Środki poetyckiego obrazowania - przenośnia
Warto wiedzieć!
Nazwy przedmiotów codziennego użytku lub zjawisk mogą komunikować pewne skojarzenia, a nawet symbolizować zjawiska abstrakcyjne, które trudno pojąć lub opisać (np. serce – jako symbol miłości, podkowa – symbol szczęścia, korona – symbol władzy itp.).
Wiele funkcjonujących w języku określeń i terminów wywodzi się od nazwisk wynalazców czy odkrywców, nazw geograficznych i historycznych. Określamy
je mianem eponimóweponimów. Na przykład: znane ze świata nauki określenia dżul i niuton oznaczają jednostki fizyczne utworzone od nazwisk badaczy: Jamesa Joule’aJamesa Joule’a i Isaaca NewtonaIsaaca Newtona. Pokazują one, że nazwy przedmiotów lub pojęć – początkowo używane tylko w wąskim gronie, np. naukowców – mogą z czasem upowszechnić się i wejść na stałe do języka potocznego.
Metafory jako figury stylistyczne
Nazwy rzeczy mogą również tworzyć dodatkowe, często bardzo abstrakcyjne sensy. Wiąże się to z ważną właściwością języka – jego wieloznacznym czy metaforycznym charakterem.
Do tworzenia nazw i określeń często wykorzystywana są metafora. Jest to bowiem podstawowa figura stylistyczna, za pomocą której wyrażamy znaczenia przenośne (symboliczne, abstrakcyjne), tworzymy skojarzeniaskojarzenia.
Metafory na ogół kojarzymy z tekstami artystycznymi. W wielu utworach poetyckich odnajdziemy ciekawe przenośnie literackie, na przykład w cytowanym niżej fragmencie wiersza Zbigniewa Herberta pt. Kołatka (np. „w głowie hodują ogrody”,
„z czoła spływają/ławice obrazów”).
Przeczytaj zamieszczony poniżej wiersz Zbigniewa Herberta i wykonaj ćwiczenia.
KołatkaSą tacy którzy w głowie
hodują ogrody
a włosy ich są ścieżkami
do miast słonecznych i białychłatwo im pisać
zamykają oczy
a już z czoła spływają
ławice obrazówŹródło: Zbigniew Herbert, Kołatka, [w:] tegoż, Wiersze wybrane, oprac. Ryszard Krynicki, Kraków 2004, s. 52.
Wyjaśnij sens wybranej metafory z wiersza Zbigniewa Herberta. Określ jej funkcję w utworze.
Oprócz metafor artystycznych (poetyckich) pojawiają się w języku również metafory potoczne (np. „zapaść się pod ziemię”, „cisza jak makiem zasiał”). Najwięcej
ich znajdziemy we frazeologizmach czy porównaniach frazeologicznych. Metafory występują także bardzo często w tekstach przemówień (oraz innych gatunkach retorycznych). Wiele z nich można zauważyć w przekazach dziennikarskich
czy reklamowych.
O rzeczach można mówić tak, jakby miały cechy ludzi lub innych istot żywych (służy do tego przede wszystkim animizacja, antropomorfizacja czy personifikacja).
Rodzajem metafory, w którym zjawiska nieożywione (zarówno konkretne,
jak i abstrakcyjne) mają właściwości istot żywych, jest animizacja, czyli ożywienie (np. „coś przechodzi ludzkie pojęcie”, „świat idzie naprzód”, „zapadła cisza” itp.). Z tym środkiem stylistycznym spokrewnione są dwa kolejne:
antropomorfizacja – pomaga opisać rzeczy, zjawiska, pojęcia i ich cechy
za pomocą określeń, które odnoszą się do człowieka (np. „coś odgrywa główną rolę” = ‘coś jest główne, najważniejsze’);personifikacja – częściej występuje w tekstach artystycznych i służy wyrażeniu zjawisk abstrakcyjnych za pomocą wyobrażeń odnoszących się do człowieka
(np. „Historio, historio, cóżeś ty za pani” – 'historia w tekście Agnieszki Osieckiej pokazana jako kobieta’).
Zapoznaj się z animacją pt. Ożywienie a uosobienie, a dowiesz się, czym różnią się te rodzaje metafory.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RswixbrvFB9hG
Animacja z audiodeskrypcją na temat ożywienia i uosobienia. Zawiera objaśnienia oraz przykłady tych środków stylistycznych.
Wyjaśnij, dlaczego ożywienie i uosobienie są rodzajami przenośni.
Sprawdź, czy umiesz!
Podaj po jednym własnym przykładzie ożywienia i uosobienia.
Wskaż, które z poniższych frazeologizmów będących przenośniami mają zabarwienie negatywne. Uzasadnij swoje zdanie.
„mieć dach nad głową”, „czym chata bogata”, „ognisko domowe”, „okrągły stół”,
„przy drzwiach otwartych”, „z deszczu pod rynnę”, „pocałować klamkę”, „podpierać ścianę”