Narodziny i dorobek najstarszych cywilizacji
Od pisma obrazkowego do alfabetu
Każdy z nas codziennie posługuje się pismem. Pamiętacie, ile czasu zajęła wam nauka pisania i czytania? Teraz z pewnością potraficie zapisać i odczytać wszystko,
co chcecie. Umiecie zrobić notatki w zeszycie, napisać kartkę z wakacji lub SMS
do rodziców, przeczytać książkę czy ogłoszenie. Mowa i pismo pomagają nam w porozumiewaniu się z innymi ludźmi – nie tylko tymi, którzy są obok, ale też tymi znajdującymi się daleko. Każdy z nas codziennie posługuje się pismem.
Kiedy to było?
Oś czasu - podział na epoki historyczne
prehistoria - kończy się wraz z wynalazkiem pisma.
starożytność - od około 4000 p.n.e. do 476 roku.
średniowiecze - od 476 roku do 2 poł. XV wieku.
nowożytność - od 2 poł. XV wieku do 2 poł. XVIII wieku.
XIX wiek - w historii powszechnej za początek przyjmuje się rok 1789 – więc moment wybuchu rewolucji francuskiej, zamiast roku 1801 . Z kolei w dziejach Polski za punkt graniczny uchodzi ostatni rozbiór Rzeczypospolitej, zapoczątkowujący okres rozbiorów (1795).
współczesność - od 1914 roku do dziś.
Na podstawie mapy wypisz najstarsze cywilizacje i odczytaj jakim pismem się posługiwały.
Podaj nazwy m.in. dwóch najstarszych cywilizacji oraz nazwę pisma jakim się posługiwały.
Naskalne malowidła
Czy wiecie, że człowiek, zanim wynalazł pismo, najpierw nauczył się mówić? Dzięki mowie mógł opowiedzieć innym ludziom o swoich myślach, uczuciach i doświadczeniach. Potem zapragnął utrwalić to, co powiedział lub zaobserwował wokół siebie.
Ważne wydarzenia ze swojego życia malował na ścianach jaskiń. Naskalne malowidła, odkryte przez archeologów, przestawiają sceny polowań oraz wizerunki zwierząt – jeleni, kóz, bizonów, koni i byków. Dopiero później ludzie wynaleźli pismo pozwalające na bardziej precyzyjne wyrażanie treści, które chcieli przekazać i upamiętnić. Mogli opowiadać o wszystkim, co przeżyli i czego się nauczyli, osobom żyjącym w innych miejscach, a także następnym pokoleniom.
Opisz, co przedstawiają ilustracje z jaskini Lascaux i Altamira. Jak myślisz, co ludzie pierwotni chcieli przekazać, tworząc swoje malowidła?
Po co Sumerom pismo?
Pismo powstało na Bliskim Wschodzie. Pierwsi zastosowali je Sumerowie
w IV tysiącleciu p.n.e. Opracowali system znaków potrzebnych do podliczania corocznych plonów, stanu bydła, pojemników ze zbożem. Zarządcy magazynów z żywnością nie musieli już pamiętać, kto i ile przekazał zboża na rzecz państwa – teraz mogli to zapisać. Nadzorcy stad owiec i bydła zapisywali, ile sztuk zwierząt oddali w opiekę poszczególnym pasterzom. W ten sposób unikano nieporozumień.
Wynalezienie pisma historycy uznali za koniec czasów prehistorycznych i początek historii, którą otwiera epoka starożytna.
Pismo obrazkowe i klinowe
Pierwszym rodzajem pisma było pismo obrazkowe. Jeden obrazek oznaczał słowo. Rysowano na przykład głowę zwierzęcia, kłos, ptaka, kobietę lub trzy fale oznaczające wodę. Było to jednak czasochłonne. Potem wykorzystywano rysunki przedmiotów również do zapisania słów oznaczających czynność – kółko z kropką mogło oznaczać słońce, ale też wyraz „świecić”. Sumerowie z czasem uprościli swój system znaków. W ten sposób powstało pismo klinowe. Jego nazwa pochodzi od kształtu znaków przypominających trójkątne kliny.
Na początku ludzie rysowali obrazki. Potem starali się je uprościć. Jak sądzisz, dlaczego?
Jak pisali Egipcjanie?
Pismem obrazkowym posługiwali się też starożytni Egipcjanie. Ich pismo tworzyły rzędy obrazków, zwanych hieroglifami. Na początku ich sens ograniczał się do rzeczy, które przedstawiały. Później oznaczały także kojarzone z tymi przedmiotami słowa i pojęcia, a wreszcie – sylaby i pojedyncze głoski. Na przykład znak przedstawiający słońce mógł oznaczać również światło, czas oraz dźwięk „r”. Po kilku wiekach upowszechniła się uproszczona forma pisma hieroglificznego używana na co dzień przez urzędników, kupców i pisarzy, zwana pismem hieratycznym.
Wybierz jeden z hieroglifów i przerysuj do zeszytu. Spróbuj odgadnąć, co oznacza i zapisz swoje przypuszczenia. Która z tych czynności zajęła Ci najwięcej czasu?
Opis jaki kształt miałby hieroglif zaprojektowany przez Ciebie, który oznaczałby szkołę.
Tylko nieliczni potrafili czytać i pisać, ponieważ nauka wszystkich znaków pisma hieroglificznego – a było ich ponad 700 – trwała kilka lat. Rysowanie ich zajmowało dużo czasu, gdyż były bardzo skomplikowane. Egipcjanie używali hieroglifów, gdy chcieli, by napisy nie uległy zniszczeniu. Dlatego często umieszczano je na grobowcach i murach świątyń. Przez wiele stuleci hieroglify pozostawały tajemnicą. Archeologom udało się je odczytać dopiero w XIX wieku. Dzięki temu badacze mogli lepiej poznać świat starożytnych Egipcjan.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R5F2c2XyjYzap
Animacja opowiada o kamieniu z Rosetty
Na początku XIX wieku Francuz Jean Francois Champollion [czyt.: żą fransua szampolją] znalazł klucz do odszyfrowania hieroglifów. Zainteresował go odnaleziony kilka lat wcześniej na terenie Egiptu tzw. Kamień z Rosetty. Na kamieniu był wyryty napis trzema rodzajami pisma: hieroglifami, pismem demotycznym, które rozwinęło się z pisma hieratycznego, oraz greckim alfabetem. Młody badacz (miał wówczas 18 lat) postanowił zabawić się w detektywa. Znał doskonale grekę. Najpierw więc zidentyfikował pierwsze greckie słowo oznaczające Ptolemeusza, władcę Egiptu. Następnie odnalazł to samo słowo napisane hieroglifami. I tak przez prawie kolejnych 20 lat porównywał oba pisma, aż udało się mu odczytać 14 linijek hieroglifów. Champollion został uznany za ojca egiptologii – dziedziny, która zajmuje się badaniem dziejów starożytnego Egiptu.
Wyjaśnij, w jaki sposób porównywanie tego samego tekstu utrwalonego za pomocą trzech rodzajów pisma mogło być pomocne w rozszyfrowaniu hieroglifów.
Kto posługiwał się pismem?
Pismem posługiwali się tylko nieliczni, głównie kapłani i urzędnicy. Powstał też osobny zawód – pisarza, który zarabiał sporządzaniem dokumentów, spisywaniem umów czy pisaniem listów.
Podaj, po czym możemy poznać, że przedstawiony na powyższej ilustracji człowiek był pisarzem?
Na podstawie opisu powyższej ilustracji scharakteryzuj, po czym możemy poznać, że przedstawiony na powyższej ilustracji człowiek był pisarzem.
Pismo alfabetyczne Fenicjan
Posługujemy się pismem alfabetycznym, które jest znacznie prostsze od pisma klinowego i hieroglificznego. Każdy znak (litera) oznacza w nim jeden dźwięk (głoskę), wypowiadany przez człowieka. Z 24 liter potrafimy budować dowolne słowa. Alfabet ten wynaleźli Fenicjanie – lud mieszkający na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, na terenach sąsiadujących z Palestyną. Żyli w kraju, w którym zbiegały się szlaki handlowe i wielu z nich było kupcami, co doprowadziło Fenicjan do wynalezienia prostego i praktycznego pisma fonetycznego, w którym znaki pisarskie odpowiadały spółgłoskom. Alfabet fenicki składał się z 22 znaków. Od nich pismo przejęli starożytni Grecy, którzy do znaków fenickich dodali swoje znaki na oznaczenie samogłosek. Greckie litery różniły się jednak od tych, jakich obecnie używamy. Kształt liter, którymi się posługujesz, zawdzięczamy starożytnym Rzymianom. Od ich języka – łaciny, nasz alfabet nazywany jest alfabetem łacińskim.
Na czym pisano kiedyś, a czego używamy dziś?
Sumerowie pisali na glinianych tabliczkach. Gliny było pod dostatkiem nad błotnistymi brzegami wielkich rzek. Lepiono z niej tabliczkę w kształcie małej poduszeczki i odciskano na niej patyczkiem z trzciny znaki pisma klinowego. Następnie tabliczki były wypalane, dzięki czemu stawały się trwalsze. Wiele z nich przetrwało do naszych czasów. Są one cennym źródłem wiedzy o życiu ludzi w starożytności.
Papirusy i pergaminy
Egipcjanie odkryli, że włókna trzciny papirusowej, porastającej brzegi Nilu, doskonale nadają się do wyrobu materiału pisarskiego nazywanego papirusem. Był on bardzo drogi, gdyż jego przygotowanie wymagało sporo czasu. Do codziennych notatek używano więc fragmentów glinianych naczyń.
Papirus jako materiał pisarski stanowił dodatkowe źródło dochodu Egipcjan. Eksportowano go w wielkich ilościach do wielu krajów. Był używany powszechnie aż do pojawienia się w średniowieczu papieru, którego nazwa pochodzi właśnie od papirusu.
W II wieku Chińczycy wynaleźli papier. Do jego wyrobu używali kory drzew i jedwabiu. Papier dotarł do Europy za pośrednictwem Arabów dopiero tysiąc lat później. Do dzisiaj jest najbardziej popularnym materiałem piśmienniczym, choć coraz częściej, gdy chcemy coś napisać, wybieramy komputer, tablet albo telefon.
Starożytni władcy często kazali ryć napisy upamiętniające ich czyny na kamiennych tablicach lub słupach. Pisano również na pergaminie, czyli na wyprawionej skórze zwierząt. Używano także drewnianych tabliczek pokrytych miękkim woskiem, na których pisano odpowiednim patyczkiem.
Alfabety chiński i japoński
Na podobnej zasadzie co pismo klinowe i obrazkowe funkcjonują alfabety chiński i japoński. W alfabecie chińskim każdy znak jest odpowiednikiem słowa lub pojęcia.
By dobrze pisać i czytać po chińsku, trzeba poznać ponad 2000 znaków, a wszystkich jest ich ponad 40 000. Jest bardzo mało osób, które poznały wszystkie znaki.
Narysowanie takich znaków wymaga czasu i dużej staranności. Sam możesz to sprawdzić. Przerysuj jeden ze znaków do zeszytu. Wyjaśnij, co sprawiło Ci trudność.
Ćwiczenia
Uzupełnij tekst, a następnie przeczytaj go na głos.
mowę i myśli, historia, łacińską, Egipcie, Pismo, Sumerze, Fenicjanie, prehistoria, znaków
.............................. uważa się za jeden z najważniejszych wynalazków. Jest to system .............................., który odzwierciedla .............................. człowieka. Mówi się, że .............................. zaczyna się wraz z powstaniem pierwszych zapisków. Wszystko, co było wcześniej, określamy słowem: ............................... Najstarsze pisma powstały w .............................. (pismo klinowe) i .............................. (pismo hieroglificzne). Pismo alfabetyczne wynaleźli ............................... Posługujemy się dziś jego .............................. odmianą.
Wskaż różnicę pomiędzy hieroglifami a alfabetem łacińskim.
Na podstawie informacji zawartych w treści lekcji rozstrzygnij, który alfabet przedstawia alfabet fenicki. Uzasadnij odpowiedź.
Źródło A
Źródło B
Scharakteryzuj powody wymyślenia przez ludzi pisma. Do czego było im potrzebne?
Wyjaśnij, dlaczego wynalezienie pisma uznajemy za jeden z najważniejszych wynalazków człowieka.
Podaj przykład z życia codziennego, kiedy posługujesz się pismem obrazkowym.
Słownik
naukowiec zajmujący się egiptologią, czyli nauką badającą historię starożytnego Egiptu
pismo obrazkowe w starożytnym Egipcie; słowo „hieroglify” pochodzi z języka greckiego i oznacza „święte znaki”; z pisma hieroglificznego powstała po pewnym czasie jego uproszczona forma , zwana pismem hieratycznym; z pisma hieratycznego powstało z kolei pismo demotyczne
zostało wynalezione przez Fenicjan; każdy znak (litera) oznacza w nim jeden dźwięk (głoskę), wypowiadany przez człowieka; alfabet fenicki składał się z 22 znaków, w którym znaki pisarskie odpowiadały spółgłoskom; od nich pismo przejęli starożytni Grecy, którzy do znaków fenickich dodali swoje znaki na oznaczenie samogłosek; od Greków pismo alfabetyczne przejęli Rzymianie, którzy zmienili kształt liter i stworzyli alfabet łaciński
pismo używane w starożytnej Mezopotamii, składa się ze znaków przedstawiających kombinację małych klinów wyciskanych rylcem na glinianych tabliczkach
znak pisma obrazkowego
dosłownie „czarnogłowi, którzy przybyli ze wschodu”; starożytny lud nieznanego pochodzenia, który pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. stworzył wysoko rozwiniętą cywilizację w południowej Mezopotamii; Sumerowie mieszkali w miastach i korzystali z matematyki, podczas gdy ludzie w innych regionach świata nadal prowadzili koczowniczy tryb życia
obszar leżący na styku trzech kontynentów: Azji, Afryki i Europy