U Jana Zamoyskiego w Zamościu

Jan Zamoyski był jednym z najwybitniejszych mężów stanu dawnej Polski. Pochodził z rodziny szlacheckiej.

Posiadał duże zdolności, dlatego rodzice po ukończeniu nauki w gimnazjum w wieku 13 lat wysłali go na studia zagranicę. Odwiedził uczelnie w Paryżu, Strasburgu i Padwie.

W Padwie został wybrany rektorem dzięki umiejętności zjednywania sobie ludzi i pięknego przemawiania.

Jan Zamoyski interesował się prawem i polityką. Po powrocie do kraju objął funkcję sekretarza na dworze ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta II Augusta. Przystąpił też do ruchu szlacheckiego, którego celem była zmiana ustroju państwa.

Szlachta po śmierci Zygmunta II Augusta i wygaśnięciu dynastii Jagiellonów podjęła decyzję, że będzie posiadać króla z wyboru. Odbywało się to w trakcie zgromadzenia, na którym obecni byli kandydaci na objęcie tronu królewskiego i cała szlachta. Kandydaci starali się przekonać do swojej osoby szlachtę, a ta prezentowała im swoje stanowisko, co do oczekiwań wobec nowego władcy. Następnie odbywało się głosowanie, w którym brał udział każdy szlachcic osobiście. Taki sposób wyboru króla nazywamy wolną elekcją.

Głosowanie nad zgłoszonymi kandydatami oraz przeliczenie zebranych głosów odbywało się w namiocie zwanym szopą. Nad prawidłowym przebiegiem wyboru króla czuwali najważniejsi urzędnicy w państwie, w tym Prymas, rządzący krajem w czasie bezkrólewia.

Początkowo szlachta wybrała na króla księcia francuskiego Henryka Walezego. Ten jednak nie był zbyt zainteresowany sprawami Polski.

Henryk Walezy uciekł z Krakowa, aby przejąć po śmierci brata rządy w Paryżu.

Upokorzona szlachta za radą Jana Zamoyskiego zdecydowała się powierzyć tron w wyniku kolejnej elekcji Stefanowi Batoremu, władcy Siedmiogrodu, kraju bliższego Polsce i bardziej związanego z jej interesami.

Jan Zamoyski jako mąż stanu i mecenas kultury

Stefan Batory bardzo cenił Jana Zamoyskiego, dlatego uczynił go kanclerzem, czyli najważniejszą po królu osobą w państwie.

Mądrość Zamoyskiego bardzo się Polsce przydała, gdy wybuchła wojna z państwem moskiewskim (Rosją). W wyniku trzech wielkich wypraw wojennych oraz wprowadzeniu nowych formacji wojskowych: piechoty i lekkiej jazdy Polacy przyłączyli ziemie nad Bałtykiem, zwane Inflantami.

Wojny z Rosją nie dało się jednak rozstrzygnąć ostatecznie na korzyść strony polskiej, co niepokoiło Zamoyskiego, obdarzonego w trakcie tego konfliktu urzędem hetmańskim.

W okresie kolejnego bezkrólewia wzrosła obawa, że uzyskane nad Bałtykiem terytoria zostaną utracone. Jan Zamoyski wówczas opowiedział się za szwedzkim królewiczem Zygmuntem Wazą.

W celu obrony jego praw do korony polskiej wyprawił się przeciw austriackiemu arcyksięciu Maksymilianowi. Pokonanie kandydata Habsburgów nie wpłynęło jednak na poprawne stosunki między kanclerzem a nowym królem Zygmuntem III Wazą.

Rozbieżności dotyczyły m.in. kierunków polityki zagranicznej Polski. Pod koniec życia Zamoyski wbrew interesom króla prowadził skuteczne kampanie wojenne przeciw Turcji, dążąc do rozszerzenia wpływów polskich w Mołdawii.

Na obrazie „Batory pod Pskowem” Jan Matejko umieścił wiele postaci, odzwierciedlających w sposób symboliczny sytuację polityczną Rzeczypospolitej za czasów urzędowania Jana Zamoyskiego.