. Apogeum stanowiło wykrycie przez służby porządkowe spisku, który miał na celu obalenie rządu. W ten spisek oczywiście zamieszani byli liderzy Partii Drobnych Rolników, których albo aresztowano, albo zmuszono do emigracji (m.in. z kraju wyjechał dotychczasowy premier Ferenc Nagy [czyt.: nodź]), choć już wcześniej pozbyto się części opozycji pod hasłem „poszukiwania faszystów i kolaborantów”.
W kolejnych wyborach w 1949 roku, już odpowiednio zabezpieczonych, Węgierska Partia Komunistyczna i jej sojusznicy zdobyli większość. Stopniowo po wyborach zdelegalizowano pozostałe ugrupowania, a następnie – po połączeniu Węgierskiej Partii Socjaldemokratycznej i Węgierskiej Partii Komunistycznej – doszło do powstania Węgierskiej Partii Pracujących.
Rewolucja węgierska 23 X - 10 XI 1956 rok
Zdobycie władzy przez komunistów w krajach demokracji ludowej nie zapobiegło protestom społecznym. Niektóre z nich stłumione zostały dopiero przy pomocy Armii Sowieckiej (powstanie berlińskie) czy wojsk Układu Warszawskiego.
Do istotnych kryzysów społeczno‑politycznych doszło między innymi w 1956 roku w Polsce i na Węgrzech. W dużej mierze były one wynikiem zmian, które nastąpiły w ZSRS po śmierci Stalina. Na Węgrzech już w 1953 roku podjęta została próba zreformowania systemu. Na czele państwa stanął Imre Nagy, [czyt.: imre nodź] ogłosił program reform społecznych. Został on jednak odebrany przez większość aparatu władzy jako zbyt radykalny, toteż w 1955 roku Nagya pozbawiono wszystkich funkcji. Odsunięcie go od władzy wywołało falę protestów. Jednak do największych wystąpień doszło w październiku 1956 roku na wieść o wydarzeniach w Poznaniu – w geście solidarności z Polakami, którzy próbowali odsunąć od rządów działaczy stalinowskich. Przeciwko demonstrantom wysłano siły porządkowe i tajną policję polityczną. Doszło do użycia broni, w efekcie rozpoczęły się walki uliczne. Przeciwko demonstrującym w Budapeszcie skierowano także sowieckie jednostki pancerne stacjonujące na Węgrzech. Po kilku dniach walk wycofano je jednak ze stolicy Węgier. W celu uspokojenia sytuacji premierem ponownie został Imre Nagy, który kolejny raz wrócił do planu reform. Zapowiedział wprowadzenie systemu wielopartyjnego i zasad gospodarki wolnorynkowej.
Oświadczenie ministra stanu w rządzie węgierskim Istvana Bibo z 4 listopada 1956 rokuRezolucja węgierska z 1956 roku
Węgry nie mają zamiaru prowadzić antyradzieckiej polityki. Pragną jedynie żyć w społeczności narodów Europy Wschodniej, które chcą swoje życie organizować we wspólnocie, którą rządzi wolność, równość i brak wyzysku. Odrzucam przed całym światem oszczercze twierdzenie, że chwalebną Rewolucję Węgierską splamiły faszystowskie lub antysemickie ekscesy. Naród węgierski powstał jedynie przeciw obcej armii zwycięzcy i własnym oddziałom oprawców. Doraźne sądy sprawowane przez kilka dni na ulicach zostały wzięte pod kontrolę. Nowy rząd powstrzymał niezbrojne próby odradzania się starych konserwatywnych sił. Twierdzenie, że sytuacja wymagała uzasadnionego, lub raczej ponownego wezwania do kraju wielkiej obcej armii, jest cyniczne i nieodpowiedzialne. Przeciwnie, obecność obcej armii na naszej ziemi jest główną przyczyną niepokojów i rozprzężenia. Wzywam naród węgierski, aby nie akceptował niczego, co siły okupacyjne lub marionetkowy rząd będą wprowadzać jako legalną władzę, lecz aby wykorzystał przeciwko tym posunięciom wszelkie środki biernego oporu, wyjąwszy jedynie działalność służb publicznych i wodociągów w Budapeszcie. Nie jestem w stanie kierować zbrojnym oporem, ponieważ nie znam sytuacji militarnej i byłoby nieodpowiedzialnością z mojej strony decydować o rozlewie krwi węgierskiej młodzieży. Naród węgierski poświęcił już dość krwi dla udowodnienia światu swego przywiązania do wolności i sprawiedliwości. Teraz przychodzi kolej na potwierdzenie przez mocarstwa światowe powagi fundamentalnych zasad Narodów Zjednoczonych i potęgi narodów miłujących pokój. Proszę wielkie mocarstwa i Narody Zjednoczone o mądrą i odważną interwencję w sprawie wolności mojego ujarzmionego narodu. Oświadczam, że jedynym pełnomocnym przedstawicielem Węgier za granicą i legalnym zwierzchnikiem ich służby dyplomatycznej jest minister stanu Anna Kethly.
Boże ocal Węgry
Datowane w budynku parlamentu, 4 XI 1956.
Źródło: Oświadczenie ministra stanu w rządzie węgierskim Istvana Bibo z 4 listopada 1956 roku, [w:] , Rewolucja węgierska 1956. Reformy, bunt, represje 1953–1963, red. Gyorgy Litvan, tłum. Janusz Stawiński, Warszawa 1996.
Odpowiedz, kto był adresatem rezolucji.
Wyjaśnij cel ogłoszenia.
Napisz, jakiej reakcji domaga się przedstawiciel rządu węgierskiego.
Wyjaśnij, kto kryje się pod pojęciami: „obca armia zwycięzcy”, „własne oddziały oprawcy”, „marionetkowy rząd”.
Nikita Chruszczow, I sekretarz KC KPZS (Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego), nie zamierzał utracić kontroli nad Węgrami, obawiał się też, że może dojść do „efektu domina” w krajach podległych ZSRS. Interwencja wojsk sowieckich miała miejsce 4 listopada. Do Budapesztu kolejny raz wysłano czołgi. Zrobiono to na prośbę rządu robotniczo‑chłopskiego z Jánosem Kádárem [czyt.: janoszem kadarem] (komunistą) na czele, utworzonego w opozycji do ośrodka władzy kierowanego przez Imre Nagya. Doszło do krwawych walk. Niestety, Węgrom nie udało się stawić czoła siłom sowieckim. Zginęło ponad 7 tys. osób. Kolejne ofiary były wynikiem represji. Niektórzy uczestnicy powstania węgierskiego schronili się poza granicami kraju. Imre Nagy po pokazowym procesie i wyroku skazującym został stracony.
11 listopada 1956 r. sowieckie oddziały likwidowały już ostatnie punkty oporu w robotniczej dzielnicy Csepel.
Skutki buntu wobec sowieckiej dominacji okazały się dla Węgrów straszliwe. Życie straciło od ok. 2,5 do 3 tys. osób. Nowe władze pod przywództwem zausznika Kremla Jánosa Kádára rozpoczęły akcję szeroko zakrojonych czystek i prześladowań. W obawie o swoje bezpieczeństwo ponad 200 tys. osób zdecydowało się emigrować na Zachód. Kardynał József Mindszenty, którego Węgrzy darzyli olbrzymim autorytetem, zdołał znaleźć azyl w amerykańskiej ambasadzie w Budapeszcie. Przebywał tam aż do 1971 roku. Nagy z kolei znalazł schronienie w ambasadzie Jugosławii, licząc na wsparcie przywódcy komunistycznej Jugosławii Josipa Broz‑Tity. Jugosłowiański przywódca był wprawdzie osobistym wrogiem Stalina, ale jego relacje z Sowietami znacznie się poprawiły za rządów Chruszczowa. Tito, nie chcąc wystawiać swoich stosunków z Kremlem na szwank, wydał Nagya w ręce Kádára. Nowe władze w 1958 r. wykonały na nim wyrok śmierci. Nikita Chruszczow mógł ogłosić sukces: stłumiwszy powstanie węgierskie, wyraźnie dał do zrozumienia, że zapoczątkowana przez niego „odwilż” ma swoje granice. Do stalinowskiego sposobu sprawowania władzy nie ma już powrotu, ale to nie zmienia faktu, że zależność państw bloku socjalistycznego od Moskwy pozostaje bez zmian.
Ćwiczenia
Oświadczenie premiera Imre Nagya z 1 listopada 1956 rokuDo narodu węgierskiego! Rząd kraju, w pełni odpowiedzialny przed węgierskim narodem i historią, posłuszny zjednoczonej woli milionów, ogłasza niniejszym neutralność Węgierskiej Republiki Ludowej. Naród węgierski, na fundamencie niepodległości i równości oraz w zgodzie z duchem Karty Narodów Zjednoczonych, pragnie żyć w prawdziwej przyjaźni z sąsiadami, ze Związkiem Radzieckim i ze wszystkimi narodami świata. Naród węgierski żywi nadzieję na umacnianie i dalszy rozwój zdobyczy rewolucji narodowej bez przynależności do jakiegokolwiek bloku mocarstw. Kilkusetletnie marzenie narodu węgierskiego spełniło się. Walka rewolucyjna narodu i jego bohaterów zakończyła się triumfem wolności i niepodległości. Ta heroiczna walka umożliwiła realizację naszych fundamentalnych dążeń narodowych w stosunkach międzynarodowych, mianowicie neutralności. Apelujemy do naszych sąsiadów, krajów bliskich i dalekich, aby uszanowali stanowcze decyzje naszego narodu. Jest prawdą, że nasz naród jest w tej chwili zjednoczony jak nigdy dotychczas. Miliony ludzi pracujących Węgier! Wspierajcie i umacniajcie nasz kraj waszą rewolucyjną stanowczością, waszą niestrudzoną pracą, a przez zachowanie porządku – wolne, niepodległe, demokratyczne i neutralne Węgry.
Źródło: Oświadczenie premiera Imre Nagya z 1 listopada 1956 roku, [w:] , Rewolucja węgierska 1956. Reformy, bunt, represje 1953-1963, red. Gyorgy Litvan, tłum. Janusz Stawiński, Warszawa 1996.
Jakie założenia w dziedzinie stosunków międzynarodowych zgłosił rząd Imre Nagya?
- Utrzymanie dotychczasowych sojuszy.
- Chęć zachowania neutralności.
- Zawarcie układów z państwami zachodnimi.
Zapoznaj się z ilustracją i wykonaj polecenie.
Zapoznaj się z opisem ilustracji i wykonaj polecenie.
Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.
Wiktor Woroszylski o wydarzeniach węgierskich w 1956 r.:
Obrońcy miasta nie mają dowództwa. Nie mają planu obrony. Nie mają broni, poza automatami, granatami i butelkami z benzyną. Czy możliwe jest utrzymanie miasta takimi siłami?
Atakujący mają artylerię, czołgi, samochody pancerne. Nad ich kolumnami patrolują klucze odrzutowców. Ale nie mają w Budapeszcie – albo z jakichś powodów nie wprowadzają do działań – piechoty. Czołgi i pancerki jeżdżą po ulicach – głównie po tych, gdzie nie ma barykad. Strzelają w różnych kierunkach. Artyleria wznieca większe lub mniejsze pożary […]. Ale czy możliwe jest zdobycie miasta tylko w ten sposób? […]
Ze strony radzieckiej udział w walce biorą zupełnie nowe oddziały, sprowadzone w ostatnich dniach z głębi kontynentu. Stwierdziliśmy to wielokrotnie sami, potwierdzają to obserwacje wszystkich naszych informatorów. Bardzo młodzi chłopcy w burych szynelach (najczęściej spotykany rocznik: 1937) nie zawsze wiedzą, dokąd ich przywieziono […], ale zawsze są głęboko przeświadczeni o jednym: że w mieście tym gromią podłych, zdradzieckich faszystów.
A druga strona? To na ogół ci sami, którzy 23 października manifestowali przed parlamentem […]. Jest ich jednak więcej niż przedtem: do młodzieży robotniczej i studenckiej dołączyli teraz robotnicy, którzy poprzednio biernie popierali rewolucję.
Franciszka z Marianem chodzili dziś po bunkrach obrońców miasta. […] Wrócili upewnieni, że Węgrzy będą się bić do końca. Ale końcem tym – prędzej czy później – chyba musi być klęska.
1. Cisza przed burzą
2. Ostatnie starcie
3. Starcie gigantów
4. Dziwna wojna
Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenia.
Wiktor Woroszylski o wydarzeniach węgierskich w 1956 r.
Czwartek, 1 listopada
Rano przyszli studenci, znajomi któregoś z naszych dziennikarzy. Wśród nich drobna, puszystowłosa dziewczynka z wielkim automatem, groźnie wystawionym lufą do przodu. Zapytana, czy umie strzelać, bardzo się rozgniewała.
Później rozmowa zeszła na wieszanie awoszów. Wiemy, że gwardziści z zasady nie biorą w tym udziału, a często nawet wyrywają awoszów [tj. funkcjonariuszy policji politycznej] z rąk rozwścieczonego tłumu. Ale jaki jest stosunek naszych nowych znajomych do całego zagadnienia samosądów?
Studentka ponownie wzrusza szczupłymi ramionami.
– A czy pani nie sądzi, że wśród zlinczowanych mogą się znaleźć ludzie zupełnie niewinni?
Nie, tego nie wyobraża sobie.
Wówczas opowiadamy o znanym nam fakcie, że we wtorek, po zdobyciu miejskiego komitetu partii […], ofiarą samosądu padł m.in. drugi sekretarz komitetu miejskiego, który za Rakosiego siedział kilka lat w więzieniu i dopiero niedawno powrócił […]. Przed chwilą otrzymaliśmy również wiadomość, że dzisiejszej nocy zamordowano jakiegoś komunistę wraz z rodziną – znamy adres, pod którym to się zdarzyło. Nie chcemy wyolbrzymiać tych sporadycznych wypadków – ale czy wolno je lekceważyć?
Studenci są zmieszani i zaniepokojeni. Nie przyszło im na myśl, że gniew ludu – najczęściej sprawiedliwy – bywa też ślepy i bezsensownie okrutny.
Wiktor Woroszylski (1927–1996) – pisarz, działacz opozycyjny w latach 70. i 80. W 1956 r. pracował w Budapeszcie jako wysłannik „Nowej Kultury”.
Postawę opisanych w źródle studentów można określić jako…
- cyniczną.
- naiwną.
- pacyfistyczną.
- militarystyczną.
Słownik
palny, bezbarwny gaz, najprostszy węglowodór nienasycony z szeregu homologicznego alkinów
(Államvédelmi Hatóság) policja polityczna Węgierskiej Republiki Ludowej w latach 1945–1956
usunięcie „niepożądanych” osób z zajmowanych przez nie stanowisk; czystkami zwykło się określać usuwanie części elit rządzących lub kierujących różnymi strukturami państwa przez monarchów lub dyktatorów; charakteryzowała je zazwyczaj masowość oraz bezwzględność
proces łączenia gruntów chłopskich w gospodarstwa będące własnością grupową (spółdzielczą) lub państwową
(z ang. lynch, od nazwiska Lynch) rodzaj samosądu, polegający na zabiciu przez tłum osoby posądzonej o przestępstwo
organizacja polityczno‑wojskowa państw bloku wschodniego z dominującą rolą ZSRS; formalnie powołany na podstawie deklaracji bukareszteńskiej, jako reakcja na powstanie NATO i zawarcie układów paryskich w 1954 r., przewidujących remilitaryzację przyjętej do NATO w 1955 r. Republiki Federalnej Niemiec