Dziennik, czyli co się dziś wydarzyło
Warto wiedzieć
W XVII stuleciu wiele dzieł pisanych było z myślą o obiegu rękopiśmiennym,
a nie – o druku. Część dzieł miała charakter prywatnych pamiętników. Wśród nich wyszczególnia się różne odmiany, w zależności od tego, czy zachowano w nich chronologiczny układ wydarzeń, albo od tego, czy zapiski tworzone były na bieżąco. Innym kryterium podziału tego typu piśmiennictwa był podejmowany temat. Osobną kategorię stanowiły opisy podróży, inną — relacje z wyprawy wojennej itd.
Z pewnością najsłynniejszym polskim pamiętnikiem baroku są zapiski szlachcica Jana Chryzostoma Paska.
Na podstawie dowolnych źródeł scharakteryzuj odmiany pamiętników (dziennik, diariusz, pamiętnik, annał, blog). Pisz własnymi słowami.
Jan Chryzostom Pasek – autor Pamiętników
Jan Chryzostom Pasek to autor prawdopodobnie tylko jednego dzieła – Pamiętników. Niemal przez półtora wieku dzieło było nieznane, bowiem autor go nie wydrukował. Historia żołnierskiego i gospodarskiego życia Jana Chryzostoma Paska ujrzała światło dzienne dopiero w romantyzmie. Wydane w 1936 roku dzieło zachwyciło nie tylko reprezentantów tej epoki, bo i później widziano w nim wspaniałe odwzorowanie XVII‑wiecznej rzeczywistości i przede wszystkim – mentalności ludzi żyjących w tamtych czasach.
Jan Chryzostom Pasek
– to najbardziej znany barokowy pamiętnikarz, przedstawiciel nurtu sarmackiego w polskim baroku. Urodził się w rodzinie szlacheckiej, wiedzę zdobywał w kolegium jezuickim w Rawie. Co najmniej od 1656 r. służył w wojsku, a jego dowódcą był Stefan Czarniecki (znany m.in. z naszego hymnu). Walczył ze Szwedami na terenie Polski oraz w Danii (1658‑1659), następnie z Węgrami i Moskwą, wziął też udział w wojnie domowej nazywanej rokoszem Lubomirskiego. W 1667 r. ożenił się i od tej chwili zajął się gospodarką. Zmarł w 1701 lub 1702 r., najprawdopodobniej w Niedzieliskach. Pozostawił po sobie Pamiętniki, uznawane za najlepszy zabytek pamiętnikarstwa staropolskiego.
Literatura barokuPamiętniki powstawały prawdopodobnie od 1690 r. Nie wiadomo, jaki okres życia Paska został w nich przedstawiony, bo rękopis przetrwał tylko w kopii, w której brak pierwszych ok. 50 kart,
ale też fragmentów partii środkowej i zakończenia. Część zachowana (rozpoczynająca się wierszem) opowiada o latach 1656‑88, przy czym można ją podzielić na dwa okresy: wojenny (1656‑66) i ziemiański. Okres pierwszy obejmuje kampanie wojskowe, w których autor wziął udział, sporo też w nich interesujących uwag na temat obyczajów, np. dotyczących sypiania nago przez Duńczyków. Część druga jest mniej zajmująca, bo w życiu Paska – ziemianina mniej się działo. Dlatego nawet epizody niekiedy były przez niego rozbudowane ponad miarę (najsłynniejszy jest fragment o udomowionej wydrze, podarowanej przez pamiętnikarza królowi Janowi III).Mimo że Pamiętniki nie są w pełni szczerym zapisem dziejów Paska (to raczej autokreacjaautokreacja, w której autor nieraz pokazuje się lepszym niż był w rzeczywistości), dzieło uznaje się za ważne źródło dotyczące nie tylko tego konkretnego żołnierza i gospodarza, ale również innych przedstawicieli jego grupy społecznej, tzn. średniozamożnej szlachty. Zapiski Jana Chryzostoma Paska ukazują bowiem niemal klasycznego sarmatę. Wartość dokumentu obyczajowego i językowego (podkreśla się, że styl Pamiętników jest bardzo sugestywnysugestywny i żywy) docenili nie tylko historycy literatury, ale też pisarze, zwłaszcza Henryk SienkiewiczHenryk Sienkiewicz, zapożyczający się w dziele Paska podczas tworzenia Trylogii.
Jakie kryteria stosował przy selekcji materiału i dla kogo pisał? Choć robi to na ogół dyskretnie, postać opisywana przez niego ma charakter wzoru. Czasem powie w dygresji coś na ten temat: 'Kto będzie po mnie sukcesoremsukcesorem tej książki mojej, postrzegam i napominam, żeby się tym moim i [z] wielu inszych temu podobnych przykładów budował' […]. Kto miał być sukcesoremsukcesorem i kto miał czytać pamiętnik? W czasie wojen Pasek myślał o swojej przyszłej rodzinie. Zbierał nawet dokumenty, by […] 'pozostały dla potomności jako świadectwa życia mego' […]. I chyba o żadnym innym czytelniku Pasek nie myślał. Wiemy natomiast, że liczy na opinię słuchaczy opowieści o jego czynach, skrupulatnie (choć dyskretnie) odnotowuje te opinie w pamiętniku. Dbał o to, jak rysuje się jego portret w świadomości współczesnych i jak zobaczą go kiedyś 'synkowie'. I to decydowało o selekcji materiału.
Wzór osobowy, jaki przyświeca biografii Paska, każe mu pomijać sprawy ganione przez opinię szlachecką (a więc np. pieniactwo, stosowanie przemocy przy zatargach), ale rzecz znamienna – Pasek opowie czasem o jakimś akcie okrucieństwa jako o rzeczy normalnej, np. opis sporu o to, kto osobiście zetnie pojmanego oficera. […] Charakteryzując wzór osobowy, który przyświeca postępowaniu Paska, nie należy zapominać, że przez kilkanaście lat odbierał on edukację życiową w ciężkich warunkach wojen polskich […].
Źródło: Czesław Hernas, Literatura baroku, Warszawa 1987, s. 264–265.
Ilustracja interaktywna
Ilustracja przedstawia schemat notatki graficznej. W centralnej części znajduje się temat: „Hasło i słowa‑klucze”. W czterech rogach ilustracji powtarza się nagłówek: „Słowo‑klucz”, a poniżej ramka z napisem „bloki tekstowe”. Ramki są wykonane w różnych stylach, nagłówki zapisane różnym charakterem pisma. Na grafice znajdują się również ozdobne ikony: żarówka, kot, kwiat, strzałki, serca, wykrzyknik, znak zapytania.
Z prawej strony ilustracji lista zatytułowana „notatka wizualna”. Poniżej lista zagadnień, która rozwija dodatkowe informacje po naciśnięciu na nie.
notatka wizualna
Czym jest notatka wizualna?
Notatka wizualna łączy słowa z obrazkami, pozwalając łatwo i przyjemnie przyswajać wiedzę. Za pomocą prostych słów i graficznych elementów zbiera się informacje na dany temat.
Na jednej kartce papieru powinien się znaleźć zbiór informacji, które warto zrozumieć i zapamiętać.słowa‑klucze
Słowa‑klucze to najważniejsze pojęcia związane z hasłem. Umieszczamy je na całej kartce, wokół hasła.bloki tekstowe
Bloki tekstowe zawierają cytaty lub większe partie tekstu. Można zapisać je w punktach i umieścić w ramkach lub chmurkach.
Pudełka
Pudełka, to inaczej ramki, w których umieszcza się tekst. Ich zadaniem jest zwrócenie uwagi na to, co jest zapisane. Można w nich umieszczać cytaty, złote myśli, słowa kluczowe.
Chmurki
Różne kształty chmurek mają na celu wyróżnienie informacji.
Układ i wielkość elementów
W notatce stosuje się zasadę „od ogółu do szczegółu”. Na początku należy się zastanowić, co ma przykuć wzrok w pierwszej kolejności? Czytelność, przejrzystość notatki, nieprzeładowanie rysunkami jest bardzo ważne!
Litery
W notatce stosuje się różne kształty i wielkość liter, w zależności od tego, co chcemy podkreślić. Pismo musi być czytelne, z umiarem umieszcza się elementy ozdobne przy literach np. zawijasy. Duże, pogrubione litery w zapisie zwrócą uwagę na istotne, bazowe informacje. Małe litery można zastosować do treści mniej istotnych.
Kolorystyka
Dzięki kolorom można podkreślić ważne treści, wybić je na pierwszy plan, czy zaakcentować.
Punktory
Punktory porządkują wymieniane elementy, wprowadzają ład. Stosuje się je przy wyliczeniach jakichś elementów.Ilustracje
Ilustracje to nieodłączny element notatek wizualnych.
Strzałki
Wskazują, na pewne ważne elementy notatki, mogą wskazywać na cel lub kierunek, kilka strzałek może symbolizować siłę lub jej natężenie. Kolejność wykonywania zadań również można wyrazić strzałkami.
Linie
Linie w notatce podkreślają, oddzielają i łączą treści. Mogą być: przerywane, falowane, fastrygowane, podwójne, grube, cienkie. Łączą pola z tekstem, tworzą ramki zamykające treść, wydzielają bloki tekstu, łączą grupy tekstu.
Banery
Banery, czyli wstęgi, szarfy, na nich zapisuje się tytuł notatki lub wskazówki, na które warto zwrócić uwagę.
Emotikony/ buźki
Buźki służą do wyrażania emocji.
Rysunki
Rysunki powinny być schematyczne i jednoznaczne. Ułatwiają zrozumienie treści notatki. Zwykle mają na celu uzupełnienie przekazu notatki. Uwaga! nie mogą być tylko ozdobnikiem, gdyż odwracają uwagę od treści notatki.
Ludziki
Proste rysunki ludzików mogą wyrażać emocje, działania lub cechy.
Elementy, o których mowa w definicji, zostają podświetlone na ilustracji.
Na podstawie fragmentu tekstu Czesława Hernasa sporządź krótką notatkę wizualną na temat pamiętników J. Ch. Paska. Zadbaj o wyjaśnienie nieznanych ci słów. Pracuj ze słownikiem wyrazów obcych, języka polskiego i terminów literackich.
Na podstawie fragmentu tekstu Czesława Hernasa sporządź krótką notatkę na temat pamiętników J. Ch. Paska. Zadbaj o wyjaśnienie nieznanych ci słów. Pracuj ze słownikiem wyrazów obcych, języka polskiego i terminów literackich.
Pasek – szlachcic i żołnierz
PamiętnikiPiąta potrzeba, a prawie też już ostatnia z Szwedami inter viscerainter viscera pod Trzemesznąpod Trzemeszną kiedyśmy z samą tylko Czarnieckiego dywizyją, […], sześć tysięcysześć tysięcy Szwedów tych, co się byli z różnych fortec zgromadzili i już się za królem do Prus przebierali z wielkimi dostatkami, których nabyli w Polszcze, tak wycięli, jak owo mówią, nec nuntius cladisnec nuntius cladis nie został się i jeden, któryby był królowi o zginieniu tego wojska [wieść] zaniósł; bo który z pobojowiska do lassa albo na błota uciekł, tam od ręki chłopskiej okrutniejszą zginął śmiercią; kogo chłopi nie wytropili, musiał wyniść do wsi albo do miasta: po staremużpo staremuż mu zginąć przyszło, bo już nigdzie nie było Szwedów. (A ta okazyja była od Rawy mila). Ze wszystkich tedy tych zginionych, nie wiem, jeżeliby się który znalazł, któryby nie miał być egzenterowanyegzenterowany, a to z tej okazyjejokazyjej: zbierając chłopi zdobycz na pobojowisku, nadeszli jednego trupa tłustego z brzuchem, okrutnie szablą rozciętym, tak, że intestinaintestina z niego wyszły. Więc że kiszka przecięta była, obaczył jeden czerwony złoty; dalej szukając, znalazł więcej: dopieroż inszych pruć, i tak znajdowali miejscami złoto, miejscem też błoto. Nawet i tych, co po lassachpo lassach żywcem znajdowali, to wprzód koło niego poszukali trzosatrzosa, to potem brzuch nożem rozerznąwszy i kiszki wyjąwszy, a tam nic nie znalazłszyznalazłszy, to dopiero: 'Idźże, złodzieju pludrakupludraku, do domu: kiedy zdobyczy nie masz, daruję cię zdrowiem'. Bito i po inszych miejscach Szwedów znacznie w tym roku. Ale gdziem nie był, trudno o tym pisać. Bo ja przez wszystkie wojny tego trzepaczki trzymałem się, Czarnieckiego, i z nim zażywał czasem okrutnej biedy, czasem też i rozkoszy; gdyż właśnie był wódz maniery owych wielkich wojenników i szczęśliwy; sufficitsufficit, że po wszystek czas mojej służby w jego dywizyi nie uciekałem, tylko raz, a goniłem — mógłby razy tysiącami rachować. Po prostu wszystka moja służba była sub regiminesub regimine jego i miła bardzo.
Źródło: Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki, Wraszawa 2017.
Wymień przywołane przez Jana Chryzostoma Paska dowody świadczące o sukcesie militarnym Polaków w czasie najazdu szwedzkiego na ziemie polskie.
Wyjaśnij, dlaczego według Jana Chryzostoma Paska śmierć z rąk chłopów była gorsza od umierania na polu bitwy.
Scharakteryzuj chłopów, o których pisze Jan Chryzostom Pasek. Co taki sposób przedstawienia chłopów mówi o autorze i ukazywanych postaciach?
Określ, jakiego języka (poza polszczyzną) użył autor. Wskaż kilka fragmentów w języku obcym.
PamiętnikiJako KserksesKserkses ob caricas Atticasob caricas Atticas podniósł przeciwko Grecyi wojnę, tak i pan RakocyRakocy podobnąż szczęśliwością we czterdziestu tysięcy Węgrów z Multanami, Kozaków zaciągnąwszy alterum tantumalterum tantum, wybrał się na czosnek do Polski; aleć dano mu nie tylko czosnku, ale i dzięgieludzięgielu z kminem. Bo jak on tylko wyszedł za granicę, zaraz Lubomirski JerzyLubomirski Jerzy poszedł w jego ziemię, palił, ścinał, gdzie tylko zasiągł, wodę a ziemię zostawił. A potem od matki Rakocego wielki okup wziąwszy, wyszedł synowi perswadować, żeby nie wszytkiego czosnku zjadał, przynajmniej na rozmnożenie zostawił. A my też już z Czarnieckim posługowali, jakeśmy umieli; i tak szczęśliwie najadł się czosnku, że wojsko wszystko zgubił, sam się w nasze ręce dostał, potem uczyniwszy targ o swoję skóręsam się w nasze ręce dostał, potem uczyniwszy targ o swoję skórę, potem uczyniwszy targ o swoję skórę, pozwolił miliony i uprosiwszy sobie zdrowie, jako Żyd kałauzowanykałauzowany, do granice [w] bardzo małym poczcie samokilksamokilk tylko, zostawił in opptignerationein opptigneratione umówionego okupu wielgomożnych grofów Katanowwielgomożnych grofów Katanow, którzy zrazu wino pili, na śrebrze jadali w ŁańcucieŁańcucie, jak było nie widać okupu, pijali wodę, potem drwa do kuchni rąbali i nosili i w tej nędzy żywot skończyli. Okup przepadł, on też sam, że nigdzie nie miał oka wesołego, bo gdzie się obrócił, wszędzie płacz i przekleństwo słyszał od synów, mężów, braci, których na wojnie polskiej pogubił, wpadł w desperacyją i umarł. Otóż tobie czosnek!
Kiedy na tę wojnę wyjeżdżał, pożegnawszy się z matką, wsiadł na konia; w oczach jej padł koń pod nim. Kiedy mu matka perswadowała, żeby zaniechał tej wojny, mówiąc, że to znak jest niedobry, odpowiedział, że to nogi końskie złe, ale nie znak. Przesiadł się tedy na inszego; złamał się pod nim dyl w moście, znowu spadł z konia: i na to powiedział, że dyl był zły. Jak to przecie te praesagiapraesagia zwyczajnie rady się weryfikująsię weryfikują.
Źródło: Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki, Wraszawa 2017.
Przedstaw ukryte powody najazdu Jerzego Rakoczego na Polskę. Wyjaśnij, do czego pretekstem była wyprawa po czosnek.
Wyjaśnij, co oznacza fakt, że Jerzemu Rakoczemu dano nie tylko czosnku, lecz także dzięgielu z kminem? Aby udzielić odpowiedzi, wykorzystaj przypis do tekstu.
Opisz, jak skończyła się dla Jerzego Rakoczego ukazana historia.
Napisz, co ostatni akapit mówi na temat Jerzego Rakoczego, a co – na temat
Jana Chryzostoma Paska. W odpowiedzi ustosunkuj się do rozumienia przez bohaterów tekstu przesądów i wróżb.
Wyjaśnij, jaka jest główna idea tego fragmentu Pamiętników. Wybierz odpowiedź z poniższego zestawu propozycji. Uzasadnij swój wybór.
Nie należy słuchać matki.
Czosnek szkodzi zdrowiu.
Zdrada zostaje ukarana.
Miłe złego początki.
Barokowa stylizacja i makaronizmy
Z fragmentów Pamiętników wynika, że autor chętnie wprowadzał do swej narracji i dialogów łacińskie wyrazy, a nawet całe zdania. W rzeczywistości stosował słownictwo wywodzące się z różnych języków, ale łacina dominowała. W polskiej szkole był to wciąż język najważniejszy, używano go również w trakcie oficjalnych uroczystości. Łączenie polszczyzny z łaciną uznawano za bardzo eleganckie.
wyraz, zwrot albo forma gramatyczna włączane do języka ojczystego z języka obcego
Popularność Pamiętników Paska nie wynika jednak ze stosowania makaronizmów,
ale z nietypowego ukształtowania stylu w tym dziele. Autor połączył tu bowiem różne formy pamiętnikarskie i literackie.
Sarmaci
W opracowaniach dotyczących Pamiętników Jana Chryzostoma Paska często pojawia się słowo sarmata. Tego określenia używali w stosunku do samych siebie polscy szlachcice, zwłaszcza średniozamożni. Wytworzyli ideologię objawiającą się w obyczajowości, sztuce, polityce Rzeczypospolitej. Ta ideologia ma źródło m.in. w poszukiwaniach (podobne czynili Francuzi, Anglicy, Litwini itd.) swych przodków. Polacy, skoro sięgali do takich dzieł, jak Kroniki Jana Długosza, uznali się za potomków Sarmatów, czyli ludu, o którym pisali już starożytni historycy, umieszczający go nad Dniestrem. Od XVI wieku przekonanie o pokrewieństwie z Sarmatami stało się dla polskiej szlachty pewnikiem. Pojęcie sarmata oznaczało więc Polaka (stosowano je zamiennie), a z czasem – katolika (i wiernego czciciela Maryi) – wytworzy się wówczas charakterystyczna religijność, nastawiona na obrzędowość. Sarmaci byli przywiązani do tradycji republikańskiej wywodzącej się z Rzymu, co objawiało się nie tylko używaniem łaciny, lecz także w odwoływaniu się do wzorca osobowego w postaci rycerza broniącego ojczyzny, a w czasie pokoju gospodarującego na wsi. Ten model życia miał służyć odróżnianiu się szlachty od chłopów i mieszczan oraz od magnaterii - oskarżanej o uleganie obcym wpływom. Sarmaci zamieszkiwali głównie prowincję: ośrodkami ich kultury były dworki, uważane za ostoję prawdziwej polskości, która (tak sądzili) zanikała w wielkich miastach. Szlachta wytworzyła specyficzny styl życia, na który składały się:
– przekonanie, że wszyscy Sarmaci są sobie równi ('szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie'),
– przekonanie, że liberum veto służy wywieraniu wpływu na losy kraju, – kult wolności (przeradzający się w anarchię), – bliskie megalomanii poczucie wyższości nad innymi narodami,
– tradycjonalizm obyczajowy, – pogarda dla pracy fizycznej (jedyna dopuszczalna 'praca' to walka na polu bitwy).
Zdecydowaną większość tych cech dostrzec można u sarmaty – Jana Chryzostoma Paska.
Przekonanie o wyższości sarmatów nad innymi narodami owocowało np. tak niecodziennymi ustaleniami jak to: 'Nie pozwalamy, by obrazy […] Najświętszej Marii Panny były malowane lub rzeźbione […] w stroju zagranicznym'!
PamiętnikiRubieszowski, czterdziestą kilą razów strzelanych, sztychowych i rapirami sieczonych, na pobojowisku położony za nieżywego, którego gdyśmy w kilim z placu zbierali, bo ten zacny kawaler do półboków prawie w swojej pławił się krwi tak, że w niej ledwie nie spłynął, lubośmy wszyscy rozumieli, że po tak ciężkim pokaleczeniu już też obmierzi sobie wojnę, ale nic to, virescit vulnere virtusvirescit vulnere virtus, jako mówią, piłka a męstwo bite większy impet bierze. Nie ustawa odważny Cynegirus w przedsięwziętej imprezie, Kodrus zdrowia pozbył dla ojczyzny i stąd mają na cały świat wieczystą sławę i zalecenie – a ten wszystko pokaleczone ciało niesie do ostatniej za ojczyznę wiktymy. Kąpała Tetis Achillesa w jakichsić tam wymyślnych wodkach, żeby go żadne zabić nie mogły horęże; ja tak bezpiecznie moralizować mogę, że tego to Achillesa, naszego ulubionego kommilitona, poważniejsza jakaś od tamtych przyprawnych wodek krwie Chrystusowej konserwowała kąpiel i od tak ciężkich szwanków zginąć nie pozwoliła.
Źródło: Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki, Wraszawa 2017.
Wypisz z powyższego tekstu Paska słowa, których nie rozumiesz. Spróbuj samodzielnie wyjaśnić ich znaczenie, korzystając z dowolnych źródeł.
Opisz, do czego (i w jakim celu) Pasek porównał męstwo.
Wyjaśnij, czemu służy zestawienie Rubieszowskiego z bohaterami antycznymi.
Sprawdź, czy umiesz!
Na podstawie poznanych fragmentów Pamiętników zredaguj notatkę na temat: Jaki naprawdę był Pasek?. Twoja wypowiedź powinna liczyć 60‑90 wyrazów.
Na podstawie fragmentów Pamiętników wymień cechy polskiego rycerza.
Wypisz z cytowanych fragmentów Pamiętników Paska archaizmy, makaronizmy, trudne wyrazy i obce zwroty. Przeprowadź ich analizę: wypełnij pola w multimedialnym dzienniku. Zaproponuj ich współczesne odpowiedniki, jeśli to możliwe.
Słownik
tworzenie własnego wizerunku
wywierający silny wpływ na czyjeś myśli i wyobraźnię
czyjś spadkobierca