Neologizmy i ich rodzaje
Warto wiedzieć!
Wyrazy „rodzą się” i „umierają”. Narodziny wyrazów dostrzec można w poezji, języku potocznym, a także w każdej rozwijającej się dziedzinie życia, w której powstają nowe przedmioty, zjawiska, pojęcia, sytuacje. Wiele wyrazów się starzeje, przestają być stosowane przez użytkowników języka, odchodzą w niepamięć razem z przedmiotami i pojęciami, których były nazwami. W polszczyźnie funkcjonują też takie wyrazy, których nie używamy na co dzień, bowiem przynależą one do języka literatury.
Słowniki języka polskiego notują tysiące rozmaitych słów. Wśród nich znajdują się powszechnie znane i używane w codziennej komunikacji. Określamy je mianem słownictwa ogólnego. Obok niego w języku funkcjonują wyrazy o ograniczonym zasięgu, np. terminy naukowe, archaizmy, neologizmy czy słownictwo charakterystyczne dla języka poezji.
Co oznacza pojęcie neologizm?
Neologizm jest nowym elementem językowym w jakimś języku. Pojęcie to odnosi się do wyrazów, związków frazeologicznych i form gramatycznych. Niektóre neologizmy upowszechniają się, to znaczy, że zaczynają być stosowane przez liczniejszą grupę osób, w większej liczbie tekstów, inaczej mówiąc – wchodzą na stałe do języka ogólnego. Tego typu neologizmami są m.in. wyrazy „wyobraźnia” (zastąpiła pochodzącą z łaciny „imaginację”), „śmigowiec”, „pomnik”, „komputer”, „zmywarka” oraz frazeologizmy „pirat drogowy” lub „wczasy pod gruszą”.
Szczególnym rodzajem neologizmów są wyrazy, którym nadaje się nowe znaczenie – nazywamy je neosemantyzmami, np. „okno” to nie tylko oszklony otwór w ścianie, ale również termin informatyczny. Neologizmy pojawiają się w stylu naukowym, potocznym (tworzą je głównie dzieci i młodzież), w prasie i literaturze pięknej, na przykład w utworach Stanisława Lema, Bolesława Leśmiana, Juliana Tuwima lub Mirona Białoszewskiego.
Zapoznaj się z fragmentami tekstu prof. Haliny Zgółkowej i wykonaj ćwiczenia.
Nowe słowa - nowe światyBłędy są nieświadomymi, wynikającymi z niewiedzy naruszeniami reguł, a neologizmy są wynikiem świadomej twórczości, nazywania czegoś dotychczas nienazwanego albo nazwaniem tego czegoś w sposób celowo oryginalny, odświeżający język. Jeśli się upowszechnią – wzbogacą go.
„Nowe słowa” to z greckiego „neologizmy”. Są bardzo ciekawe
i ważne w posługiwaniu się językiem [...]. W kontekście neologizmów niepokoi zwłaszcza pytanie: czy neologizmy są [...] błędami? Tu przyjmę, że są to innowacje, które ubarwiają język
i pokazują potencjalne słowa oraz zwroty. Niektóre się upowszechniają i trafiają do powszechnego użycia, a potem do słowników. Tak na przykład w XIX w. stworzono polską terminologię chemiczną i utworzono sztucznie tlen wodór, ołów, siarka itd.[...]
Neologizm to nowy element w języku o postaci nowego słowa, kilkuwyrazowej frazy, niestandardowej formy gramatycznej
(np. fleksyjnej), wreszcie nowe znaczenie starego wyrazu. Potrzeby wprowadzania neologizmów bywają różne. Poeci budują nowe światy wymagające nowych słów. Specjaliści potrzebują słów dla nazwania – na przykład – substancji chemicznych lub elementów techniki komputerowej i elektronicznej. Natomiast dzieci chętnie tworzą je, aby „poprawić” język dorosłych, uczynić go bardziej „logicznym”, ekonomicznym, analogicznym
(np. poeciarz lub [jeden] spodń). Czynią to zresztą bardzo świadomie. [...] np. dlaczemu, nanibowy, dziadekpra.Źródło: Halina Zgółkowa, Nowe słowa - nowe światy, „Polonistyka”, dostępny w internecie: https://www.czasopismopolonistyka.pl/artykul/nowe-slowa-nowe-swiaty [dostęp 30.11.2021], Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo cytatu).
Wymień trzy przykłady neologizmów chętnie używanych przez młodzież lub przez nią wymyślonych.
Zapoznaj się z treścią animacji, a następnie wykonaj polecenia.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/Rsnut09njoxP6
Animacja opowiada o powstawaniu neologizmów. Na animacji widzimy słowa pojawiające się na planszy, a także postaci ludzkie (chłopiec, dziecko) i przedmioty (mikrofon, radio, budynek banku, pomnik).
Zredaguj krótki dialog, w którym użyjesz neologizmów obiegowych.
Obejrzyj uważnie animację i wypisz rodzaje neologizmów wraz z przykładami. Podaj również własne przykłady.
Zapoznaj się z tekstem wiersza „Reforma słów” i wykonaj ćwiczenia.
Reforma słówJa, kochająca polską mowę,
widzę w niej z bólem braków dużo…
i choć niejedni się oburzą,
wprowadzę w nią
reformy nowe.
W wyrazach głębszy sens odkrywam,
odkurzam sekret
dawnych znaczeń,
aby ta mowa, wiecznie żywa,
brzmiała wciąż piękniej,
wciąż inaczej!
Więc RZECZOWNIKIEM zwę tragarzatragarza,
a SZATANAMI
zwykłych krawców.
Wyrazem BACHOR zaś wyrażam
BachaBacha najlepszych wykonawców.
Rozwód powinien brzmieć:
WESELE,
a złodziej — jakżeż, jak nie
BUCHAJBUCHAJ?
WIERZBĄ znów wiarę zwę nieśmiele,
słowo: PASIBRZUCHPASIBRZUCH znaczy: kucharz.
HYCEL: — skoczek,
MASZTALERZMASZTALERZ: — lokaj,
BARAN: — atleta w barach tęgi,
KOSZULE: — panny te urocze,
które koszami dają cięgicięgi.
PRAŁATPRAŁAT
— piorący syna ojciec:
(tak mowę się udoskonala! )
a żonę, gdy na bale chodzić
pragnie za wiele —
zowię: BALAST.
CHORĄŻY: — pacjent,
PROSIĘ: — żebrak,
a słowo BOA
tchórz oznacza.
Słowo: kominiarz w PIECUCHPIECUCH przebrać
zdążyłam, szczęściem, jeszcze na czas.
PODRÓŻ jest to, co podrożało,
a KRAJCZYMKRAJCZYM
zowię patriotę.
WYJAZD: psa na łańcuchu żałość,
a CŁO — nie powiem, mniejsza o to!
Tę, która płacze, nazwę BECZKA —
a SKORKIEM znów: motocyklistę —
snoba — CHRABĄSZCZEM zwijmy raczej,
a MATNIĄMATNIĄ —
poród, oczywiście.
NALEŚNIK
zamiast leśniczego —
brzmi apetycznie,
w pamięć wrasta,
zaś rozrzutnika bezwstydnego
zwę WYDRWIGROSZEMWYDRWIGROSZEM —
no i basta.
KRYTYK:
bezpiecznie kryty człowiek,
POCIĘGLEPOCIĘGLE —
nazwę konduktorów,
BRAT — jednym słowem — ten, co bierze!
SAMIEC: pustelnik z głębi boru.
I tak nocami, wieczorami,
projekt
reformy słów układam,
pracuję — wyczerpana, blada,
lecz zbożniezbożnie!
to przyznajcie sami!
Źródło: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Reforma słów, [w:] tejże, Poezje, t. 2, wybór Matylda Wiśniewska, Warszawa 1958, s. 387–389.
Ułóż zabawny dialog pomiędzy babcią i wnuczką, w którym babcia używa niezrozumiałych dla wnuczki archaizmów, a wnuczka posługuje się młodzieżowymi neologizmami.
Neologizmy w literaturze sience fictionsience fiction
Neologizmy są nieodłącznym elementem literatury sciencescience fictionfiction. Łączą w sobie to, co znane współczesnemu czytelnikowi i to, co jest przynależne przyszłości. W twórczości Stanisława Lema stały się przedmiotem badań wielu językoznawców i teoretyków literatury. Badacze ci dokonywali dokładnej analizy poszczególnych pojęć oraz szukali odpowiedzi na pytanie, jakie jest ich znaczenie w kontekście danego utworu.
W jego tekstach na neologizm zwykle składają się dwa elementy, które nie pasują do siebie pod względem przynależności czasowej. W Bajkach robotów pisarz łączy pojęcia, które przynależą do różnych czasów, epok (zarówno historycznych, jak i fikcyjnych) np.: elektrycerz, elektrosmok, cybermata.
Bajka o maszynie cyfrowej, co ze smokiem walczyłaKról Poleander Partobon, władca Kybery, był wielkim wojownikiem, a że metodom strategiistrategii nowoczesnej hołdowałhołdował, cenił nade wszystko cybernetykęcybernetykę jako sztukę wojenną. Królestwo jego roiło się od maszyn myślących, bo Poleander rozmieszczał je wszędzie, gdzie tylko mógł. […]
Pięknie było na planecie, bo król nie tylko dekretamidekretami nakazywał to, co istniało dawniej, cybernetycznie doskonalić, ale i nowe całkiem wprowadzał ustawami porządki. Tak więc produkowano w jego królestwie cyberaki i cyberosy brzęczące, a nawet cybermuchy. Szumiały na planecie cybergąszcze cybergajów, śpiewały cyberszafy i cybergęśle – a oprócz tych urządzeń cywilnychcywilnych dwakroć więcej wojskowych, ponieważ król bitnym był niezmiernie dowódcą. Miał on w podziemiach pałacowych strategicznąstrategiczną maszynę cyfrową, niezwykłej wprost waleczności. Miał i pomniejsze, poza tym dywizjedywizje cyberkaemów, ogromne cybermaty i wszelakiej innej broni, jak również prochu, pełne zbrojownie. Ta jedna tylko doskwierała mu bieda, od której wielce cierpiał, że nie miał żadnych zgoła przeciwników ani wrogów i nikt nie chciał w żaden sposób na państwo jego napaść, w czym by się niechybnie straszliwa odwaga królewska, umysł strategiczny, jak również nadzwyczajna zgoła skuteczność cyberbroni zaraz objawiły. W braku wrogów i napastników prawdziwych kazał król budować inżynierom swoim sztucznych, i z nimi boje wiódł, a zawsze zwycięskie. Że to były prawdziwie straszne pochody i bitwy, niemało szwankuszwanku cierpiała na tym ludność. Poddani szemrali, gdy już zbyt wiele cyberwrogów niszczyło ich osady i grody, kiedy syntetycznysyntetyczny nieprzyjaciel płynnym ogniem ich polewał […].
Aż znudziły się królowi gry wojenne na planecie i dalej postanowił sięgnąć. […] Miała jego planeta wielki Księżyc, pustynny całkiem i dziki […]. Jakoż zbudowali inżynierowie królewscy wyborną maszynę cyfrową na Księżycu, która miała z kolei natworzyć wojsk wszelkich a broni samopalnej. Król zrazu tak i owak dzielność maszyny próbował; raz zaś nakazał jej telegraficznietelegraficznie, aby elektroskoku dokonała: był bowiem ciekaw, czy prawdą jest, co mówili inżynierowie, że machina ta umie wszystko. Jeśli wszystko umie — tak pomyślał — to niech skacze. Wszelako treść depeszydepeszy uległa drobnemu zniekształceniu i maszyna otrzymała rozkaz, iż nie elektroskok, lecz elektrosmok ma przez nią zostać wykonany; i jak najlepiej umiała — wypełniła polecenie.
Źródło: Stanisław Lem, Bajka o maszynie cyfrowej, co ze smokiem walczyła, [w:] Stanisław Lem, Bajki robotów, Kraków 2000, s. 52.
Sprawdź, czy umiesz!
Wyjaśnij pochodzenie podanych neologizmów występujących w poezji Bolesława Leśmiana:
najdalszość, zmorowanie, bezżałoba, bezrozumie, niepojętność, nieodpadło, bezcel, bezbożyna, bezdeń, bezświt, bylejaczyć, zniszczota.
Wymień 5 neologizmów związanych z rozwojem techniki.
Utwórz własny neologizm frazeologiczny.
Wyjaśnij, jaki jest twój stosunek do nowych pojęć, wyrażeń.
Co słowo: śpiulkolot mówi o otaczającym nas świecie? Skąd się wziął ten wyraz? Czy wiesz, co on oznacza?
Co oznacza słowo odciszyć się? Jak na powstanie tego czasownika wpłynęła sytuacja związana z pandemią i zastosowanie nowych technologii do wirtualnych spotkań?
Podyskutuj o tym w klasie.
Słownik
wyrazy, związki frazeologiczne, konstrukcje składniowe, które wyszły z użycia
rozprzestrzeniać się w sposób gwałtowny
mocne bicie
wybitny niemiecki kompozytor tworzący w XVIII w.
urzędnik dworski mający obowiązek krajania potraw na stół królewski
pułapka na zwierzęta; potocznie: sytuacja bez wyjścia
pracownik stadniny, sprawujący pieczę nad końmi
osoba leniwa, która myśli tylko o tym, żeby się najeść
człowiek wrażliwy na zimno, lubiący przebywać w ciepłych pomieszczeniach
pasek rzemienny, za pomocą którego szewc przytrzymuje nogą naprawiany but
wyższy dostojnik sprawujący władzę kościelną
człowiek zajmujący się przenoszeniem ciężkich przedmiotów, np. bagaży
osoba wyłudzająca od kogoś pieniądze
po bożemu, z szacunkiem