Od pochodzenia Słowian do plemion słowiańskich na ziemiach polskich - moduł wprowadzający
Państwa plemienne na ziemiach polskich
Przez stulecia na obszarze obecnej Polski osiedlały się różne plemiona. Słowianie pojawili się tu ok. V–VI w., opanowując tereny między Odrą, Wisłą a Bugiem. Ich pochodzenie do dzisiaj nie jest do końca wyjaśnione. Jedna z teorii mówi, że przybyli z ziem położonych między Dniestrem, Dnieprem a Prypecią. Wraz z osiedleniem się na nowych terenach stworzyli własną organizację społeczną i strukturę gospodarczą.
Wśród plemion polskich
Ziemie polskie w okresie przedpaństwowym zamieszkiwały liczne plemiona. Trudno jest ustalić, ile ich dokładnie było i które dokładnie ziemie zajmowały. W miarę pewną wiedze dysponujemy jedynie w odniesieniu do tych największych. Wiadomo, że Wiślanie opanowali tereny nad górną Wisłą i byli skupieni wokół Krakowa. Na Śląsku osiedlili się Ślężanie, z głównym ośrodkiem w okolicach późniejszego Wrocławia, Dziadoszanie (lokalizowani w okolicach dzisiejszego Głogowa), Bobrzanie, Trzebowianie i Opolanie. Na Kujawach, w okolicach powstałego później grodu Kruszwica, siedziby znaleźli Goplanie. Pomorzanie – podzieleni wewnętrznie na kilka mniejszych plemion – skupiali się na terenach, na których w okresie piastowskim powstaną ośrodki takie jak Gdańsk, Kołobrzeg i Szczecin. Z plemion pomorskich poświadczeni źródłowo są Wolinianie z głównym ośrodkiem Wolin. Trudniej jest ustalić siedziby Lędzian. Uważa się, że osiedlili się oni w części południowo‑wschodniej ziem polskich. Mazowszanie, o których nie wspomina niemal żadne źródło, przypuszczalnie zajęli tereny nad środkowym biegiem Wisły, w okolicach powstałego później Płocka. Drugim plemieniem, którego nie wymienia żadne źródło z wczesnego okresu, są Polanie. Prawdopodobnie na przełomie VIII i IX w. plemienia tego albo jeszcze nie było, albo było ono bardzo nieduże. Wzmianki o Polanach pojawiają się w źródłach późniejszych. Przypuszcza się, że plemię to zasiedliło obszary nad Wartą, wokół terenów, gdzie powstaną grody Gniezno i Giecz.
Kształtowanie się pierwszych państw plemiennych
Podstawową formą organizacji plemion słowiańskich u początków ich pojawienia się na ziemiach polskich była rodzina paropokoleniowa – ród. Zamieszkiwała najczęściej jedną osadę. Podstawą egzystencji rodziny były rolnictwo i hodowla oraz wykorzystanie wód i lasów. Uprawiana ziemia stanowiła własność całego rodu.
Stopniowo własność rodu przechodziła na własność opola. Początkowo wspólnie eksploatowane wody, lasy i pastwiska, a następnie również ziemia stawały się własnością opola – wspólnoty terytorialnej. Wspólnoty plemienno‑rodowe zaczęły być zastępowane wspólnotami terytorialnymi. Więź sąsiedzka zaczęła brać górę nad więzią rodową. Wspólnota- plemię- budowała gród dla zapewnienia jej bezpieczeństwa przed agresją innych wspólnot terytorialnych.
Rosła też rola starszyzny, czyli możnych, dysponujących własnymi grupami zbrojnymi – drużynami. Z czasem wyodrębnił się jeden ród – najpotężniejszy – z którego wywodzili się zwierzchnicy plemienia, książęta. Stopniowo zaczęły powstawać duże wspólnoty przez połączenie się (dobrowolne albo pod przymusem) szeregu małych plemion. Władza wiecu z okresu plemiennego przechodziła powoli w ręce księcia. To książę uchwalał teraz prawo, kierował polityką wewnętrzną i zewnętrzną, był również najwyższym sędzią. Mieszkańcy wspólnoty, stali się poddanymi księcia i byli zobowiązani do wykonywania prac i wnoszenia daniny na rzecz księcia. Nad wypełnieniem tych obowiązków czuwała drużyna zbrojna, która stanowiła aparat przymusu.
Pierwsze państwa plemienne
W ciągu IX w. powstały większe ośrodki państwowe na terenie Polski. Jeden z nich to znane w źródłach księstwo Wiślan w południowej Polsce. Rozwój tego państwa powstrzymało państwo wielkomorawskie, prawdopodobnie podbijając kraj Wiślan oraz Śląsk. Po jego upadku w X w. te dwie krainy zostały podporządkowane monarchii czeskiej (od 955 r.). Dalsze podboje Czechów (PrzemyślidówPrzemyślidów) zahamowali Polanie, którzy utworzyli drugi większy ośrodek gnieźnieńsko‑poznański w północnej Polsce, państwo ponadplemienne, znane jako państwo Polan. W niektórych językach nazwa naszego państwa pochodzi od nazwy Polanie, ale w niektórych właśnie od nazwy Lędzianie, np. ruskie Lachy, arabski Lechistan czy węgierski Lengyel.
Nazwa miasta Wrocław pochodzi prawdopodobnie od Czechów. Imię Wratysław używane było w dynastii czeskiej.
Zapoznaj się z treścią mapy Polski. Odpowiedz na pytania, które pozwolą ci przeanalizować, utrwalić, pogłębić i poszerzyć wiedzę o kraju Wiślan. Jakie dostrzegasz podobieństwa i różnice w organizacji państwa Wiślan i państwa Polan? Dlaczego nie przetrwało ono tak, jak przetrwało państwo Polan? Które informacje uważasz za najistotniejsze dla zrozumienia historii ziem polskich?
Państwo Wiślan
Państwo Wiślan jest uznawane przez historyków za najstarsze państwo Słowian na ziemiach polskich. Do odtworzenia dziejów Państwa Wiślan historycy dysponują tylko trzema materiałami źródłowymi. Jednym z nich jest Geograf Bawarski, w którym występuje nazwa „Wislane”.
Kolejnym źródłem jest Germania króla Alfreda, która określa lokalizację państwa Wiślan („Wisle‑lond”) poprzez podanie informacji, że leży ono na wschód od Moraw. Te dwa źródła dowodzą również, że państwo Wiślan istniało w czasie, gdy teksty te powstały, czyli w drugiej połowie IX w. Trzecim źródłem odnoszącym się do dziejów państwa Wiślan jest Legenda panońska, czyli Żywot św. Metodego z drugiej połowy IX w., spisany przez jednego z jego uczniów. Trudno jest wskazać, która osada była siedzibą władcy (stolicą), możliwe że był to Kraków. Wiadomo z kolei, że w X w. dawne państwo Wiślan zostało podporządkowane Czechom.
Stosunkowo długo uważano, że stolicą państwa Wiślan była Wiślica. Dziś trzeba ją wykluczyć spośród domniemanych siedzib księcia Wiślan, ponieważ w Wiślicy w IX w. nie było grodu.
Państwo Polan
Najstarsze zapisy związane z państwem Polan nie wymieniają ich nazwy i dotyczą ich władcy, Mieszka (najstarszy jest przekaz Widukinda z Korbei dotyczący 963 r. ). „Polani” pojawiają się dopiero w najstarszych żywotach św. Wojciecha z przełomu X i XI w. oraz w kronice Thietmara z początku XI w. - dlatego być może działalności propagandowej Bolesława Chrobrego związanej ze śmiercią biskupa Wojciecha zawdzięczamy pojawienie się nazwy „Polska”. Natomiast o tworzeniu się i rozwoju państwa Polan mówi jedyny zapis – ustęp Kroniki Galla Anonima, która spisana została na początku XII w. (dwa stulecia później w stosunku do czasu, w którym państwo Polan najprawdopodobniej powstawało). Z Kroniki dowiadujemy się o przejęciu władzy we wspólnocie (plemieniu) Polan przez przodków Mieszka I. Sprawa ta uwikłana jest w legendę (Legenda o Popielu i Piaście Kołodzieju), ale Gall Anonim przekazał informacje o postaciach tak prawdopodobnie, jak o niej opowiadano w jego czasach.
Kronika polskaBył mianowicie w mieście Gnieźnie […] książę imieniem Popiel, mający dwóch synów; przygotował on zwyczajem pogańskim wielką ucztę na ich postrzyżyny, na którą zaprosił bardzo wielu swych wielmożów i przyjaciół. Zdarzyło się zaś z tajemnej woli Boga, że przybyli tam dwaj goście, którzy nie tylko że nie zostali zaproszeni na ucztę, lecz nawet odpędzeni w krzywdzący sposób od wejścia do miasta. A oni oburzeni nieludzkością […] skierowali się od razu na przedmieście, gdzie trafili zupełnym przypadkiem przed domek oracza wspomnianego księcia, który urządzał ucztę dla synów. Ów biedak, pełen współczucia, zaprosił tych przybyszów do swej chatki i jak najuprzejmiej roztoczył przed nimi obraz swego ubóstwa. A oni z wdzięcznością przychylając się do zaprosin ubogiego człowieka i wchodząc do gościnnej chaty, rzekli mu: „Cieszcie się zaiste, iżeśmy przybyli, a może nasze przybycie przyniesie wam obfitość dobra wszelakiego, a z potomstwa zaszczyt i sławę”.
Postanowił […] ów ubogi wieśniak w czasie, gdy książę jego pan będzie urządzał ucztę dla synów – bo kiedy indziej nie mógłby tego zrobić dla zbytniego ubóstwa – przyrządzić nieco lepszego jedzenia na postrzyżyny swego malca i zaprosić paru równie ubogich przyjaciół nie na ucztę, lecz raczej na skromną zakąskę; toteż karmił prosiaka, którego przeznaczał na ową potrzebę. Dziwne rzeczy opowiem, lecz któż potrafi pojąć wielkie sprawy Boże? albo któż poważy się zagłębiać w dociekania nad dobrodziejstwami Boga, który już w tym życiu niejednokrotnie wynosi pokorę biednych i nie waha się wynagradzać gościnności nawet u pogan? Goście tedy każą spokojnie Piastowi nalewać piwo, bo dobrze wiedzieli, że przez picie nie ubędzie go, lecz przybędzie. I tak ciągle miało przybywać piwa, aż napełniono nim wszystkie wypożyczone naczynia, a natomiast ci, co ucztowali u księcia, znaleźli [swoje naczynia] puste. Polecają też zabić wspomnianego prosiaka, którego mięsem – rzecz nie do wiary – napełnić miano dziesięć naczyń, zwanych po słowiańsku „cebry”. Piast i Rzepka tedy na widok tych cudów, co się działy, przeczuwali w nich jakąś ważną wróżbę dla syna, i już zamierzali zaprosić księcia i jego biesiadników, lecz nie śmieli nie zapytawszy wpierw o to wędrowców. Po cóż zwlekać? – za radą więc i zachętą gości pan ich książę i jego wszyscy współbiesiadnicy zaproszeni zostają przez kmiotka Piasta, a zaproszony książę wcale nie uważał sobie za ujmę zajść do swojego wieśniaka. Jeszcze bowiem księstwo polskie nie było tak wielkie, ani też książę kraju nie wynosił się jeszcze taką pychą i dumą i nie występował tak okazale otoczony tak licznym orszakiem wasali. Skoro więc urządzono zwyczajową ucztę i pod dostatkiem przyrządzono wszystkiego, goście owi postrzygli chłopca i nadali mu imię Siemowita na wróżbę przyszłych losów.
Źródło: Gall Anonim, Kronika polska, Wrocław 2003, s. 13.
Tylko tyle informacji pozyskujemy z dzieła Galla Anonima o państwie Polan przed Mieszkiem I, który jest już postacią historyczną. Państwo Mieszka jest też wspomniane w dokumencie Dagome iudex, powstałym ok. 991 r. Dotyczył on oddania przez „sędziego Dagome” (to prawdopodobnie Mieszko I) pod zwierzchnictwo papieża „państwa Gniezno (Schinesghe)” wraz z „przynależnościami”. Miały sięgać one Bałtyku, Prus, Rusi, Krakowa, rzeki Odry, Moraw i Milska. Najstarsze szczegółowe informacje o państwie Mieszka I pochodzą z drugiej połowy X w., gdy jeden z podróżników nazwał go „królem Północy”. Ów podróżnik to Ibrahim ibn Jakub (912/913–966), pochodził z Tortosy w kalifacie Kordoby; kupiec i kronikarz. Zajmował się handlem z plemionami słowiańskimi i z podróży po krajach słowiańskich odbytej w latach 965–966 pozostawił relację. Relacja ta zawarta jest w XI‑wiecznej kronice Księga dróg i królestw hiszpańskiego pisarza Al‑Bakriego.
Ćwiczenia
Połącz plemię polskie z jego hipotetyczną główną siedzibą w okresie przed powstaniem państwowości polskiej.
Głogów, Wrocław, Kruszwica, Kraków, Płock
| Wiślanie | |
| Ślężanie | |
| Dziadoszanie | |
| Goplanie | |
| Mazowszanie |
Wskaż, które z podanych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| Na kształtowanie się pierwszych słowiańskich państw plemiennych na terytorium dzisiejszej Polski miało wpływ m.in. przemieszczanie się ludów germańskich. | P □ | F □ |
| Wiślanie utworzyli trwały organizm państwowy. | P □ | F □ |
| Pierwszym plemieniem, które utworzyło organizm państwowy, byli Polanie. | P □ | F □ |
| Pierwszy kontakt z religią chrześcijańską pierwszych państw plemiennych Słowian na ziemiach polskich miał miejsce w X w. | P □ | F □ |
| Stolicą państwa Wiślan była Wiślica. | P □ | F □ |
Dokończ zdanie – odpowiedź wybierz spośród podanych.
Pierwszym historycznym władcą Polan był…
- Popiel.
- Piast.
- Siemowit.
- Mieszko I.
Zapoznaj się z podanymi źródłem i wykonaj polecenie.
Bezpośrednie sąsiedztwo potężnych państw było czynnikiem, który znacznie utrudniał (a często uniemożliwiał) budowę własnego państwa. Dlatego też w lepszym położeniu były regiony i plemiona oddalone od silnych sąsiadów.
Źródło: M. Węcowski, P. Węcowski, J. Czubaty, Warszawa 2007, s. 151.
Rozstrzygnij, które z pierwszych słowiańskich państw plemiennych na ziemiach polskich miało lepsze położenie, o którym mowa w tekście. Uzasadnij odpowiedź.
- Wiślan
- Polan
Słownik
wspólnota rodowo‑terytorialna oparta na więzi sąsiedzkiej i wspólnej uprawie pola, istniejąca na terytorium ziem polskich w okresie przedpaństwowym; przetrwała do późnego średniowiecza
grupa plemion zachodniosłowiańskich; do grupy tej zaliczają się m.in.: Wiślanie, Lędzianie, Ślężanie, Polanie, Mazowszanie, Pomorzanie, Słowianie połabscy, Wieleci, Obodryci
grupa społeczna połączona więzami krwi, składająca się z kilku rodzin, stanowiąca całość osadniczą, gospodarczą i religijną
elita społeczna rekrutująca się spośród najbogatszych w plemieniu, decydująca o sprawach politycznych
okres migracji plemion zapoczątkowany przez przemieszczenie się głównie Germanów i Hunów na terytorium Cesarstwa Rzymskiego, przypada na wczesne średniowiecze (IV–V w.)
(ur. ok. 815–820 r., zm. 885 r.) jeden z braci sołuńskich: Konstanty (ur. ok. 827 r., zm. 869 r., imię zakonne Cyryl) i Michał (imię zakonne Metody) pochodzili z Salonik (słowiańska nazwa: Sołuń, dzisiaj w Grecji); misjonarz, arcybiskup, święty Cerkwi prawosławnej i Kościoła katolickiego