O dawnych tradycjach i zwyczajach

Adam Mickiewicz Księga IV (fragment)

Natenczasj0000008RCB6v21_000tp001Natenczas Wojski chwycił na taśmie przypięty
Swój róg bawoli, długi, cętkowany, kręty
Jak wąż boa, oburącz do ust go przycisnął,
Wzdął policzki jak banię, w oczach krwią zabłysnął,
Zasunął wpół powieki, wciągnął w głąb pół brzucha
I do płuc wysłał z niego cały zapas ducha,
I zagrał: róg jak wicher, wirowatym dechem
Niesie w puszczę muzykę i podwaja echem.
Umilkli strzelcy, stali szczwaczej0000008RCB6v21_000tp002szczwacze zadziwieni
Mocą, czystością, dziwną harmoniją pienij0000008RCB6v21_000tp003pieni.
Starzec cały kunszt, którym niegdyś w lasach słynął,
Jeszcze raz przed uszami myśliwców rozwinął;
Napełnił wnet, ożywił knieje i dąbrowy,
Jakby psiarnię w nie wpuścił i rozpoczął łowy.
Bo w graniu była łowów historyja krótka:
Zrazu odzew dźwięczący, rześki: to pobudka;
Potem jęki po jękach skomlą: to psów graniej0000008RCB6v21_000tp004psów granie;
A gdzieniegdzie ton twardszy jak grzmot: to strzelanie.

Tu przerwał, lecz róg trzymał; wszystkim się zdawało,
Że Wojski wciąż gra jeszcze, a to echo grało.

Zadął znowu; myśliłbyś, że róg kształty zmieniał
I że w ustach Wojskiego to grubiał, to cieniał,
Udając głosy zwierząt: to raz w wilczą szyję
Przeciągając się, długo, przeraźliwie wyje,
Znowu jakby w niedźwiedzie rozwarłszy się garło,
Ryknął; potem beczenie żubra wiatr rozdarło.

Tu przerwał, lecz róg trzymał; wszystkim się zdawało,
Że Wojski wciąż gra jeszcze, a to echo grało.
Wysłuchawszy rogowej arcydzieło sztuki,
Powtarzały je dęby dębom, bukom buki.

Dmie znowu: jakby w rogu były setne rogi,
Słychać zmieszane wrzaski szczwania, gniewu, trwogi,
Strzelców, psiarni i zwierząt; aż Wojski do góry
Podniósł róg, i tryumfu hymn uderzył w chmury.

Tu przerwał, lecz róg trzymał; wszystkim się zdawało,
Że Wojski wciąż gra jeszcze, a to echo grało.
Ile drzew, tyle rogów znalazło się w boru,
Jedne drugim pieśń niosą jak z choru do choru.
I szła muzyka coraz szersza, coraz dalsza,
Coraz cichsza i coraz czystsza, doskonalsza,
Aż znikła gdzieś daleko, gdzieś na niebios progu!

unikatowy_nr_id_wpisu_01 Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocław 2015, s. 128–130.

Adam Mickiewicz Księga III (fragment)

Był gaj z rzadka zarosły, wysłany murawąmurawamurawą.
Po jej kobiercach, na wskroś białych pniów brzozowych,
Pod namiotem obwisłych gałęzi majowych,
Snuło się mnóstwo kształtów, których dziwne ruchy,
Niby tańce, i dziwny ubiór: istne duchy
Błądzące po księżycu. Tamci w czarnych, ciasnych,
Ci w długich, rozpuszczonych szatach jak śnieg jasnych;
Tamten pod kapeluszem jak obręcz szerokim,
Ten z gołą głową; inni jak gdyby obłokiem
Obwiani, idąc, na wiatr puszczają zasłony,
Ciągnące się za głową, jak komet ogony.
Każdy w innej postawie: ten przyrósł do ziemi,
Tylko oczyma kręci na dół spuszczonemi;
Ów, patrząc wprost przed siebie, niby senny kroczy,
Jak po linie, ni w prawo, ni w lewo nie zboczy;

[…]

Któż by zgadnął, że owi tak mało ruchomi,
Owi milczący ludzie — są nasi znajomi,
Sędziowscy towarzysze? Z hucznego śniadania
Wyszli na uroczysty obrzęd grzybobrania.
Jako ludzie rozsądni, umieją miarkowaćmiarkowaćmiarkować
Mowy i ruchy swoje, aby je stosować
W każdej okoliczności do miejsca i czasu.
Dlatego, nim ruszyli za Sędzią do lasu,
Wzięli postawy tudzież ubiory odmienne,
Służące do przechadzki opończeopończaopończe płócienne,
Którymi osłaniają po wierzchu kontusze,
A na głowy słomiane wdziali kapelusze.
Stąd biali wyglądają jak czyśćcowe dusze.
Młodzież także przebrana, oprócz Telimeny
 I kilku po francusku chodzących. […]

Grzybów było w bród. Chłopcy biorą krasnolice,
Tyle w pieśniach litewskich sławione lisice,
Co są godłem panieństwa: bo czerwczerwczerw ich nie zjada,
I dziwnadziwnadziwna, żaden owad na nich nie usiada.
Panienki za wysmukłym gonią borowikiem,
Którego pieśń nazywa grzybów pułkownikiem.
Wszyscy dybią na rydza; ten wzrostem skromniejszy
I mniej sławny w piosenkach, za to najsmaczniejszy,
Czy świeży, czy solony, czy jesiennej pory,
Czy zimą. Ale Wojski zbierał muchomory.

Inne pospólstwo grzybów, pogardzone w braku
Dla szkodliwości albo niedobrego smaku,
Lecz nie są bez użytku: one zwierza pasą
I gniazdem są owadów i gajów okrasą.
Na zielonym obrusie łąk, jako szeregi
Naczyń stołowych sterczą: tu z krągłemi brzegi
Surojadki srebrzyste, żółte i czerwone,
Niby czareczki różnem winem napełnione;
Koźlak, jak przewrócone kubka dno wypukłe,
Lejki, jako szampańskie kieliszki wysmukłe,
Bielaki krągłe, białe, szerokie i płaskie,
Jakby mlekiem nalane filiżanki saskie,
I kulista, czarniawym pyłkiem napełniona
Purchawka, jak pieprzniczka; zaś innych imiona,
Znane tylko w zajęczym lub wilczym języku,
Od ludzi nie ochrzczone; a jest ich bez liku.
Ni wilczych, ni zajęczych nikt dotknąć nie raczy;
A kto schyla się ku nim, gdy błąd swój zobaczy,
Zagniewany, grzyb złamie albo nogą kopnie:
Tak szpecąc trawę, czyni bardzo nieroztropnie.

t_1 Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz. Księga III, Warszawa 1982.

Barbara Ostrowska Tradycje polskiego stołu

Od najdawniejszych czasów w Polsce przyrządzano różne potrawy z kapusty: zupy postne i gotowane na mięsie, jarzynę z kapusty gotowanej lub surowej, farsze do pierogów tzw. gołąbków (liści kapuścianych faszerowanych mięsem, kaszą, ziemniakami) i inne potrawy. […]

Kapusta, zarówno głowiasta, słodka, jak kwaszona, była podstawą domowych, zimowych zapasów. […] Kapusta stała się z czasem podstawą bigosu, uchodzącego po dzień dzisiejszy za specjał i symbol kuchni polskiej. Warto jednak wspomnieć, że jeszcze w XVII i w XVIII wieku na szlacheckie stoły serwowano wprawdzie bigosy przyrządzane na różne sposoby, ale nie było w nich ani kawałka kapusty. Te staropolskie bigosy składały się wyłącznie z mięsa. Brało się na nie pieczone wcześniej krojone kawałki mięso wołowe […], cielęcinę, tłusty drób, a nawet ryby i raki i dusiło z różnymi przyprawami. […]

Kapusta pojawiła się w bigosie później. Najpierw dodawano ją dla oszczędności, mieszając – jak mówiono – z kawalcami mięsa. Niebawem okazało się, że kapusta włożona do mięsa i duszona z nim długo i powoli, smakuje wybornie. Tak więc już w XVIII wieku, stała się głównym i najważniejszym składnikiem bigosu […], przysmaku kuchni polskiej i zwłaszcza myśliwskiej.

Bigos podawano przy różnych okazjach, przede wszystkim na polowaniach i podczas zimowych kuligów, podczas uczt i poczęstunków noworocznych oraz biesiad zapustnych.

bigos_1 Źródło: Barbara Ogrodowska, "Szerokie pola, spodem grzędy", [w:] tejże, Tradycje polskiego stołu, Sport i turystyka - MUZA SA Warszawa 2012, s. 102–109, Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo cytatu).

Adam Mickiewicz Księga IV (fragment)

W kociołkach bigos grzano. W słowach wydać trudno
Bigosu smak przedziwny, kolor i woń cudną;
Słów tylko brzęk usłyszy i rymów porządek,
Ale treści ich miejski nie pojmie żołądek.
Aby cenić litewskie pieśni i potrawy,
Trzeba mieć zdrowie, na wsi żyć, wracać z obławyobławaobławy.

Przecież i bez tych przyprawprzecież i bez tych przyprawPrzecież i bez tych przypraw potrawą nie lada
Jest bigos, bo się z jarzyn dobrych sztuczniesztuczniesztucznie składa. 
BierzebierzeBierze się dońdoń doń siekana, kwaszona kapusta,
Która, wedle przysłowia, sama idzie w usta;
Zamknięta w kotle, łonemłonołonem wilgotnym okrywa
Wyszukanego cząstki najlepsze mięsiwa;
I praży się, aż ogień wszystkie z niej wyciśnie
Soki żywne, aż z brzegów naczynia warwar war pryśnie
I powietrze dokoła zionie aromatem.

Bigos już gotów. Strzelcy z trzykrotnym wiwatem,
Zbrojni łyżkami, biegą i bodą naczynie;
Miedź grzmi, dym bucha, bigos jak kamforakamforajak kamfora ginie;
Zniknął, uleciał; tylko w czeluściach saganówsagansaganów
Wre para jak w kraterze zagasłych wulkanów.

t_3 Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz. Księga IV, Warszawa 1982.

Krystyna Bockenheim Pstrzy się jak dzięcioł Polak

Szlachcic wynosił z domu znajomość obyczajów i form towarzyskich. Sarmacki savoir‑vivresavoir‑vivresavoir‑vivre był wbrew pozorom niezmiernie skomplikowany […]. Zawiły sposób tytułowania, składania ukłonów, odkrywania głowy, umiejętność wiązania pasa i znajomość tysiąca drobiazgów, które młody szlachcic przejmował z domu tak jak znajomość języka, były trudne do naśladowania.
Ważny element świata szlacheckiego to tytuły. Wprawdzie wszyscy byli braćmi, ale użycie niewłaściwej formy przy zwracaniu się do jednego z nich mogło doprowadzić do ciężkiego konfliktu. Kancelaria królewska miała ściśle określone ramy tego, co się komu należy: „Urodzony, wiernie nam miły”, pisze król do hetmana polnego, Krzysztofa Radziwiłła. HetmanhetmanHetman to nie senatorsenatorsenator, nie był więc „wielmożny”, tylko „urodzony” i był „wiernością”, a nie „uprzejmością”. „Wielmożny” i „Uprzejmość Twoja” należały się tylko senatorom. „Urodzony” oznaczało stan rycerski. Bratem był każdy, ale zwracanie się w ten sposób rezerwowano dla rzeczywiście równych. Zwrócenie się „Panie bracie” do na przykład starostystarostastarosty było niewybaczalnym nietaktem. Zwrot „Przyjaciel” przeznaczony był dla plebejuszaplebejuszeplebejusza. […]
We wczesnej młodości szlachcicowi wpajano też pojęcie honoru. Była to zasada bezwzględnego kierowania się w życiu wyższymi wartościami. Ten zespół ideałów nie był w żaden sposób skodyfikowany. Młody obywatel był zobowiązany do ochrony znaku rodowego, czyli herbu, przed obrazą, dbałości o rodziców i bliskich, obrony ojczyzny, wiary i wreszcie samego siebie. Brak ścisłego określania, co jest ujmąujmaujmą czy obrazą, powodował, że oprócz wypadków ewidentnegoewidentnyewidentnego uchybienia zdarzały się drobne incydenty, często nieumyślne, które powodowały nadmierną reakcję. Stąd ogromna ilość zatargów i zwad, które kończyły się krwawo. Honor Sarmaty był ogromnie czuły.
Nieostrożne słowo, nieumyślne potrącenie w tłoku powodowały, że szabla sama wychodziła z pochwy. KarabelakarabelaKarabela była atrybutem Sarmaty, jak lira – Apollina, a waga – Temidy. Była oznaką stanową i żaden mężczyzna nie wychodził bez niej z domu. Odpasanie broni w gościnie oznaczało gest uprzejmości i zaufania. Szabla przechodziła z ojca na syna i stanowiła często rodową świętość, zdobioną kamieniami i złotem, była prawdziwym dziełem sztuki. […]
Polacy zresztą […] nosili się strojnie i barwnie, uwielbiali kolory, które dziś określilibyśmy jako papuzie. Buty z szerokimi cholewami, w które wpuszczano szarawaryszarawaryszarawary, szlachta nosiła zawsze żółte. KontuszkontuszKontusz lub deliadeliadelia i żupanżupanżupan były w kontrastowych kolorach, chętnie czerwone, błękitne, zielone. Używano też kosztownych orientalnychorientalnyorientalnych materiałów, przetykanych złotą lub srebrną nicią. Na tle większości nacjinacjanacji europejskich, preferujących raczej czerń, nawet polscy protestanci wyglądali bardzo egzotycznie. Ubiór polski składał się z elementów stałych, to jest delii (a zimą szubyszubaszuby), kontusza i żupana, nie wnikając w szczegóły bielizny […].

R13n1WqTb1GaG

Pionowo zorientowana reprodukcja barwna przedstawiająca pełnopostaciowy portret mężczyzny ukazanego prawym półprofilem w siedemnastowiecznym szlacheckim stroju polskim trzymającego w prawej ręce berło. Mężczyzną w purpurowym żupanie i delii tej samej barwy podbitej czarnym futrem na ramionach jest Królewicz Władysław Waza przyszły król Polski. To szatyn w wieku około trzydziestu lat. Dość krótko ostrzyżony z zarysowującymi się już zakolami nad wysokim, prostym czołem. Wąskie ciemne brwi uniesione nad oczyma o ciemnych źrenicach. Nos prosty lekko zagięty. Nad wąskimi ustami jasne, niezbyt szerokie, długie rozłożone na boki, podwinięte na końcach wąsy. Twarz pociągła z pełnymi policzkami zakończona drobnym podbródkiem. Dłonie mocne. W prawej opartej o okryty czarnym suknem narożnik stołu bogato nabijane ciemnymi kamieniami skierowane nieznacznie głową w dół złote berło. Lewa dłoń zaciśnięta na podobnie zdobionej rękojeści szabli zwisającej u boku, podpiętej na dwu ozdobnych paskach – rapciach – do cienkiego, płaskiego złoconego paska zapiętego nad purpurowym wykonanym z miękkiej tkaniny pasem jednolitej barwy oplatającym kilkukrotnie rysujący się już dość pokaźnie brzuch. Na piersi zapiętego na drobne złote guzy żupana złoty łańcuch z prostokątnych i owalnych – z takimi ciemnymi kamieniami, ogniw z wisiorem w kształcie dębowych liści. Krawędź futrzanego kołnierza delii, okrywającego ramiona niczym krótka pelerynka, w przedniej części obszyta jest, też płaskim, trochę węższym łańcuchem z ciemnymi kamieniami, zaopatrzonym w dużą, okrągłą sprzączkę spinającą delię na prawym ramieniu. Odchodzą od niej w dół rozchylone, obszyte czarnym futrem poły płaszcza. Prawy schodzi skosem do łokcia, po prawej ręce, a lewy przecina pierś i za nadgarstkiem lewej ręki opada w dół aż do wysuniętej nieco ku przodowi lewej stopy dochodzącej przodem niemal do samej krawędzi obrazu. Lewa stopa ustawiona jest palcami w stronę widza. Mężczyzna ma żółte, niezbyt wysokie, okrywające cholewkami kostki, zakończone długimi, wąskimi czubkami buty na czarnej, cienkiej podeszwie i niskim, niewielkim obcasie. Na widocznych poniżej sięgającego niżej kolan żupana nogach, grube czarne pończochy. Na stole pomiędzy prawym przedramieniem a lewą krawędzią płótna spoczywa ciemny zdobiony złotem i drobnymi kamieniami husarski kask z daszkiem i osłonami na nos oraz uszy. W tle z lewej strony czarna obficie drapowana tkanina obszyta gęstymi, krótkimi frędzlami. Przysłania ona skosem, dochodząc do prawego górnego narożnika obrazu błękitne przetykane obficie różowymi obłokami niebo widoczne poniżej i szarą marmurową kolumnę za lewym ramieniem Królewicza, przed którą zwisa się narożnik zasłony. Poniżej niego z lewej strony kolumny widać również wąski pasek nieba. Od kolumny odchodzi w prawo kamienna balustrada z tralkami. Nad nią w tle dostrzec można odległą warowną budowlę. Jeszcze dalej pasmo wzgórz na horyzoncie poniżej jaśniejszego, zaróżowionego obszaru nieba.

Delia była szerokim płaszczem z charakterystycznym wykładanym kołnierzem. Zakładano ją na jedną rękę, na drugą zarzucano, a pod szyją spinano kosztownymi agrafami. W domu noszono żupan, wąski, zapinany z przodu, na który, wychodząc z domu, nakładano delię albo kontusz. Był to rodzaj płaszcza, z rękawami wysoko rozciętymi, spod których ukazywały się wąskie, marszczące się rękawy żupana.

RgfZHGeGWQbPL

Zorientowana pionowo ilustracja z końca XVIII wieku przestawiająca na pierwszym planie postać wąsatego szlachcica polskiego w charakterystycznym stroju. Zwrócony lewym półprofilem zarumienionej, wąsatej, pucołowatej twarzy mężczyzna w średnim wieku ma na głowie wysoki, przechylony na prawy bok czoła, otoczony jasnobrązowym futerkiem niebieski kołpak. Spod niego, nad nienaturalnie dużym uchem, wystają kędziory jasnych, podgolonych dołem do skóry, równą poziomą linią według szlacheckiej mody, włosów. Mężczyzna spogląda na widza sponad podkręconych, cienkich, ciemnych wąsów oczyma oprawionymi w dość obfite, ciemne brwi. Ubrany jest w czerwony kontusz z długimi, rozciętymi od łokci, swobodnie zwisającymi rękawami zwanymi wylotami. Zakończenie lewego sięga poniżej rysującego się pod kontuszem obfitego pośladka. Prawy wylot został zarzucony przez ramię na plecy. Spod wylotów ukazują się marszczone dość wąskie rękawy jasnoniebieskiego żupana, który widoczny również spod rozchylonego na piersiach kontusza, jest zapinany z przodu na szereg kilkunastu niewielkich guzików. Stroju dopełniają: żółty zakończony frędzlami, zawiązany z przodu, podtrzymujący wypięty brzuch, pas kontuszowy oraz podwieszona przy lewym boku na dwu paskach zwanych rapciami długa szabla w pochwie, sięgająca ziemi, na której szlachcic stoi w rozkroku w żółtych baczmagach, czyli butach z podwiniętymi w górę czubkami i długimi marszczonymi cholewami. Mężczyzna ukazany został z dość niskiej perspektywy, co podkreśla jego wyniosłość. Lewą dłoń wsparł na rękojeści szabli, a prawą uniósł otwartą wnętrzem ku jasnemu niebu z białym obłokiem, na którego tle rysuje się większość jego postaci. U dołu, w oddali na wysokości kolan, z lewej parterowy dwór z niższymi alkierzami po bokach i z zacienionym gankiem na środku w formie wspartego na czterech kolumnach portyku z trójkątnym tympanonem na froncie. Z prawej zabudowa folwarku. Za tym wszystkim po prawej i lewej widoczne korony drzew. Pod ilustracją, zaraz przy dolnej krawędzi drobnym, skośnym drukiem napisy: z lewej Norblin del, na środku Déposé à la Direction, przy tym niewielka czerwona okrągła pieczęć, a po prawej Debucourt sculp. Niżej, na środku, podobną ozdobną, ale dużą czcionką, napis: Szlachcic polski, a pod nim mniejszą prostą i grubą - NOBLE POLONAIS.

Na nim też wiązano nieodzowny składnik stroju – pas. Początkowo składał się on z drobnych, metalowych, czasem złotych ogniwek. Później został wyparty przez orientalne pasy z kosztownych jedwabnych materii, a w końcu przez słynne, krajowe pasy słuckie. Ten element stroju był bardzo kosztowny […]. Samo nakładanie pasa wymagało pomocy drugiej osoby, a nieumiejętność wiązania go mogła zdemaskować plebejusza, który pragnąłby się podszyć pod szlachcica. Stroje były kosztowne, przekazywano je z pokolenia na pokolenie. […]

RMqcexc09ggH2

Zorientowana pionowo fotografia barwna przedstawiająca jedną ze stron czterostronnego słuckiego pasa kontuszowego. Zakończenie pasa, zwykle o dużym wzorze, zwano głową i czasem ozdabiano frędzlami; środkowe pola, najczęściej o wzorze drobnym – wciążem. Poprzeczne paski dzielące wciąż nazywano pólkami, zewnętrzny, obramiający ornament, bordiura, to szlaczek. Pasy składano wzdłuż, przy czym jedna strona, bardziej ozdobna, była noszona w dni świąteczne i podczas uroczystości, a druga, skromniejsza, na co dzień. Często do pasa zawieszano paski do podwieszania pochwy szabli – rapcie. Na fotografii głowa zakończona frędzlami znajduje się u dołu. Zawiera ona motyw dwóch wpisanych w prostokąt ukwieconych krzaczków o splecionych symetrycznie łodygach, wyrastających z uciętych pni posadowionych na kopczykach. Prawa strona na tle, z ugrowo‑złotym wzorem; kwiaty czerwone i niebieskie. Po lewej beżowo‑srebrne tło z jaśniejszym wzorem, kwiaty czerwone i szare z łodygami. Środek w poprzeczne pólka, rozdzielone szlaczkami z drobnych rombów. W pólkach wciąż powtarzający się motyw wici kwiatowej. Kwiaty powtarzają kolor odpowiednio do ukazanego na kwiatach głowy. Po lewej mniej ozdobnej stronie co drugie pólko puste, po prawej wypełnione czerwonym ornamentem. Szlaczek po prawej w niebieskie i białe kwiatki na wici, a po lewej w szare i czerwone. U dołu szlaczki kończą napisy SŁUCK.

Zastanowić się należy, w jaki sposób strój wpływał na zachowanie ówczesnych Polaków. Sarmacki gest nie został wymyślony przez historyków i kostiumologów. Odbijał się w tańcu, znanym jako „polski” albo „chodzony”, czyli polonezie. Ów ruch zarzucania wylotów kontusza uwieczniony został później przez Mickiewicza:

– Podkomorzy rusza
I z lekka zarzuciwszy wyloty kontusza,
I wąsa pokręcając, podał rękę Zosi
I skłoniwszy się pięknie w pierwszą parę prosi.

Rozcięte rękawy kontusza przypinano tylko na uroczyste okazje. Wymagały odrzucania do tyłu, a nawet spięcia, gdyż w przeciwnym razie plątałyby się i przeszkadzały właścicielowi. Ten ruch zaważył na sylwetce Sarmaty. Był elegancki, nonszalanckinonszalanckinonszalancki, znamionujący pewność siebie. Jednocześnie postawa znana nam z wielu portretów sarmackich, pełna dumy, a czasem pychy, nie przypominała wielmożów hiszpańskich czy angielskich. Z kolei gesty powitalne, niski ukłon, niemający nic z uniżoności, zamiatanie czapką przed kobietą czy kimś znacznie godniejszym, padanie do nóg rodzicom lub magnatom składały się na sylwetkę, która odróżniała Polaka od przedstawicieli wszystkich innych nacji.

R1AKeJsR9Hl0X

Zorientowana pionowo barwna reprodukcja obrazu przedstawiającego pełnopostaciowy portret szlachcica w czerwonym kontuszu stojącego w pałacowym wnętrzu pośród rokokowych mebli. Zwrócony lewym półprofilem nieznacznie zarumienionej pociągłej twarzy mężczyzna w średnim wieku ma bokami podgoloną równo, powyżej długich wąskich uszu, głowę, zwieńczoną czupryną, rozczesanych na boki, ciemnobrązowych prostych włosów. Poniżej wysokiego gładkiego czoła wąskie, proste ciemne brwi, a pod nimi niewielkie, lecz o bystrym inteligentnym spojrzeniu równie ciemne oczy. Pod krótkim, prostym nosem, jaśniejsze od włosów na głowie, brązowe, okrywające górną wargę, dość obfite, ułożone na boki, końcami podkręcone ku górze wąsy. Spod nich wysuwa się dość obfita dolna warga, poniżej której charakteru zdecydowania dodaje twarzy zaokrąglony wydatny podbródek. Podany nieco do przodu, sprawia, że policzki lekko przyprószone odrastającym ciemnym zarostem stają się trochę zapadnięte. Pod szyją, niezbyt duży, trójkątny fragment białego żupana, ujętego po bokach w wąski szalowy biały kołnierz kontusza, którego górna część opina szczupły tors, podkreślając płaski brzuch i silne mięśnie klatki piersiowej. Lewy rękaw płaszcza został odrzucony na plecy. Dzięki temu widać bliższy widzowi lewy okazały bark mężczyzny okryty obfitym w tym miejscu żupanem ze srebrzystym, marszczonym, wąskim rękawem poniżej. Mężczyzna podparł się pod bokiem o również srebrzysty niezbyt szeroki pas kontuszowy wierzchem lewej dłoni. W jej palcach trzyma obszyty brązowym futrem kołpak. Końce pasa nie opadają swobodnie na dół brzucha, lecz zostały zaplecione. U boku zwisa, w czarnej zdobionej złotem pochwie, podpięta do pasa na dość długich ozdobnych rapciach, szabla, z też czarną rękojeścią i złotym jelcem. Na prawo widoczny tylko fragment schowanego za krawędzią obrazu wyściełanego zielonym aksamitem złoconego krzesła z oparciami na łokcie. Palec odchylonej nieco od tułowia wyprostowanej prawej ręki, okrytej do łokcia wylotem kontusza, wskazuje na podtrzymywaną przez dwa amorki tarczę herbową z koroną, na szczycie wieczka złotej szkatuły, stojącej na malachitowym blacie rokokowego biurka, którego fragment wyłania się zza lewej krawędzi płótna. Bliżej na krawędzi blatu laska czerwonego laku do pieczętowania listów i dokumentów, dalej duży okrągły tłok pieczętny położony bokiem na pliku białych kartek. Wyżej po lewej w tle dwie okrągłe, marmurowe brązowej barwy kolumny – lewa ujęta na obrazie tylko w połowie grubości. Wparte na płaskim bloku, wieńczącym, sięgające niżej ramienia mężczyzny, obmurowaniu, górą, niespełna metr nad nim, znikają za krawędzią obrazu. Za głową szlachcica, jasnozielona zachodząca trochę rogiem na kolumnę draperia albo sztandar, a na prawo pilaster ściany z kamienia bliskiemu brązową barwą temu, z którego wykuto kolumnę. Z takiego kamienia są też ukazane w perspektywie u dołu obrazu płyty posadzki. Na niej z prawej strony mocnym akcentem znaczy kompozycję obrazu wysunięty spod czerwieni kontusza skierowany w skos na prawo w stronę widza żółty but, na lewej stopie, zakończony prostym, wąskim, ostrym czubkiem. Drugi, prawy, cofnięty w kontrapoście, schowany w głębokim cieniu szerokiego dołem, pofałdowanego sięgającego wyżej kostek szlacheckiego płaszcza skierowany jest ku lewej krawędzi malowidła.

Istniał cały skomplikowany ceremoniał powitań, odkrywania głowy. Odkrycie głowy było oznaką wielkiego szacunku, zazwyczaj kołpakakołpakkołpaka tylko uchylano. Wymagało to nie lada wiedzy, kogo można ucałować (równego sobie), kogo pocałować w rękę, przed kim paść na kolana albo plackiem do stóp wymagało wiedzy, której nie miał nuworysznuworysznuworysz czy spryciarz pragnący nielegalnie awansować do stanu szlacheckiego.
Znakomitą okazję do pokazania kosztownego stroju i zalet towarzyskich stanowiły uczty. Nie ma żadnych wątpliwości, że Sarmaci uwielbiali jeść i pić. Przodkowie nasi nie byli niestety smakoszami, tylko żarłokami, i strach pomyśleć, co by się działo, gdyby nie rygory Kościoła w postaci postów, których liczba dochodziła do około stu pięćdziesięciu dni w roku. Co prawda i z tym sobie radzono, przyrządzając znakomicie ryby, co podkreślają cudzoziemcy w swoich relacjach, zatem o umartwianiu się nie było mowy.
Menu sporej części XVII‑wiecznej szlachty (bo nie można mówić jednym tchem o nich i o chłopach czy mieszczanach) zależało oczywiście od stopnia zamożności, ale każdy miał pod dostatkiem produktów z własnego folwarku. Ogólnie mówiąc, pożerano ogromne ilości mięsiwa i wypijano dużo wina oraz miodu. Tłuszcz uważano za zdrowy, mięso zatem musiało być tłuste. Jadłospis uzupełniały chleb, kasze, groch, potrawy mączne, natomiast jarzyny – oprócz kapusty – uważano za paszę dla bydła. […]
Podstawową rozrywką szlachty, niezależnie od stopnia zamożności, było polowanie, które w owym czasie zastępowało sport, dostarczało ruchu na świeżym powietrzu, zaspokajało potrzebę ryzyka i ducha współzawodnictwa. Najbardziej pożądane były łowy na grubego zwierza z nagonką, ale nie każdy mógł sobie na nie pozwolić. Nieprawdziwa jest natomiast wymowa tyradytyradatyrady Wojskiego z „Pana Tadeusza” na temat łowów:

Za moich, panie, czasów, w języku strzeleckim
Dzik, niedźwiedź, łoś, wilk, zwany był zwierzem szlacheckim,
A zwierzę niemające kłów, rogów, pazurów
Zostawiano dla płatnych sług i dworskich ciurówciuraciurów;
Żaden pan nigdy przyjąć nie chciałby do ręki
Strzelby, którą zhańbiono sypiąc w nią śrut cienki!
[…]
Nazywam się Hreczecha, a od króla Lecha
Żaden za zającami nie jeździł Hreczecha.

Co powiedziałby na te słowa Albrycht Stanisław Radziwiłł, kanclerz wielki litewski, piszący we wrześniu 1632 r.: „Na początku miesiąca zabawiałem się polowaniem na zające, aby odprężyć umysł znużony przeszłymi troskami […]”. Podobnie rozrywali się Władysław IV Waza w 1636 r. i Jan III Sobieski, nie wiedząc, że za dwieście lat Mickiewicz ustami Wojskiego odsądzi ich od czci i wiary. Oczywiście nikt nie zapraszał czcigodnego kolegi senatora, a tym bardziej króla na zające. Nie można jednak oprzeć się przekonaniu, że takie polowanie na otwartym terenie było szlachetniejszym sportem od egzekucji zwierząt pod mianem łowów w czasach saskich, gdzie dla króla Augusta III i jego świty zbudowano pawilon, z którego bez fatygi można było strzelać do zegnanych w jego pobliże niedźwiedzi, łosi, jeleni i dzików.
Łowy były rozrywką kosztowną, ponieważ wymagały zarówno odpowiednich koni, jak i utrzymywania sforysforasfory gończychgończygończych 
i legawcówlegawieclegawców. Para rasowych psów była zaliczana do królewskich podarków i często panujący, przy okazji wysyłania poselstwa, obdarzali się wzajemnie nie tylko końmi, ale i psami. Do tego dochodził koszt utrzymania na dworze łowczychłowczyłowczych i sokolnikówsokolniksokolników, łowy z sokołem należały bowiem do rozrywek królów.

boc_1 Źródło: Krystyna Bockenheim , Pstrzy się jak dzięcioł Polak, [w:] tejże, Dworek, kontusz, karabela, Wrocław 2002, s. 90–103.