Od pochodzenia Słowian do plemion słowiańskich na ziemiach polskich - moduł wprowadzający
Słowianie i ich pierwsze państwa
Słowianie to lud tajemniczy, którego geneza do dziś dla wielu badaczy stanowi zagadkę. Plemiona słowiańskie i ich kultura stworzyły podwaliny przyszłych, wczesnośredniowiecznych organizacji państwowych w Europie Środkowej i Wschodniej.
Słowianie – późni dziedzice
Film dostępny pod adresem /preview/resource/Rssl5ywJ7aw8D
Film odpowiada na pytanie "Kim byli Słowianie?" Na planszy początkowej tytuł i obraz przedstawiający starszych ludzi ubranych w długie, białe szaty. Na pierwszym planie, z lewej strony, pochylony do przodu mężczyzna, który niesie zwierzę na barkach. Obok niego, z prawej strony obrazu, skała, na której siedzi kobieta z rozpuszczonymi włosami i starzec w siwych włosach i długiej brodzie. W tle rzeka, nad którą znajdują się ludzie. Następnie kadr zmienia się. Pojawia się mężczyzna siedzący w pomieszczeniu. Jest ubrany w szarą koszulę, a także ma okulary w cienkich oprawkach. Jest krótko obcięty. W tle jest mapa świata i zielony kwiat. Na końcu czarna plansza, a na niej napisy: „Wystąpił: prof. dr hab. Przemysław Wiszewski. Realizacja: Contentplus.pl. Na zlecenie: Uniwersytetu Wrocławskiego. W ramach projektu: E‑podręczniki do kształcenia ogólnego. Czerwiec 2015”.
Słowianie stosunkowo późno pojawili się w europejskich źródłach pisanych. Przez długi czas rozwijali własną kulturę i cywilizację, równolegle żyjąc bez struktur przypominających państwa typu zachodnioeuropejskiego. Równie późno plemiona słowiańskie przyjmowały chrzest. W rezultacie w XIX i XX wieku historycy uznawali wczesno- średniowiecznych Słowian za opóźnionych w porównaniu ze społeczeństwami romańskimi i germańskimi, które dużo wcześniej i pełniej korzystały z dorobku cywilizacji antycznych.
W spisanym w VI wieku i poświęconym historii Gotów dziele Jordanesa znalazło się miejsce na wspomnienie o Słowianach:
GeticaJordanes o pochodzeniu Słowian
[Król Gotów] Hermanaryk po pokonaniu Herulów zwrócił swą broń przeciw Wenetom, którzy choć w orężu marni, to jednak liczebnością potężni, początkowo umieli stawić opór. [...] Oni to [Słowianie], jak zaczęliśmy o tym mówić we wstępie lub katalogu ludów, z jednego rodu zostali zrodzeni, lecz trzy teraz noszą imiona, to jest Weneci, Antowie, Sclaveni. Chociaż teraz, z powodu naszych grzechów, wszędzie sieją spustoszenie, to wówczas wszyscy służyli władzy Hermanaryka.
Źródło: Getica, [w:] Jordanes, Jordanis Romana et Getica , t. V, oprac. Theodor Momsen, Berlin 1882, s. 88–89.
Wskaż fragment z powyższego tekstu źródłowego, który mówi o pochodzeniu Słowian. Zwróć uwagę na podane w treści nazwy.
Zaznacz prawdziwe zdanie.
- Według Jordanesa Słowianie byli pradawnym ludem o dobrze znanej przeszłości.
- Jordanes niewiele wiedział o genezie Słowian, którzy dzielili się na trzy główne odłamy.
- Według Jordanesa Słowianie zostali podbici przez Rzymian.
Pochodzenie Słowian
Obowiązująca dziś poglądy mówią, że Słowianie napłynęli na ziemie polskie ok. VI w. n.e. gdy w wyniku wędrówki ludów ziemie te opustoszały. Kultura słowiańska w pewnym momencie okazała się atrakcyjna dla miejscowych mieszkańców, określanych przez starożytnych geografów jako Wenetowie. Część historyków uważa, że Wenetowie będąc pod wpływami kultury słowiańskiej zaakceptowali przybycia Słowian na ziemie na zachód od Wisły. Ekspansja Słowian w Europie środkowej, wschodniej i południowej nastąpiła między IV a VIII wiekiem. Wędrówka Słowian na zachód i południe została wymuszona, jak wiele jej podobnych w tym czasie, najazdami ludów z głębi Azji. Uciekając przed nimi, Słowianie wkroczyli na ziemie dawniej zamieszkane przez Germanów. W zwartych grupach zasiedlili je do rzeki Łaby. Ale niektóre, pojedyncze grupy docierały w głąb Bawarii, osiedlając się tu na wiele pokoleń.
Co pozostawili pierwsi Słowianie?
Z poniższego nagrania dowiesz się jak postrzegana jest przez badaczy kultura materialna Słowian. Zapoznaj się z nagraniem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1O7gGoLziSTp
Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Charakterystyka kultury słowiańskiej. Część 1”. Następnie pojawia się doc. dr hab. Sławomir Moździoch – archeolog, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Łysawy mężczyzna w szarej koszuli. W tle biała ściana z mapą świata, fragment kanapy, regał z roślinką. Na koniec plansza z napisami: wystąpił doc. dr hab. Sławomir Moździoch, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Po obejrzeniu wykładu opisz, z jakich trzech podstawowych elementów składała się kultura materialna pierwszych Słowian.
Archeolodzy badający zabytki pozostałe po wczesnych Słowianach zwracają uwagę na stosunkowo skromny charakter naczyń, a nawet biżuterii. Odpowiada to wskazanemu wyżej, małemu zróżnicowaniu majątkowemu Słowian. Nie było wśród nich ludzi, którym udałoby się zgromadzić znacznie większą ilość dóbr niż ich współplemieńcom. Wśród pochówków zmarłych dominowały te z ubogim wyposażeniem. Spalone ciała zmarłych chowano do popielnicpopielnic, a te zakrywano małym kopczykiem ziemi. Często zresztą brakowało nawet tak skromnego pochówku.
Poniżej znajduje się galeria mediów, przedstawiająca formę pochówku popielnicowego. Najedź kursorem na strzałki i przełączaj slajdy za pomocą lewego przycisku myszy (LPM), aby poznać szczegóły.
Ekspansja i organizowanie się Słowian
Podążając na południe, Słowianie zajęli większą część Półwyspu Bałkańskiego. Po raz pierwszy dostrzegli ich wówczas intelektualiści Bizancjum. Nowi przybysze okazali się bowiem najpierw zagrożeniem dla wpływów tego państwa na terenach nad Dunajem, potem zaś bezpośrednio zagrozili ziemiom Cesarstwa, docierając pod mury Konstantynopola. Ostatecznie Słowianie osiedli na ziemiach Półwyspu Bałkańskiego aż po Grecję. Ich sposób życia był atrakcyjny dla tutejszej ludności, która przyjęła ich kulturę. Jednocześnie Słowianie rabowali miasta i osiedlali się także na terenie samej Grecji. Ich pobyt tu nie doprowadził jednak do trwałych zmian etnicznych, kulturowych lub politycznych. Ostatecznie u schyłku VII wieku, ziemie Słowian rozciągały się od Łaby po stepy nadwołżańskie i od Bałtyku po Morze Śródziemne. Jednak w przeciwieństwie do sąsiadów, Słowianie przez długi czas żyli bez zorganizowanych struktur państwa, co w efekcie nie było dla nich niekorzystne.
Zaznacz współczesne państwa, na których terenie osiedlili się Słowianie.
| Państwo | VII wiek |
| Anglia | □ |
| Białoruś | □ |
| Bułgaria | □ |
| Chorwacja | □ |
| Czechy | □ |
| Grecja | □ |
| Litwa | □ |
| Łotwa | □ |
| Niemcy | □ |
| Polska | □ |
| San Marino | □ |
| Serbia | □ |
| Słowenia | □ |
| Ukraina | □ |
Państwo Wielkomorawskie
W IX wieku na terenie Moraw powstała silna organizacja polityczna – państwo, któremu historycy nadali nazwę Wielkie Morawy. Część badaczy widzi w nim kontynuację państwa Samona. Przywódcą Wielkich Moraw był książę wywodzący się z dynastii Mojmirowiców. Przedstawiciele tej dynastii byli zwierzchnikami niżej stojących naczelników grodów, którzy w ich imieniu kontrolowali pobór podatków i stawiali się z odpowiednią liczbą wojów na wezwanie księcia. Władcy wielkomorawscy utrzymywali bliskie, choć nie zawsze przyjacielskie, kontakty zarówno z Bizancjum, jak i państwem wschodniofrankijskim. Stamtąd elity wielkomorawskie czerpały wzorce kulturowe po przejściu władców na chrześcijaństwo, dzięki działalności misyjnej Cyryla i Metodego. Państwo wielkomorawskie było pierwszą tak udaną próbą połączenia tradycji słowiańskich i frankijskich wzorców budowania struktur państwa. Upadło wskutek najazdu wojsk węgierskich około 907 roku.
Uważa się, że największy zasięg państwo wielkomorawskie uzyskało za panowania Światopełka I. Niestety, są to hipotezy oparte na bardzo skąpych źródłach pisanych i znaleziskach archeologicznych. Nie wiemy, jak wyglądało zarządzanie tym państwem. Wiele przemawia za tym, że możni żyjący w grodach wraz z wojskiem książęcym ściągali daniny z podległych im terytoriów. A poza tym nie przeszkadzali zamieszkującym je ludziom w ich codziennym życiu. Dla tak zorganizowanego państwa pojęcia: granic, stref wpływów i zasięgu władzy są dyskusyjne.
Po upadku Wielkich Moraw książęta czescy z rodu PrzemyślidówPrzemyślidów najpierw podporządkowali sobie ludność zamieszkującą Kotlinę Czeską, a następnie podjęli ekspansję na sąsiednie terytoria (Łużyce, Śląsk, Małopolska). W połowie X wieku książęta Bolesław I Okrutny i Bolesław II Pobożny, stworzyli z Czech najpotężniejsze państwo w regionie. Władcy Czech związali się zależnością i sojuszem z państwem wschodniofrankijskim (Niemcami).
Ruś Kijowska
W tym samym czasie na wschodzie kształtowało się państwo kijowskie. Stworzyli je Rusowie, to jest przybysze ze Skandynawii, którzy wraz z rodzinami osiedli na północy, w okolicy Nowogrodu Wielkiego. Stamtąd wyruszyli pod wodzą Olega, wodza i założyciela dynastii RurykowiczówRurykowiczów, na południe. Oleg chciał bowiem zabezpieczyć przed najazdami koczowników szlak handlowy prowadzący do Bizancjum. Jednocześnie szukał dogodnej bazy do najazdów rabunkowych na ziemie Cesarstwa. Dlatego też przeniósł swoją stolice z Nowogrodu do Kijowa. Z biegiem lat jego towarzysze, wojownicy pochodzenia germańskiego, zaczęli jednak przejmować miejscową, słowiańską kulturę. Wojowniczy Rusowie uzależnili od siebie ludność od Bałtyku po Morze Czarne. Podejmowali groźne dla cesarzy wyprawy przeciw Konstantynopolowi. Kijów, był jednym z największych i najzamożniejszych miast ówczesnego świata. Chrystianizacja elit Rusi Kijowskiej nastąpiła w 988r. w obrządku prawosławnym z pomocą duchownych bizantyjskich.
Jedna słowiańska kultura?
Tym, co łączyło pierwszych Słowian, był bez wątpienia język. Z powodu braku źródeł pisanych nie wiemy, jaki on był ani jak bardzo różniły się od siebie dialekty poszczególnych, posługujących się nim grup. Wspólne dla tych ludów były: sposób gospodarowania i charakterystyczne przedmioty kultury materialnej (garnki, ozdoby, narzędzia, broń). Nie różniły się one jednak tak bardzo od tych, których używały sąsiednie ludy. Wiele wskazuje na bliskie kontakty kulturowe Słowian z tak zwanymi Bałtami, żyjącymi na terenie dzisiejszej Finlandii i państw nadbałtyckich.
Ponieważ po wielu wspólnotach zachowały się głównie zabytki ceramiki, dzięki nim określamy, w obrębie jakiej kultury żyli przedstawiciele tych wspólnot.
Poniżej znajduje się galeria mediów, przedstawiająca naczynia wytworzone w kręgu kultury słowiańskiej. Najedź kursorem na strzałki i przełączaj za pomocą lewego przycisku myszy (LPM), aby poznać szczegóły.
Na ilustracji znajdują się wyroby ceramiczne wiązane ze słowiańską kulturą Połabia (X–XII wiek). Przyjrzyj się im i następnie wskaż wśród prezentowanych w galerii naczyń to, które powstało w obrębie średniowiecznej kultury słowiańskiej.
- Naczynie powstałe w obrębie średniowiecznej kultury słowiańskiej widoczne jest na zdjęciu 1.
- Naczynie powstałe w obrębie średniowiecznej kultury słowiańskiej widoczne jest na zdjęciu 2.
- Naczynie powstałe w obrębie średniowiecznej kultury słowiańskiej widoczne jest na zdjęciu 3.
- Naczynie powstałe w obrębie średniowiecznej kultury słowiańskiej widoczne jest na zdjęciu 4.
Słowianie byli przede wszystkim rolnikami. Wyroby ich rzemiosła cechuje głównie wartość użytkowa. Mniejszą wagę przywiązywano do pięknej formy. Jako wojownicy, Słowianie posługiwali się taktyką niezbyt skomplikowaną, lecz skuteczną, gdyż opartą na przewadze liczebnej. Przez wieki nie ukształtowała się w ich gronie grupa zawodowych wojowników. Dopiero wojny w czasie wielkiej ekspansji i związane z nimi zdobycze gromadzone przez wybranych wojowników i przywódców doprowadziły do głębszych podziałów majątkowych wspólnot. Nie wpłynęło to jednak na ich zasadniczy kształt – podstawę społeczności stanowili nadal wolni rolnicy biorący udział w wyprawach wojennych. Oni decydowali na specjalnych spotkaniach – wiecach – o najważniejszych zadaniach stojących przed całą wspólnotą. Oni też wybierali przywódcę na czas wypraw wojennych. Zawodowi wojownicy, możni i książęta pojawią się dopiero wraz z powstaniem państw.
W VI wieku bizantyjski historyk Prokopiusz z Cezarei opisywał zwyczaje Słowian. Wspominał między innymi o sposobie podejmowania przez nich decyzji politycznych.
Najstarsze wiadomości o Słowianach. Prokopiusza z Cezarei De Bello Gothico, VII, 13, 24, ze zmianami P. WiszewskiegoProkopiusz z Cezarei o Antach i Sklawinach
Te nacje, to jest Sklawini i Antowie, nie są rządzeni przez jednego człowieka, ale od dawna żyją według zasad demokracji. I dlatego wszystko, co dotyczy ich dobrostanu, czy to złego, czy dobrego, jest przedstawiane [do oceny] ludowi.
Źródło: Marian Plezia, Najstarsze wiadomości o Słowianach. Prokopiusza z Cezarei De Bello Gothico, VII, 13, 24, ze zmianami P. Wiszewskiego, [w:] „Biblioteka Źródeł Historycznych” , t. 8, Poznań 1947. Tekst skrócony i zmodyfikowany.
Zapoznaj się z tekstem źródłowym i udziel odpowiedzi na pytania.
Czy Słowianie byli rządzeni przez księcia?, Kto miał podejmować najważniejsze decyzje?, Nad czym debatowali członkowie wiecu?
| Czy Słowianie byli rządzeni przez księcia? | |
| Kto miał podejmować najważniejsze decyzje? | |
| Nad czym debatowali członkowie wiecu? |
Słowianie nie wznosili budowli z kamienia. Obfitość lasów czyniła z drewna naturalny, prosty w obróbce i tani materiał budowlany. Nie mieszkali w dużych grupach. Podstawową formą osadniczą była niewielka wieś nad brzegiem rzeki lub zbiornika wodnego. Zabezpieczeniem dla wspólnoty był gród. W jego murach – a właściwie wałach – chroniono się wraz z dobytkiem na wypadek najazdu wroga.
Czy kultura Słowian była taka sama na całym terenie, który zasiedlali? Oczywiście nie. Słowianie szybko wchłaniali elementy kultur innych ludów. Życie religijne pogańskich Słowian jest dla nas zagadką. Historycy próbują odtwarzać kształt religii słowiańskiej, odwołując się do podobieństw z innymi, przedchrześcijańskimi wierzeniami ludów europejskich. Uczciwie należy jednak powiedzieć, że do X–XII wieku wiemy niewiele o życiu duchowym Słowian. Nie budowali specjalnych świątyń, palili ciała zmarłych, mogli składać dary w ofierze w zbiornikach wodnych.
Świętowit (Światowid) z rzeki wyjęty
Jedynym artefaktem znacznych rozmiarów, który uważa się za posąg średniowiecznego, słowiańskiego bóstwa, jest tak zwany Świętowit (Światowid) ze Zbrucza. Znaczenie zdobiących go wyobrażeń jest przedmiotem spornym archeologów i historyków od XIX wieku. Najprawdopodobniej miał on prezentować trzy sfery świata – niebiańską, ziemską i podziemną.
Ćwiczenia
Poniżej zamieszczono galerię mediów. Najedź kursorem na strzałki i przełączaj za pomocą lewego przycisku myszy (LPM), aby poznać szczegóły.
Bóstwa przedstawione w górnej partii posągu...
- są wojownicze;
- nie prezentują cech wojowniczych;
- jeden ma przywieszoną szablę, reszta pozbawiona jest broni;
- jedzą obiad, popijając miodem
Posąg poświęcony jest...
- wielu bóstwom lub wielu aspektom jednego bóstwa
- jednemu Bogu chrześcijan
- Trójcy Świętej
W pasie środkowym zdobień posągu umieszczone są...
- postacie wyłącznie męskie
- postacie wyłącznie żeńskie
- postacie żeńskie i męskie.
Na co wskazuje zastosowany zestaw elementów zdobiących posąg Światowida?
- Miał on służyć elicie militarnej społeczności.
- Miał propagować wiarę chrześcijańską.
- Miał ukazywać świat pogańskich Słowian w jego złożoności.
Przeczytaj tekst i zaznacz odpowiednim kolorem fragmenty odnoszące się do wskazanych niżej cech kultury wczesnośredniowiecznych Słowian. Kolorem ZIELONYM – Słowianie zamieszkiwali w prostych domach, często półziemiankach; FIOLETOWYM – w walce korzystali z prostego uzbrojenia obronnego i zaczepnego; NIEBIESKIM – nie różnili się wiele zamożnością, ubierali podobnie, bardzo skromnie; ZÓŁTYM – w oczach ludzi kultury śródziemnomorskiej nie byli zwolennikami kulturalnych rozrywek i komfortu życia.
zielony fioletowy niebieski żółty
Żyją oni w żałosnych norach, które stawiają w znacznym oddaleniu od siebie. Pomimo to z zasady każdy człowiek stale zmienia miejsce zamieszkania. Gdy stają do bitwy, większość z nich walczy przeciw wrogowi pieszo, niosąc małą tarczę i oszczep w dłoniach. Nigdy nie noszą kolczugi. Zaprawdę, niektórzy nie noszą nawet koszuli lub płaszcza. Podciągają swoje spodnie tak, by zakrywały ich przyrodzenie i stają do walki z przeciwnikami. [...] Wszyscy są wyjątkowo wysokimi i krzepkimi mężczyznami. Ich skóra i włosy nie są ani bardzo blade lub koloru blond, ani nie skłaniają się ku ciemnemu typowi [urody], lecz mają trochę czerwonawy kolor. Pędzą twarde życie, nie przywiązując wagi do wygód cielesnych.
Na podstawie poniższego tekstu autorstwa Prokopiusza z Cezarei wskaż cechy kulturowe wczesnośredniowiecznych Słowian.
Najstarsze wiadomości o Słowianach. Prokopiusza z Cezarei De Bello Gothico, VII, 13, 24, ze zmianami P. WiszewskiegoŻyją oni w żałosnych norach, które stawiają w znacznym oddaleniu od siebie. Pomimo to z zasady każdy człowiek stale zmienia miejsce zamieszkania. Gdy stają do bitwy, większość z nich walczy przeciw wrogowi pieszo, niosąc małą tarczę i oszczep w dłoniach. Nigdy nie noszą kolczugi. Zaprawdę, niektórzy nie noszą nawet koszuli lub płaszcza. Podciągają swoje spodnie tak, by zakrywały ich przyrodzenie i stają do walki z przeciwnikami. [...] Wszyscy są wyjątkowo wysokimi i krzepkimi mężczyznami. Ich skóra i włosy nie są ani bardzo blade lub koloru blond, ani nie skłaniają się ku ciemnemu typowi, lecz mają trochę czerwonawy kolor. Pędzą twarde życie, nie przywiązując wagi do wygód cielesnych.
Źródło: Marian Plezia, Najstarsze wiadomości o Słowianach. Prokopiusza z Cezarei De Bello Gothico, VII, 13, 24, ze zmianami P. Wiszewskiego, [w:] „Biblioteka Źródeł Historycznych” , t. 8, Poznań 1947. Tekst skrócony i zmodyfikowany.
Słownik
rolnictwo polegające na karczowaniu lasów, ich wypalaniu i następnie obsiewaniu
elita społeczna rekrutująca się spośród najbogatszych w plemieniu, decydująca o sprawach politycznych
okres migracji plemion zapoczątkowany przez przemieszczenie się głównie Germanów i Hunów na terytorium Cesarstwa Rzymskiego, przypada na wczesne średniowiecze (IV–V w.)
zgromadzenie wszystkich wolnych mężczyzn w danej wspólnocie plemiennej, podejmujące najważniejsze z punktu widzenia tej wspólnoty decyzje; w okresie państwowym jego rola została ograniczona przez księcia
naczynie ceramiczne, do którego składano poddane kremacji szczątki zmarłego; w różnych kulturach miała odmienny kształt
dynastia władców Czech; legendarnym założycielem rodu był Przemysław, mąż Libuszy; pierwszym historycznym władcą był Borzywoj I (ok. 852–ok. 889 r.); ostatnim panującym w Czechach królem z dynastii przemyślidzkiej był Wacław III (zm. 1306 r.); po jego śmierci członkowie dynastii z bocznych linii władali Morawami i niektórymi księstwami śląskimi; jako ostatnia wymarła linia książąt Opawy (1521)
dynastia pochodzenia skandynawskiego, władająca Rusią; Ruryk, założyciel, od około 862 roku władał terytorium z centrum w Nowogrodzie Wielkim; jego następca, Oleg, przeniósł stolicę do Kijowa; kolejni władcy sprawowali władzę nad poszczególnymi księstwami ruskimi, w tym w Moskwie; dynastia władców moskiewskich wygasła w 1598 roku i została zastąpiona przez dynastię Romanowów