Od Mieszka II do biskupa Stanisława - kryzys i odbudowa państwa polskiego
Kryzys i odbudowa państwa polskiego
Po śmierci Bolesława Chrobrego na tronie polskim zasiadł jego syn Mieszko II. Został on koronowany w 1025 roku w katedrze gnieźnieńskiej. W czasie jego panowania Polskę najechały wojska ruskie i niemieckie, a w kraju zbuntowali się jego przeciwnicy. Wszystko to doprowadziło państwo do głębokiego kryzysu. Wybuchł bunt pogański. Polska utraciła ziemie przyłączone przez Bolesława Chrobrego. Korona królewska została odesłana cesarzowi. Z tego bardzo trudnego położenia wydobył Polskę jedyny syn Mieszka II, książę Kazimierz Odnowiciel.
Trudne dziedzictwo
Pierwsi Piastowie: Mieszko I, Bolesław Chrobry i tak samo jego syn Mieszko II, bardzo blisko związani byli z arystokracją Cesarstwa m.in. poprzez związki małżeńskie. Mieszko II, po zawarciu w 1013 r. małżeństwa z Rychezą, siostrzenicą cesarza Ottona III, wszedł do elity Cesarstwa. Uzyskanie korony królewskiej przez władcę słowiańskiego w średniowieczu było uznaniem niezależności jego państwa na arenie międzynarodowej. Dlatego koronacja królewska Bolesława Chrobrego w 1025 r. jest szczytowym osiągnięciem jego panowania i ważnym wydarzeniem w dziejach młodego państwa polskiego.
Upadek władzy królewskiej w Polsce
Mieszko II objął rządy po Bolesławie Chrobrym z pominięciem praw swoich przyrodnich braci. Nowy monarcha słynął z wykształcenia, znał łacinę, grekę i język niemiecki. Ponieważ Bolesław Chrobry prowadził wojny ze wszystkimi niemal sąsiadami, dlatego też trwające konflikty z cesarstwem, Czechami, Rusią i Węgrami sprawiły, że królowi Mieszkowi II przyszło rządzić w wyjątkowo niekorzystnych okolicznościach. Starał się kontynuować ojcowską politykę ekspansji i utrzymywał kontakty z opozycją niemiecką. Władca I Rzeszy Niemieckiej król Konrad II szybko uporał się jednak z kłopotami wewnętrznymi i w 1027 r. koronował się na cesarza rzymskiego. Początkowe sukcesy Mieszka II przerwał atak sąsiadów.
W 1031 r. nastąpił jednoczesny atak na Polskę wojsk niemieckich Konrada II oraz ruskich księcia Jarosława Mądrego. Osamotniony Mieszko poniósł zupełną klęskę i zbiegł do Czech. Klęska króla wynikała również z przyczyn wewnętrznych. Bezprym i Otton, bracia Mieszka, odsunięci wcześniej od dziedziczenia przez Bolesława Chrobrego, domagali się udziału we władzy. Wygnani przez Mieszka II, wraz z wojskami ruskimi wkroczyli do Polski. Cesarz na tronie polskim osadził Bezpryma, przyrodniego brata Mieszka, wyznaczając jednocześnie dzielnice Ottonowi i innemu Piastowi, kuzynowi Mieszka – Dytrykowi. Zwierzchnictwo cesarstwa nad Polską zostało w pełni przywrócone.
Po kilku miesiącach okrutnych rządów Bezprym został w 1032 r. zamordowany. Wówczas Mieszko II powrócił do Polski za cenę zrzeczenia się korony królewskiej oraz hołdu złożonego cesarzowi. W następnym roku, po zgonie Ottona, Mieszko wygnał Dytryka i zjednoczył kraj, już jednak w 1034 r. sam zmarł, przed śmiercią przekazawszy władzę swej żonie, królowej Rychezie, i synowi, Kazimierzowi, później nazwanemu Odnowicielem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R11ZQYejcKHJ0
Nagranie filmowe dotyczące Mieszka drugiego i kryzysu monarchii wczesnopiastowskiej, część trzecia.
Wymień przyczyny wrogich kontaktów z sąsiadami za panowania Mieszka II.
Wyjaśnij, dlaczego ekspert określił dziedzictwo Bolesława Chrobrego jako trudne.
Bunt możnych, reakcja pogańska i najazd czeski
Zbuntowani poddani zmusili Kazimierza do opuszczenia kraju. Książę został wygnany – w 1037 r. opuścił kraj i udał się najpierw na Węgry, a później do cesarstwa niemieckiego. Upadek władzy centralnej spowodował w latach 30. XI w. tzw. reakcję pogańską, czyli wystąpienie przeciwko Kościołowi, w wyniku którego polska organizacja kościelna została zupełnie zniszczona.
Źródła opisujące wystąpienie poddanych przeciw Piastom podkreślają jego pogański charakter. Ofiarą buntowników padli biskupi i księża, uderzenie w Kościół było bowiem uderzeniem w państwo. Prawdopodobnie rozrastający się aparat władzy, utrzymywany z danin płaconych przez ludność, okazał się ciężarem trudnym do udźwignięcia. Utrzymanie armii i prowadzenie wojen, budowa grodów kosztowały, a na to wszystko musieli łożyć piastowscy poddani. Tak o tych wydarzeniach pisał kronikarz Gall Anonim:
Kronika polskaI choć tak wielkie krzywdy i klęski znosiła Polska od obcych, to jeszcze nierozsądniej i sromotniej dręczoną była przez własnych mieszkańców. Albowiem niewolnicy powstali na panów, wyzwoleńcy przeciwko szlachetnie urodzonym, sami się do rządów wynosząc, a jednych z nich na odwrót w służbie dla siebie zatrzymawszy, innych pozabijawszy, pobrali ich żony w sprośny sposób i zbrodniczo rozdrapali dostojeństwa. Nadto jeszcze, porzucając wiarę katolicką – czego wypowiedzieć nie możemy bez płaczu i lamentu – podnieśli bunt przeciw biskupom i kapłanom Bożym i niektórych z nich, jakoby w zaszczytniejszy sposób, mieczem zgładzili, a innych, jakoby rzekomo godnych lichszej śmierci, ukamienowali.
Źródło: Gall Anonim, Kronika polska. Cytat za: Paweł Jasienica, Polska Piastów, Warszawa 2007, s. 95–95.
Znaczenie miał też zapewne upadek autorytetu dynastii spowodowany klęską Mieszka II i jego walką z braćmi. Dał też o sobie znać separatyzm plemion niegdyś podbitych przez Polan, np. na Mazowszu Miecław, dawny cześnik dworu Mieszka, zorganizował własne państewko, które przetrwało do 1047 r. Niezależność Pomorza, gdzie do władzy doszli lokalni książęta, okazała się bardziej trwała.
Wyjaśnij, dlaczego mówimy o upadku pierwszej dynastii piastowskiej, i opisz konsekwencje tego wydarzenia.
Osłabienie państwa i nieobecność władcy wykorzystał książę czeski Brzetysław I, najeżdżając zbrojnie w 1038 lub 1039 r. Polskę. Największe straty poniosła Wielkopolska, która została złupiona i zniszczona. Brzetysław ze zniszczonego Gniezna wywiózł relikwie św. Wojciecha oraz złoty krzyż ufundowany przez Mieszka I. Sama stolica zaś tak „długo pozostawała w opuszczeniu, że w kościele św. Wojciecha Męczennika i św. Piotra Apostoła dzikie zwierzęta znalazły legowisko”. Czescy wojowie zniszczyli budowle sakralne w Poznaniu i na Ostrowie Lednickim. W drodze powrotnej Brzetysław przyłączył Śląsk i Małopolskę do swojego kraju. Władza dynastii Piastów zupełnie zanikła.
Jak feniks z popiołów: odbudowa państwa
Przymusowa emigracja księcia trwała trzy lata. Nie był to jednak czas zmarnowany. Przebywając na dworze cesarskim, z którym powiązana była jego matka Rycheza (była siostrzenicą Ottona III), Kazimierz zdołał zyskać wsparcie kolejnego władcy Niemiec, Henryka III w postaci 500 rycerzy. Jego niepokój wzbudził wzrost potęgi czeskiego sąsiada kosztem Polski. Czechy były lennem cesarstwa, zaś zakończona sukcesem kampania Brzetysława w Polsce mogła doprowadzić do zachwiania tego stosunku zależności. Z drugiej strony młodego księcia w powrocie do kraju i jego odbudowie wsparł książę kijowski Jarosław Mądry. Sojusz ze wschodnim sąsiadem został przypieczętowany małżeństwem Kazimierza z siostrą Jarosława, Dobroniegą. Kazimierz, uzyskawszy poparcie dwóch potężnych sąsiadów, powrócił do kraju w 1039 roku.
W 1040 r. książęta polski i czeski zawarli układ, na mocy którego Brzetysław zrzekł się wszystkich ziem polskich poza Śląskiem. Niezniszczony Kraków został obrany przez Kazimierza na siedzibę i odtąd pełnił rolę stolicy państwa. Książę Kazimierz Odnowiciel kilkakrotnie próbował odzyskać Śląsk. Ostatecznie sprawa przynależności tej dzielnicy została uregulowana na zjeździe w Kwedlinburgu w 1054 roku. Cesarz (Henryk III w 1046 r. koronował się na cesarza) zadecydował, że Śląsk przypadnie Polsce, ale pod warunkiem corocznego trybutu płaconego Czechom w wysokości 500 grzywien srebra i 30 grzywien złota (grzywna ważyła ok. 1/6 kg). Do Polski powróciło również Mazowsze, opanowane po pokonaniu Miecława dzięki pomocy Jarosława Mądrego w 1047 roku. Prawdopodobnie książę podporządkował sobie także w tym czasie Pomorze Gdańskie.
Oceń postępowanie Brzetysława. Wyjaśnij, jaki był cel przeniesienia relikwii św. Wojciecha do Czech.
Odbudowa wewnętrzna
Z ruin należało przede wszystkim dźwignąć organizację kościelną. W 1046 r. nastąpiło odnowienie biskupstwa krakowskiego, a nowym biskupem został mnich Aron. Kilka lat później odnowiono również biskupstwo wrocławskie. Nie udało się odnowić arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Księciu Kazimierzowi przypisuje się fundację klasztoru benedyktynów w Tyńcu około 1044 r. oraz opactwa benedyktynów w Mogilnie rok później. Polska znów stała się miejscem, gdzie powstawały ośrodki zakonne i kościelne, dostarczając elity intelektualnej i kadr administracyjnych nowemu państwu. Kraków urósł do rangi centralnego ośrodka, jako siedziba najważniejszego biskupa oraz samego księcia.
Kraków stolicą
Kazimierz jako pierwszy z Piastów wyraźnie związał miejsce sprawowania władzy z jednym grodem. Jego wybór padł na Kraków, a właściwie na Wawel. Trudno powiedzieć, czy miał większy wybór po latach zniszczeń. W każdym razie na Wawelu, obok dotychczasowych niewielkich budowli sakralnych w kształcie rotundy, pojawiły się nowe zabudowania. Dwa z nich pełniły funkcje sakralne – świątynia pod wezwaniem św. Gereona koło katedry i kolejna rotunda - obecnie pod Basztą Sandomierską. Rola trzeciej budowli – znacznych rozmiarów budynku, którego górna kondygnacja była wsparta na 24 kolumnach – nie jest jasna. Najprawdopodobniej była to sala reprezentacyjna władcy stworzona na wzór pomieszczeń w siedzibach cesarskich.
Określ, czy twoim zdaniem klasztor do dzisiaj zachował się w niezmienionym kształcie architektonicznym. Odpowiedź uzasadnij.
Tyniec
Na planie jego pierwotnych zabudowań widać u góry orientowaną (tzn. zwróconą prezbiterium na wschód, a fasadą na zachód) trójnawową bazylikę romańską (obecnie jest ona barokowa), u dołu zaś zarys zabudowań klasztornych. Południowa ściana kościoła i trzy skrzydła klasztoru tworzą czworoboczny dziedziniec wewnętrzny, zwany wirydarzem, na którym zazwyczaj znajdowały się studnia i ogród. Wirydarz był otoczony krużgankiem, czyli krytym, przesklepionym korytarzem, zapewniającym komunikację wewnątrz zabudowań opactwa. Jest to typowy schemat budowy średniowiecznych klasztorów benedyktyńskich, powielany później przez inne zakony, np. cystersów.
Kazimierz dodatkowo odbudował strukturę grodową oraz zmienił zasady funkcjonowania państwa, chcąc w przyszłości uniknąć kryzysu. Wprowadził rozpowszechnioną na zachodzie Europy instytucję beneficjum (nadawania ziemi przez władcę. Dotychczas wojowie z drużyny książęcej biorący udział w wyprawach wojennych byli wynagradzani z danin i z łupów. Było to kosztowne rozwiązanie i wiązało się z dużym wzrostem obciążeń nakładanych na niższe warstwy społeczeństwa, co m.in. doprowadziło do buntu ludowego w latach 30. XI wieku. Kazimierz nadawał wojom ziemię w zamian za służbę wojskową, a warunki korzystania z niej określił specjalnym prawem, zwanym prawem rycerskim. W ten sposób zapoczątkowane zostało w Polsce kształtowanie się warstwy rycerskiej.
Kazimierz odbudowywał powoli państwo swoich przodków. Nie dysponował taką siłą militarną jak jego dziad czy ojciec, ale jego księstwo było zbudowane na stabilniejszych podstawach niż powstałe z podbojów Imperium Bolesława Chrobrego. Opierało się na sojuszu z Cesarstwem i Rusią Kijowską, a tym samym na większej niż wcześniej samodzielności możnych. Bardziej znaczącą niż za pierwszych Piastów rolę w Kościele mieli odgrywać mnisi, którzy uzupełniali działalność biskupów – podobnie jak w Kościele cesarskim. Kazimierz wyraźnie czerpał wzory z Zachodu, ale polityczne sojusze ściśle łączyły go z Kijowem. Aktywność Kazimierza skierowana była na odbudowę i zapewnienie trwania państwa, a nie na jego ekspansję. Kazimierz zmarł w 1058 r. po 18 latach panowania. Dzięki swoim staraniom w dziele naprawy kraju zyskał przydomek Odnowiciel, a odbudowane przez niego państwo nazwano drugą monarchią piastowską. Książę doprowadził do przywrócenia państwowości polskiej i odebrania utraconych ziem. Nie udało mu się jednak zakończyć wszystkich spraw. Przede wszystkim nie odzyskał korony polskiej. Przekazał to w dziedzictwie najstarszemu synowi - Bolesławowi Śmiałemu.
Ćwiczenia
Zapoznaj się z filmem i wykonaj kolejne polecenia.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RFbQIdzym9dGd
Nagranie filmowe dotyczące Kazimierza Odnowiciela.
Wymień najważniejsze dokonania Kazimierza Odnowiciela.
Ustaw w kolejności chronologicznej władców Polski.
- Kazimierz Odnowiciel
- Mieszko I
- Mieszko II
- Bolesław Chrobry
Wskaż tych władców Polski, którzy byli koronowani.
- Mieszko I
- Bolesław Chrobry
- Mieszko II
- Kazimierz Odnowiciel
Wybierz właściwe dokończenie zdania. Książę Kazimierz otrzymał przydomek Odnowiciel, ponieważ...
- ...odnowił zamek królewski.
- ...odnowił kontakty Polski z papiestwem.
- ...odnowił państwo polskie po latach kryzysu.
Zaznacz te miasta, które były pierwszymi stolicami Polski
- Gdańsk
- Kraków
- Warszawa
- Wrocław
- Gniezno
Odpowiedz na pytanie. Który z zakonów europejskich był wzorcem dla Kazimierza Odnowiciela do odbudowy struktur Kościoła w Polsce?
Przeczytaj dwa opisy niepokojów po śmierci Mieszka II. Jeden pochodzący z kroniki czeskiego kronikarza Kosmasa, drugi z ruskiego źródła, tak zwanego Latopisu Nestora. Zaznacz skutki najazdu wymienione w źródłach.
czerwony
Tegoż roku umarł Bolesław Wielki w Polsce. I było zaburzenie wielkie w ziemiach Polski: powstawszy ludzie pozabijali biskupów i kapłanów i panów swoich, i było u nich zaburzenie.
Źródło: Latopis Nestora, przeł. i wyd. A. Bielowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. 1, Lwów 1864, s. 697–698.
[Brzetysław] wtargnął do polskiej ziemi owdowiałej po swoim księciu [...] i jak niezmierna burza szaleje, sroży się, wszystko zwala – tak wsie rzeziami, rabunkami, pożarami pustoszył, obronne miejsca siłą zdobywał. Wtargnąwszy zaś do ich stolicy Krakowa [w rzeczywistości – Poznania], zniszczył ją zupełnie i wziął łupy. Ponadto stare skarby przez dawnych książąt w skarbcu ukryte zrabował [...] podobnie i inne miasta ogniem spalił i aż do gruntu zniszczył.[...] przybyli do warownego położeniem i umocnieniami, lecz łatwego do zdobycia przez nieprzyjaciół z powodu małej liczby zamieszkujących je obywateli metropolitalnego Gniezna, gdzie w tym czasie w bazylice [...] spoczywał najdroższy skarb, to jest ciało [...] Wojciecha męczennika. Czesi wnet bez walki zawładnęli tym miastem [...] i wszystką zdobycz za nic mając,żądali wydania im samych tylko drogich szczątków świętego ciała [...].
Źródło: Kosmasa Kronika Czechów, przeł. M. Wojciechowska, Warszawa 1968, s. 49.
Porównaj granice współczesnej Polski z mapą przedstawiającą kształt państwa Piastów za panowania Bolesława Chrobrego i Kazimierza Odnowiciela.
Na podstawie powyższych map napisz, w których miejscach granice współczesnej Polski nie są zgodne z tymi, które mniej więcej wyznaczały zasięg władzy Piastów.
Na podstawie wiedzy pozyskanej z materiału opisz jak zmieniało się terytorium państwa Piastów pod władzą Bolesława Chrobrego i Kazimierza Odnowiciela. Porównaj ze współczesnym opisem granic Polski. Znajdź różnice.
Słownik
mnisi z zakonu św. Benedykta, założonego jako pierwszy katolicki zakon w 529 r. przez Benedykta z Nursji
(łac. uposażenie) określenie odnoszące się do praktyki przydzielania dóbr ziemskich przekazywanych konkretnej osobie w zamian np. za służbę wojskową
nadworny urzędnik w średniowiecznej Polsce (do końca XIII w.), który był odpowiedzialny za zaopatrzenie piwnicy władcy i przygotowywanie podczas uczt pucharów z winem; od XIV w. był to tytuł honorowy
podatek, opłata składana przez poddanych
(z łac. reliquiae – szczątki, to, co pozostaje) szczątki osoby świętej lub przedmiot z nią związany, stanowiące podstawę kultu religijnego i mające wielką wartość
(łac. tributum) podatek, danina jaką władca podbitego państwa składa władcy zwycięskiego