Przejdźmy do tematu

Klasycyzm w Polsce - sylwetki kompozytorów

Mimo ciężkiej sytuacji społeczno‑politycznej w Polsce na scenie muzycznej pojawiło się wielu istotnych twórców, którzy zapisali się na kartach polskiej muzyki poważnej. Warto zwrócić uwagę na to, że część kompozytorów polskich doby klasycyzmu tworzyła również w początkowej fazie kolejnej epoki - romantyzmie.

Józef Ksawery Elsner

Józef Ksawery Elsner urodził się w Grodkowie. Już jako dziecko śpiewał w kościelnym chórze i komponował, uczył się także gry skrzypach. W 1791 roku został członkiem orkiestry teatralnej w Brnie, następnie przeprowadził się do Lwowa, gdzie został kapelmistrzem teatru niemieckiego, w którym wystawiał swoje opery. Ożenił się z Polką – Klarą Abt, która pomogła mu w nauce języka polskiego, dzięki czemu mógł pisać polskie libretta, a w swojej muzyce sięgał do motywów ludowych. W 1799 przeniósł się do Warszawy i został dyrektorem Teatru Narodowego, w którym wystawiał opery zagraniczne, a także własne dzieła, m.in.: Leszka Białego czyli Czarownicę z Łysej Góry, Króla Łokietka czyli Wiśliczanki oraz Jagiełłę w Tenczynie. Był założycielem trzech szkół muzycznych, w jednej z nich wykształcił między innymi Fryderyka Chopina [czytaj: szopena].

Elsner tworzył msze, oratoria, kantaty, balety, opery, koncerty, symfonie oraz drobne utwory orkiestrowe i instrumentalne.

Maciej Kamiński

Maciej Kamiński przypuszczalnie urodził się na Słowacji. Najprawdopodobniej w wieku około trzydziestu lat przeprowadził się do Polski. Zamieszkał w Warszawie, gdzie zasłynął jako nauczyciel gry na fortepianie oraz śpiewu. Do jego najważniejszych dzieł należą operyOperaopery napisane do librettLibrettolibrett w różnych językach: niemieckim, francuskim oraz polskim, w którym powstało pięć jego dzieł: Nędza uszczęśliwiona; Zośka, czyli wiejskie zaloty; Prostota cnotliwa; Balik gospodarski; Tradycja dowcipem załatwiona; Słowik, czyli Kasia z Hanką na wydaniu. Nawiązał w nich do polskiego folkloru, tańców narodowych, przyczynił się do powstania polskiej opery narodowej.

RIPHpsH6qAQT7

Ilustracja przedstawia portret Macieja Kamieńskiego polskiego kompozytora i pedagoga słowackiego pochodzenia. Na ilustracji widoczny jest mężczyzna z kręconymi włosami do ramion. Postać ubrana jest w ciemny frak oraz jasną koszulę z przeplecioną apaszką pod szyją. Kompozytor ukazany jest od pasa w górę oraz w pozycji frontalnej (en face).

R1AuSMlD93M9q

Na ilustracji interaktywnej portret Macieja Kamieńskiego. Praca czarno-biała. Mężczyzna w średnim wieku, twarz raczej kwadratowa, spory nos, niewielkie usta. Włosy długie falowane, krótka grzywka. Ubrany w koszulę z kołnierzykiem, pod szyją zawiązana apaszka, na wierzchu surdut z ozdobnymi guzikami. W centrum obrazu umieszczony jest punkt interaktywny. Po naciśnięciu punktu pojawia się napis: „Maciej Kamieński, (ur. 13 października 1734, zm. 25 stycznia 1821 w Warszawie) – polski kompozytor słowackiego pochodzenia. Swoje młode lata spędził w Sopronie, gdzie zdobył wykształcenie muzyczne; w 1760 przeniósł się do Wiednia. Niecałe dwa lata później osiadł w Warszawie, gdzie zyskał sławę jako nauczyciel gry na fortepianie. Pochowany został na Powązkach w Warszawie. Kamieński tworzył opery, msze i oratoria. Do najważniejszych jego dzieł zalicza się: Nędza uszczęśliwiona (1778), Prostota cnotliwa (1779), Zośka, czyli wiejskie zaloty (1779)”.

Na ilustracji interaktywnej portret Macieja Kamieńskiego. Praca czarno-biała. Mężczyzna w średnim wieku, twarz raczej kwadratowa, spory nos, niewielkie usta. Włosy długie falowane, krótka grzywka. Ubrany w koszulę z kołnierzykiem, pod szyją zawiązana apaszka, na wierzchu surdut z ozdobnymi guzikami. W centrum obrazu umieszczony jest punkt interaktywny. Po naciśnięciu punktu pojawia się napis: „Maciej Kamieński, (ur. 13 października 1734, zm. 25 stycznia 1821 w Warszawie) – polski kompozytor słowackiego pochodzenia. Swoje młode lata spędził w Sopronie, gdzie zdobył wykształcenie muzyczne; w 1760 przeniósł się do Wiednia. Niecałe dwa lata później osiadł w Warszawie, gdzie zyskał sławę jako nauczyciel gry na fortepianie. Pochowany został na Powązkach w Warszawie. Kamieński tworzył opery, msze i oratoria. Do najważniejszych jego dzieł zalicza się: Nędza uszczęśliwiona (1778), Prostota cnotliwa (1779), Zośka, czyli wiejskie zaloty (1779)”.

1

1. Maciej Kamieński, (ur. 13 października 1734, zm. 25 stycznia 1821 w Warszawie) – polski kompozytor słowackiego pochodzenia.
Swoje młode lata spędził w Sopronie, gdzie zdobył wykształcenie muzyczne; w 1760 przeniósł się do Wiednia. Niecałe dwa lata później osiadł w Warszawie, gdzie zyskał sławę jako nauczyciel gry na fortepianie. Pochowany został na Powązkach w Warszawie.

Kamieński tworzył opery, msze i oratoria. Do najważniejszych jego dzieł zalicza się:
Nędza uszczęśliwiona (1778)
Prostota cnotliwa (1779)
Zośka, czyli wiejskie zaloty (1779)

Sześć lat po pierwszym rozbiorze (1778) odbyła się premiera pierwszej polskiej opery z muzyką Macieja Kamieńskiego i librettem Wojciecha Bogusławskiego. Nędza uszczęśliwiona uchodziła do niedawna za pierwszą polską operę. Spektakl składa się z dwóch aktów i rozgrywa się w osiemnastowiecznej polskiej wsi.

Pierwszy akt opowiada o tym, jak to wieśniaczka Anna próbuje wydać za mąż swoją córkę Kasię bogatemu mieszczanowi Janowi. Kasia darzy jednak uczuciem ubogiego Antka, który mieszka w tej samej wiosce. Katarzyna rozumie intencje matki i nie chce się jej sprzeciwiać. Zrozpaczony Antek udaje się do dziedzica wioski i prosi go o pomoc.

W drugim akcie Katarzyna waha się i informuje Jana, że swoją rękę mu odda, ale jej uczucia nadal będą skierowane do Antka. Anna, matka Katarzyny widząc działania swojej córki postanawia wymyślić historię, o tym, że  przygotowuje się już do wyjścia z domu na żebraczą tułaczkę, ponieważ ich sytuacja będzie tragiczna jeżeli Kasia nie zdecyduje się poślubić Jana. W międzyczasie pojawia się wysłannik dziedzica i oznajmia, iż dobry pan, postanowił pomóc Kasi i Antkowi, aby mogli założyć własne gospodarstwo i szczęśliwie żyć ze sobą. Ostatecznie Jan rezygnuje z ręki Katarzyny i wprasza się na wesele.

Jan Stefani

Jan Stefani pochodził z Czech. Po przybyciu do Polski związał się z dworem Stanisława Augusta Poniatowskiego, pracował w Teatrze Narodowym. Był twórcą opery Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale, powstałej do libretta Wojciecha Bogusławskiego. Kompozytor połączył w niej polskie motywy ludowe i koloraturyKoloraturakoloratury wzorowane na francuskich ariachAriaariach, inspirował się także stylem Mozarta. Dzięki tematyce powstańczej i stawianiu opozycji wobec zaborców, dzieło zyskało ogromną popularność, ale w wyniku cenzury wystawione zostało tylko trzykrotnie.

Karol Kurpiński

RGfFnF0P59rUP

Na ilustracji interaktywnej portret Karola Kurpińskiego. Na obrazie dość młody mężczyzna. Twarz raczej okrągła, średni nos i dość duże usta. Krótkie włosy i obfite bokobrody. Portret jest czarno-biały. Mężczyzna ma pod szyją zawiązaną białą apaszkę, ciemną kamizelkę i ciemny surdut. W centrum znajduje się punkt interaktywny, po jego naciśnięciu pojawi się napis: „Karol Kazimierz Kurpiński (urodzony w 1785 we Włoszakowicach, zmarł 18 września 1857 w Warszawie), polski kompozytor okresu klasycyzmu, dyrygent i pedagog. Pierwszym nauczycielem Karola był jego ojciec, który edukował go w grze na skrzypcach, organach i podstawach kompozycji. W wieku 12 lat, został organistą w kościele w Sarnowie pod Rawiczem, u swojego wuja, księdza proboszcza Karola Wańskiego. W 1800 jego drugi wuj, wiolonczelista Roch Wański zaproponował mu pracę jako drugi skrzypek w orkiestrze na dworze starosty Feliksa Polanowskiego w Moszkowie. Po zlikwidowaniu kapeli w 1808 Kurpiński przeprowadził się do Lwowa, gdzie przez dwa lata utrzymywał się z lekcji gry na fortepianie. W 1810 Kurpiński zamieszkał w Warszawie. Tam, dzięki rekomendacji Józefa Elsnera i Jana Nepomucena Szczurowskiego dostał propozycję pracy jako drugi dyrygent orkiestry Teatru Narodowego. Funkcję dyrygenta Karol Kurpiński pełnił przez 30 lat, najpierw wraz z Elsnerem, później (od 1824) samodzielnie. Lata 1810-1820 są uznawane za okres najobfitszej twórczości operowej oraz działalności publicystycznej Kurpińskiego. Jego debiut kompozytorski przypadł 4 grudnia 1810 kantatą ku czci Napoleona. W maju 1811 miała premierę jego pierwsza opera: „Dwie chatki”. W 1820 rozpoczął wydawanie i sprzedaż czasopisma muzycznego pod tytułem: „Tygodnik Muzyczny”, w którym publikował artykuły na temat estetyki, historii muzyki, recenzował opery i koncerty. Niestety, po półtora roku pismo przestało się ukazywać z powodu braku czytelników. W 1823 wyjechał jako stypendysta rządu w ośmiomiesięczną podróż po Europie w celu zaznajomienia się z organizacją teatrów operowych w Zachodniej Europie i przeniesienia ich osiągnięć na grunt sceny warszawskiej. Z podróży tych zachował się dziennik.”

Na ilustracji interaktywnej portret Karola Kurpińskiego. Na obrazie dość młody mężczyzna. Twarz raczej okrągła, średni nos i dość duże usta. Krótkie włosy i obfite bokobrody. Portret jest czarno-biały. Mężczyzna ma pod szyją zawiązaną białą apaszkę, ciemną kamizelkę i ciemny surdut. W centrum znajduje się punkt interaktywny, po jego naciśnięciu pojawi się napis: „Karol Kazimierz Kurpiński (urodzony w 1785 we Włoszakowicach, zmarł 18 września 1857 w Warszawie), polski kompozytor okresu klasycyzmu, dyrygent i pedagog. Pierwszym nauczycielem Karola był jego ojciec, który edukował go w grze na skrzypcach, organach i podstawach kompozycji. W wieku 12 lat, został organistą w kościele w Sarnowie pod Rawiczem, u swojego wuja, księdza proboszcza Karola Wańskiego. W 1800 jego drugi wuj, wiolonczelista Roch Wański zaproponował mu pracę jako drugi skrzypek w orkiestrze na dworze starosty Feliksa Polanowskiego w Moszkowie. Po zlikwidowaniu kapeli w 1808 Kurpiński przeprowadził się do Lwowa, gdzie przez dwa lata utrzymywał się z lekcji gry na fortepianie. W 1810 Kurpiński zamieszkał w Warszawie. Tam, dzięki rekomendacji Józefa Elsnera i Jana Nepomucena Szczurowskiego dostał propozycję pracy jako drugi dyrygent orkiestry Teatru Narodowego. Funkcję dyrygenta Karol Kurpiński pełnił przez 30 lat, najpierw wraz z Elsnerem, później (od 1824) samodzielnie. Lata 1810-1820 są uznawane za okres najobfitszej twórczości operowej oraz działalności publicystycznej Kurpińskiego. Jego debiut kompozytorski przypadł 4 grudnia 1810 kantatą ku czci Napoleona. W maju 1811 miała premierę jego pierwsza opera: „Dwie chatki”. W 1820 rozpoczął wydawanie i sprzedaż czasopisma muzycznego pod tytułem: „Tygodnik Muzyczny”, w którym publikował artykuły na temat estetyki, historii muzyki, recenzował opery i koncerty. Niestety, po półtora roku pismo przestało się ukazywać z powodu braku czytelników. W 1823 wyjechał jako stypendysta rządu w ośmiomiesięczną podróż po Europie w celu zaznajomienia się z organizacją teatrów operowych w Zachodniej Europie i przeniesienia ich osiągnięć na grunt sceny warszawskiej. Z podróży tych zachował się dziennik.”

1

1. Karol Kazimierz Kurpiński (urodzony w 1785 we Włoszakowicach, zmarł 18 września 1857 w Warszawie), polski kompozytor okresu klasycyzmu, dyrygent i pedagog.

Pierwszym nauczycielem Karola był jego ojciec, który edukował go w grze na skrzypcach, organach i podstawach kompozycji. W wieku 12 lat, został organistą w kościele w Sarnowie pod Rawiczem, u swojego wuja, księdza proboszcza Karola Wańskiego. W 1800 jego drugi wuj, wiolonczelista Roch Wański zaproponował mu pracę jako drugi skrzypek w orkiestrze na dworze starosty Feliksa Polanowskiego w Moszkowie. Po zlikwidowaniu kapeli w 1808 Kurpiński przeprowadził się do Lwowa, gdzie przez dwa lata utrzymywał się z lekcji gry na fortepianie. W 1810 Kurpiński zamieszkał w Warszawie. Tam, dzięki rekomendacji Józefa Elsnera i Jana Nepomucena Szczurowskiego dostał propozycję pracy jako drugi dyrygent orkiestry Teatru Narodowego. Funkcję dyrygenta Karol Kurpiński pełnił przez 30 lat, najpierw wraz z Elsnerem, później (od 1824) samodzielnie. Lata 1810-1820 są uznawane za okres najobfitszej twórczości operowej oraz działalności publicystycznej Kurpińskiego. Jego debiut kompozytorski przypadł 4 grudnia 1810 kantatą ku czci Napoleona. W maju 1811 miała premierę jego pierwsza opera: Dwie chatki. W 1820 rozpoczął wydawanie i sprzedaż czasopisma muzycznego pod tytułem: „Tygodnik Muzyczny”, w którym publikował artykuły na temat estetyki, historii muzyki, recenzował opery i koncerty. Niestety, po półtora roku pismo przestało się ukazywać z powodu braku czytelników.

W 1823 wyjechał jako stypendysta rządu w ośmiomiesięczną podróż po Europie w celu zaznajomienia się z organizacją teatrów operowych w Zachodniej Europie i przeniesienia ich osiągnięć na grunt sceny warszawskiej. Z podróży tych zachował się dziennik.

Karol Kurpiński uznawany jest za kompozytora przełomu klasycyzmu i romantyzmu. Łączył klasyczne elementy z polskim folklorem muzycznym. W centrum jego zainteresowań znajdowały się opery. Z 27 wystawionych przez niego dzieł scenicznych, zachowało się 18. Tematyką jego oper były często błahe historie miłosne,  tematyka historyczna, ludowa i fantastyczna. Wpływ Josepha Haydna i Wolfganga Amadeusa Mozarta jest w muzyce Kurpińskiego bardzo wyraźny. To od nich polski kompozytor przejmował wzory formalne, instrumentację, brzmienie.

Kurpiński tworzył utwory orkiestrowe, fortepianowe, pieśniPieśńpieśni, kantatyKantatakantaty, operyOperaopery, baletyBaletbalety oraz utwory religijne. Jednym z najważniejszych utworów jest Koncert klarnetowy B‑dur

Podczas powstania listopadowego Kurpiński wystawiał operyOperaopery o tematyce patriotycznej. Skomponował też osiem pieśniPieśńpieśni powstańczych, wśród których najsłynniejsza była Warszawianka.

Słowa pieśni napisane zostały w języku francuskim przez poetę Casimira François Delavigne’a [czytaj: kazimira frąsła delawinia] pod wpływem wydarzeń listopadowych, zaś autorem najbardziej znanego przekładu był poeta i historyk Karol Sienkiewicz (brat dziadka Henryka Sienkiewicza). Tekst Warszawianki zawiera liczne odniesienia do tekstu Marsylianki – początek pieśni (Oto dziś dzień krwi i chwały) odpowiada zawołaniu z francuskiego hymnu: Bo nadszedł chwały naszej dzień!

Pierwsza prezentacja pieśni miała miejsce 5 kwietnia 1831 r. w Teatrze Narodowym w Warszawie, zaś orkiestrą dyrygował sam kompozytor. Wyrazista melodia, zwrotkowa budowa i budzący nadzieję tekst, łatwo przeniknęły do wyobraźni ówczesnych Polaków. Utwór bardzo szybko zdobył ogromną popularność, został także upamiętniony w dramacie Warszawianka Stanisława Wyspiańskiego. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. rozważano uczynienie z niego hymnu państwowego.

Za chwilę wysłuchacie pieśni powstańczej Warszawianka Karola Kurpińskiego. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

Michał Kleofas Ogiński

Michał Kleofas Ogiński był artystą wszechstronnie utalentowanym - zasłynął jako skrzypek, kompozytor, pisarz oraz polityk. W wieku 21 lat objął funkcję posła na sejm oraz posadę komisarza skarbu Wielkiego Księstwa Litewskiego, a następnie podskarbiego. Dowodził pułkiem strzelców konnych w powstaniu kościuszkowskim. Podczas pobytu w Wilnie organizował wiele koncertów i przedstawień pielęgnujących polskie tradycje. Był twórcą polonezów, walców, mazurków na fortepian, pieśni powstańczych i rewolucyjnych, marszy, a także jednej opery. Najbardziej znanym dziełem Ogińskiego jest Polonez a‑moll Pożegnanie ojczyzny.

Franciszek Lessel

Franciszek Lessel studiował w Wiedniu architekturę oraz kompozycję u samego Haydna. W jego klasycystycznych kompozycjach można odnaleźć rytmy polskich tańców narodowych, m.in. mazura i krakowiaka. Jest autorem muzyki do Śpiewów historycznych Juliana Ursyna Niemcewicza. Śpiewy historyczne miały pełnić przede wszystkim funkcję dydaktyczną i skierowane były głównie do młodzieży. Warto podkreślić, że muzykę do Śpiewów historycznych skomponowało aż czternastu twórców, m. in. Maria Szymanowska, Karol Kurpiński.

RuN6kmSUzRB7p1

Ilustracja przedstawia: Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza wydane w 1816 r. jest to starodruk, który zawiera wszystkie nuty, pieśni oraz ryciny. Okładka jest ciemnoczerwona z tłoczonymi literami, środek to pożółkłe kartki z czarnym drukiem.

Maria Szymanowska

Maria Szymanowska jest jedną z niewielu przed współczesnością kobiet‑kompozytorek. Pisała utwory na fortepian, m.in. etiudy, nokturny, walce, polonezy, mazurki, pieśni, a także utwory wokalne. Na jej dorobek składa się ponad sto dwadzieścia kompozycji. Była także pierwszą wybitną pianistką Starego Kontynentu, zasłynęła z wykonań Bacha, Mozarta, Webera, Beethovena, Chopina. Zdobyła popularność w Warszawie i Europie, nazywano ją królową tonów.  Dowodem wielkiej popularności Szymanowskiej jest fakt, iż sam Goethe [czytaj: gete] pod wrażeniem jej kunsztu dedykował jej wiersz Pojednanie a kilku znacznych kompozytorów epoki dedykowało jej swoje utwory.

Pieśń Legionów Polskich we Włoszech

W 1795 roku, po trzecim rozbiorze Polski, kraj przestał istnieć na mapie. Dzięki staraniom generała Jana Henryka Dąbrowskiego oraz pomocy Józefa Wybickiego za zgodą Napoleona Bonaparte we Włoszech powstały Legiony Polskie. To właśnie tam Józef Wybicki napisał pieśń, która niezwykle szybko zyskała popularność. Początkowo śpiewali ją sami żołnierze, ale dotarła też na tereny wszystkich trzech zaborów. To właśnie ta pieśń nazywana początkowo Pieśnią Legionów Polskich we Włoszech wiele lat później stała się hymnem Polski.

RDlsaps5tSfxM

Ilustracja przedstawia portret Józefa Wybickiego, autora słów Mazurka Dąbrowskiego. Na tym wizerunku Wybicki to mężczyzna w średnim wieku z dość dużymi oczami, niewielkim nosem i niewielkimi ustami, włosami zaczesanymi do tyłu. Ubrany jest w surdut, kamizelkę, pod szyją ma zawiązaną białą chustę. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetla się napis: Legiony służyły pod wodzą Napoleona przez wiele lat i stoczyły mnóstwo bitew oraz potyczek. Na początku ich powstania nadzieja oraz radość (spodziewano się, że dzięki Napoleonowi uda się wyzwolić Polskę), natchnęły Józefa Wybickiego do stworzenia tekstu pieśni dla własnych żołnierzy.

Ilustracja przedstawia portret Józefa Wybickiego, autora słów Mazurka Dąbrowskiego. Na tym wizerunku Wybicki to mężczyzna w średnim wieku z dość dużymi oczami, niewielkim nosem i niewielkimi ustami, włosami zaczesanymi do tyłu. Ubrany jest w surdut, kamizelkę, pod szyją ma zawiązaną białą chustę. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetla się napis: Legiony służyły pod wodzą Napoleona przez wiele lat i stoczyły mnóstwo bitew oraz potyczek. Na początku ich powstania nadzieja oraz radość (spodziewano się, że dzięki Napoleonowi uda się wyzwolić Polskę), natchnęły Józefa Wybickiego do stworzenia tekstu pieśni dla własnych żołnierzy.

1

1. Legiony służyły pod wodzą Napoleona przez wiele lat i stoczyły mnóstwo bitew oraz potyczek. Na początku ich powstania nadzieja oraz radość (spodziewano się, że dzięki Napoleonowi uda się wyzwolić Polskę) natchnęły Józefa Wybickiego do stworzenia tekstu pieśni dla własnych żołnierzy.

R1FXyBjAo0e9h

Obraz „Wjazd Jana Henryka Dąbrowskiego do Poznania”, autorstwa Jana Gładysza. Na głównym planie widoczny jest Jan Henryk Dąbrowski, polski generał. Postać uwieczniona została podczas jazdy konnej. Generał znajduje się na czele Legionów. Tło obrazu stanowi poznański rynek z kamienicami. Postać otacza tłum mieszkańców. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetla się napis: Tekst Mazurka napisał Józef Wybicki, natomiast nie znamy autora melodii, która opiera się na popularnym polskim tańcu narodowym - mazurze. Niektórzy badacze wskazują , iż może to być melodia ludowa, przez co autorstwo z założenia jest anonimowe.

Obraz „Wjazd Jana Henryka Dąbrowskiego do Poznania”, autorstwa Jana Gładysza. Na głównym planie widoczny jest Jan Henryk Dąbrowski, polski generał. Postać uwieczniona została podczas jazdy konnej. Generał znajduje się na czele Legionów. Tło obrazu stanowi poznański rynek z kamienicami. Postać otacza tłum mieszkańców. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetla się napis: Tekst Mazurka napisał Józef Wybicki, natomiast nie znamy autora melodii, która opiera się na popularnym polskim tańcu narodowym - mazurze. Niektórzy badacze wskazują , iż może to być melodia ludowa, przez co autorstwo z założenia jest anonimowe.

1

1. Tekst Mazurka napisał Józef Wybicki, natomiast nie znamy autora melodii, która opiera się na popularnym polskim tańcu narodowym - mazurze. Niektórzy badacze wskazują , iż może to być melodia ludowa, przez co autorstwo z założenia jest anonimowe.

Słownik pojęć