Od greckiej polis do podbojów Aleksandra Wielkiego
Ateny i Sparta
Attyka, kraina grecka, w której leżą Ateny, jest niewielkim półwyspem. Jakie były początki Sparty? Na przełomie XIII i XII w. p.n.e. kraina na południu Półwyspu Peloponeskiego, zwana Lakonią, została podbita przez Dorów. Wzięli oni w niewolę miejscową ludność, która od tej pory uprawiała ich grunty. Następnie pięć wiejskich gmin doryckich w Lakonii zjednoczyło się i stworzyło polis spartańską.
Starożytni Grecy nazywali swój kraj Helladą, a siebie Hellenami. Mówili tym samym językiem i wierzyli w tych samych bogów. Mieli poczucie wspólnoty, potrafili zjednoczyć się w sytuacji zagrożenia. Mimo to nie stworzyli jednego państwa, lecz wiele małych miast‑państw, zwanych polis Do największych należały Ateny i Sparta.
Od słowa 'polis' pochodzą wyrazy 'polityk' i 'polityka'.
Odczytaj z mapy nazwy mórz oblewających Grecję.
Podaj nazwy trzech wysp zamieszkanych przez Greków.
Wskaż na mapie Ateny i Spartę.
Odczytaj nazwy krain/regionów, w których znajdowały się te miasta.
Przyjrzyj się mapie i wyjaśnij, dlaczego Grecy byli doskonałymi żeglarzami.
Odczytaj z opisu mapy nazwy mórz oblewających Grecję.
Podaj nazwy trzech wysp zamieszkanych przez Greków.
Wyjaśnij, dlaczego Grecy byli doskonałymi żeglarzami.
Prawie cały obszar Grecji pokrywają wysokie góry, które dzielą ten kraj na mniejsze krainy.
Jak sądzisz, czy łatwo podróżuje się w takich warunkach? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Demokracja ateńska
Na przełomie VI i V wieku p.n.e. w Atenach ukształtował się system sprawowania władzy zwany demokracją. Słowo to pochodzi z języka greckiego i oznacza 'władzę ludu'.
O sprawach państwa mogli decydować obywatele Aten. Byli nimi wszyscy wolni mężczyźni urodzeni w Atenach. Kobiety, niewolnicy i cudzoziemcy nie mieli prawa głosu. Obywatele byli równi wobec prawa i brali udział w obradach Zgromadzenia Ludowego. Każdy mógł wyrazić swoje zdanie na temat dyskutowanego zagadnienia lub zgłosić propozycję uchwały. Postanowienia zapadały w wyniku głosowania. Głos każdego obywatela – zarówno bogatego, jak i biednego – był tak samo ważny. Zgromadzenie Ludowe wybierało też urzędników i dowódców wojskowych, zwanych strategami.
Najwybitniejszym dowódcą był Perykles, wybierany kilkakrotnie na urząd stratega. Był doskonałym mówcą. Stał się jednym z najważniejszych ludzi w Atenach.
Urzędników w Atenach nie wybierano (poza urzędem stratega), tylko losowano. W ten sposób każdy obywatel, bez względu na majątek, miał szansę pełnić urząd. Przed jego objęciem przechodził jednak specjalny egzamin. Publicznie przepytywano go, czy sumiennie wypełniał dotychczas swoje obowiązki obywatelskie: oddawał cześć bogom, brał udział w wyprawach wojennych, płacił podatki. Odchodząc, musiał złożyć sprawozdanie finansowe, a obywatele decydowali, czy dobrze pracował, czy należy go oddać pod sąd. Urzędnikiem zostawało się tylko na rok i nie można było pełnić tego samego urzędu dwa razy.
Przyjrzyj się uczestnikom Zgromadzenia Ludowego i odpowiedz na pytania:
Jak zgromadzeni reagują na słowa mówcy?
Jak myślisz, dlaczego mówca stał na podwyższeniu?
Wyjaśnij, dlaczego używano klepsydry.
Na podstawie opisu ilustracji odpowiedz na pytania.
Jak zgromadzeni reagują na słowa mówcy?
Jak myślisz, dlaczego mówca stał na podwyższeniu?
Dlaczego używano klepsydry?
Przeczytaj podane zdania i oceń, czy są prawdziwe, czy fałszywe.
Głos każdego obywatela był tak samo ważny., Obywatelami ateńskimi byli mężczyźni i kobiety., Tylko wybrani obywatele mogli zgłaszać projekty ustaw., W obradach zgromadzenia ludowego brali udział jedynie obywatele Aten.
| Prawda | |
|---|---|
| Fałsz |
Ostracyzm
Ateńczycy co roku przeprowadzali głosowanie zwane ostracyzmem. Na glinianych skorupkach (ostrakonach) obywatele wypisywali imię polityka, który ich zdaniem zagrażał demokracji. Ten, którego wskazało najwięcej osób, musiał na 10 lat opuścić Ateny.
Przyjrzyj się ostrakonowi. Wyjaśnij, w jaki sposób został sporządzony na nim napis.
Podaj, co dziś zastępuje greckie naczynie do głosowania.
Odczytaj wypisane na ostrakonie imię ateńskiego polityka. Tworzy je pierwszych 11 znaków. Pamiętaj, że znak w kształcie kółka z kropką w środku oznacza w greckim alfabecie literę T.
- Temistokles
- Tukidydes
- Perykles
- Emistokles
Wyjaśnij, dlaczego Grecy używali takich naczyń do głosowania.
Ateny w czasach Peryklesa
Perykles dbał, by w życiu politycznym brali udział wszyscy obywatele, nawet najbiedniejsi. Wprowadził diety, czyli wynagrodzenie za udział w zgromadzeniu. Dzięki temu rzemieślnicy i rolnicy, którzy na czas obrad zamykali swoje warsztaty i zaprzestawali prac w polu, mogli nie martwić się o utracone zarobki.
Peryklesowi szczególnie zależało na pięknym wyglądzie miasta. Zatrudnił rzeźbiarzy, malarzy i architektów. Z jego inicjatywy powstawały w Atenach nowe gmachy i świątynie. Szczególnie pięknie prezentował się Akropol, najwyżej położona część miasta. Znajdowało się tam wiele wspaniałych świątyń, do których budowy stosowano marmur. Ich wnętrza zdobiły liczne rzeźby.
Ateński Akropol podziwiali Grecy przybywający z całej Hellady. Obejrzyj uważnie jego rekonstrukcję i uzupełnij fragmenty listu, w którym jeden z dawnych podróżników opisywał swoje wrażenia z pobytu w Atenach. Wpisz właściwe słowa w odpowiednie miejsca.
Naszym największym przeżyciem była wizyta na Akropolu – wzgórzu wznoszącym się nad miastem. Wspinaliśmy się na nie szerokimi schodami. W końcu weszliśmy na szczyt przez .................., czyli wielką bramę z kolumnami. Ujrzeliśmy stojący pośrodku posąg opiekunki miasta – bogini ............, a w głębi, na prawo, jej wspaniałą świątynię – ................. Jednak najbardziej zachwycił nas ..................... Jest to niewielka świątynia po lewej stronie wzgórza. Jej dach, tuż obok wejścia, podtrzymują kolumny w kształcie kobiecych postaci, zwane kariatydami.
Ateński Akropol podziwiali Grecy przybywający z całej Hellady. Obejrzyj uważnie jego rekonstrukcję i uzupełnij fragmenty listu, w którym jeden z dawnych podróżników opisywał swoje wrażenia z pobytu w Atenach. Wpisz właściwe słowa w odpowiednie miejsca.
Naszym największym przeżyciem była wizyta na Akropolu – wzgórzu wznoszącym się nad miastem. Wspinaliśmy się na nie szerokimi schodami. W końcu weszliśmy na szczyt przez .................., czyli wielką bramę z kolumnami. Ujrzeliśmy stojący pośrodku posąg opiekunki miasta – bogini ............, a w głębi, na prawo, jej wspaniałą świątynię – ................. Jednak najbardziej zachwycił nas ..................... Jest to niewielka świątynia po lewej stronie wzgórza. Jej dach, tuż obok wejścia, podtrzymują kolumny w kształcie kobiecych postaci, zwane kariatydami.
Dbając o bezpieczeństwo państwa, Perykles rozbudował flotę i wybudował mury obronne, otaczające Ateny wraz z portem w Pireusie. Dzięki bogactwu i sile wojskowej ateńska polis stała się wówczas największą potęgą w świecie greckim.
Zastanów się, jaką funkcję pełnił port. Wyjaśnij, dlaczego Ateńczycy zdecydowali się na budowę muru, który widzisz na ilustracji.
Zastanów się, jaką funkcję pełnił port. Wyjaśnij, dlaczego Ateńczycy zdecydowali się na budowę muru, który jest w opisie ilustracji.
Na agorze
Życie towarzyskie, polityczne i gospodarcze w Atenach – i innych greckich miastach – toczyło się na centralnym placu, zwanym agorą. Była ona otoczona licznymi budynkami państwowymi: sądami, świątyniami, bibliotekami. Zdobiły ją posągi, fontanny i dające cień wielkie drzewa. Plac tętnił życiem. Ateńczycy przychodzili tu na zakupy, załatwić ważne sprawy, ale także spotkać znajomych czy poplotkować. Handlarze rozkładali towary na matach, wozach lub straganach przykrytych daszkami z materiału. Można tu było kupić: oliwę, owoce, sery, ryby, naczynia, wazy, drewno, a nawet zwierzęta.
Sparta
Jedną z najważniejszych greckich polis była Sparta, położona w Lakonii, na południu Peloponezu. Sparta wyrosła na prawdziwą potęgę w VII w. p.n.e. dzięki podbiciu sąsiedniej Mesenii i opanowaniu Peloponezu, stając się największym terytorialnie greckim państwem.
Społeczeństwo Spartan opierało się na zawodowych żołnierzach‑obywatelach. Mieszkańcy podbitych przez Spartan terenów, zwani helotami, zostali pozbawieni praw i otrzymali status niewolników. Ich ziemie zostały rozdzielone pomiędzy Spartan, ale to heloci nadal ją uprawiali i regularnie przekazywali swoim panom zbiory. Dzięki temu sami Spartanie nie musieli pracować. Ich jedynym zajęciem było doskonalenie wojennych umiejętności i dbanie o sprawność fizyczną.
Żyjący dookoła osad Spartan periojkowie nie mieli żadnych praw politycznych, ale jednocześnie nie mieli statusu niewolników. Byli natomiast zobowiązani do służby wojskowej u boku obywateli Sparty. Zajmowali się głównie rzemiosłem, handlem, rybołówstwem i żeglugą.
Ustrój
Rządy w Sparcie sprawowali dwaj dziedziczni królowie, którzy dowodzili wojskiem w czasie wojny i pełnili funkcje kapłańskie, składając bogom ofiary.
Królowie i 28 doświadczonych Spartan powyżej 60. roku życia tworzyli geruzję, czyli radę starszych. Była ona odpowiedzialna za przygotowywanie projektów ustaw, które następnie poddawano pod głosowanie zgromadzeniu wszystkich Spartan.
Zgromadzenie wybierało członków rady, a ponadto wyznaczało na jeden rok pięciu ważnych urzędników zwanych eforami. Sprawowali oni nadzór nad królami, opracowywali wnioski, nad którymi obradowało zgromadzenie, oraz czuwali nad poprawnym przebiegiem wychowania dzieci i młodzieży.
Spartańskie wychowanie
Podstawowym celem wychowania w Sparcie było jak najlepsze przygotowanie militarne. Wszyscy obywatele podlegali temu samemu rygorowi. Mieli być bezwarunkowo posłuszni i lojalni względem swojego państwa. Prawdopodobnie w wieku 12 lub nawet 7 lat chłopcy opuszczali rodzinne domy i przenosili się do koszar, w których mieszkali do 30. roku życia. Nad ich edukacją i wyszkoleniem wojskowym czuwało państwo. Członkowie geruzji wybierali spośród noworodków te, które były najsilniejsze. Tylko one miały prawo do istnienia. Słabe i chorowite porzucano na pewną śmierć. Warunki życia w koszarach były niezwykle trudne, a zasady tam panujące – bardzo surowe. Stąd pochodzą używane do dzisiaj określenia takie jak 'spartańskie wychowanie' czy 'spartańskie warunki'. W pierwszym przypadku mamy na myśli model wychowania, w którym nadrzędną rolę odgrywa dyscyplina i karność, a w drugim – brak wszelkich wygód i zbytków.
Spartanie nazywali siebie 'równymi'. Oznaczało to, że wszyscy - zarówno żołnierze, jak i obywatele - mieli takie same uprawnienia we wszelkich dziedzinach życia. Każdy żołnierz piechoty, czyli hoplita, stawał do walki ramię w ramię w szyku zwanym falangą. Każdy z nich dysponował jednym głosem podczas głosowań zgromadzenia.
Ćwiczenia
Przeczytaj tekst lub wysłuchaj uważnie nagrania, a następnie wykonaj poniższe ćwiczenia.
Wojna peloponeskaNasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy w obliczu prawa; jeśli zaś chodzi o znaczenie, to jednostkę ceni się nie ze względu na jej przynależność do pewnej grupy, lecz ze względu na talent osobisty, jakim się wyróżnia; nikomu też, kto jest zdolny służyć ojczyźnie, ubóstwo albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza w osiągnięciu zaszczytów. W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności. W życiu prywatnym nie wglądamy z podejrzliwą ciekawością w zachowanie się naszych współobywateli, nie odnosimy się z niechęcią do sąsiada, jeśli się zajmuje tym, co mu sprawia przyjemność, i nie rzucamy w jego stronę owych pogardliwych spojrzeń, które wprawdzie nie wyrządzają szkody, ale ranią. Kierując się wyrozumiałością w życiu prywatnym, szanujemy prawa w życiu publicznym; jesteśmy posłuszni każdoczesnej władzy i prawom, zwłaszcza tym nie pisanym, które bronią pokrzywdzonych i których przekroczenie przynosi powszechną hańbę. Myśmy też stworzyli najwięcej sposobności do wypoczynku po pracy, urządzając przez cały rok igrzyska i uroczystości religijne oraz pięknie zdobiąc nasze prywatne mieszkania, których urok codzienny rozprasza troski. Z powodu zaś wielkości miasta zwozi się tutaj towary z całej ziemi; możemy tedy na równi rozkoszować się wytworami obcych narodów co i naszymi własnymi. [...] Krótko mówiąc twierdzę, że państwo nasze jako całość jest szkołą wychowania Hellady, i wydaje mi się, że u nas każda jednostka może z największą swobodą przystosować się do najrozmaitszych form życia i stać się przez to samodzielnym człowiekiem. A że nie są to okolicznościowe przechwałki, ale rzeczywista prawda, na to wskazuje potęga naszego państwa, którą zdobyliśmy dzięki tym cechom charakteru.[...] Państwo nasze dlatego budzi podziw, że swoją odwagą zmusiliśmy wszystkie morza i lądy, aby stały się nam dostępne, i że wszędzie postawiliśmy wieczne pomniki klęsk przez nas zadanych i dobrodziejstw przez nas wyświadczonych.'
Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 1988.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DGk0JxsyS
Nagranie fragmentu Wojny peloponeskiej. Mowa Peryklesa o ustroju ateńskim w zapisach Tukidydesa, czyta Wojciech Czerniatowicz.
Tukidydes definiuje demokrację jako:
- rządy mniejszości
- rządy większości
- rządy bogatych
Według Tukidydesa o znaczeniu jednostki w państwie decyduje:
- jej urodzenie
- jej posłuszeństwo wobec prawa
- jej talent i poświęcenie dla ojczyzny
Cel powstania mowy Peryklesa może świadczyć o tym, że obraz demokracji ateńskiej w niej zawarty:
- jest wyidealizowany
- jest w pełni zgodny z rzeczywistością
- jest zafałszowany na niekorzyść prawdziwego stanu demokracji w Atenach
Poniższe zasady ustrojowe przyporządkuj do Aten lub Sparty.
Aby umożliwić ubogim obywatelom udział w życiu politycznym, wypłacano im niewielkie sumy pieniędzy za sprawowanie urzędów., Rządy sprawowali dwaj dziedziczni królowie., Stosowano procedurę ostracyzmu., Największą władzę sprawowało zgromadzenie wolnych obywateli., Podstawowym celem wychowania było przygotowanie militarne., Wojskiem dowodzili archonci., Państwowymi niewolnikami byli heloci., Za przygotowanie projektów ustaw była odpowiedzialna geruzja.
| Ateny | |
|---|---|
| Sparta |
Słownik 1
(l. mn. poleis) w starożytnej Grecji: miasto‑państwo, w którym wszelkie istotne decyzje były podejmowane przez zgromadzenie ludowe
(gr. akropolis) w starożytnej Grecji: najstarsza część miasta położona na wzgórzu; zwykle ośrodek kultu religijnego
w niektórych państwach starożytnej Grecji: rada starców
w starożytnej Grecji i Macedonii: żołnierz ciężkozbrojnej piechoty, walczącej w szyku zwanym falangą