14. Gospodarka Afryki – mieszanka tradycji i nowoczesności
Afryka powszechnie kojarzy nam się z biedą, głodem, zacofaniem, niekończącymi się konfliktami zbrojnymi hamującymi rozwój gospodarki. Nie jest to jednak prawdziwy obraz tego kontynentu, bowiem na jego obszarze istnieją również kraje, w których gospodarka intensywnie się rozwija, czemu sprzyja stabilna sytuacja polityczna. Skorzystaj z e‑materiału i poznaj niektóre kraje Afryki.
Scharakteryzujesz poziom rozwoju gospodarczego Afryki.
Wymienisz czynniki wpływające na rozwój gospodarczy Afryki.
Omówisz przestrzenne zróżnicowanie rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów i regionów Afryki.
Poziom rozwoju gospodarczego Afryki
Afryka jest po Azji drugim pod względem powierzchni i liczby ludności kontynentem na świecie. Na około 30,3 mln kmIndeks górny 22 żyje około 1,4 mld ludzi, co stanowi około 18% mieszkańców świata. Chociaż Afryka ma obfite zasoby naturalne, pozostaje najbiedniejszym i najsłabiej rozwijającym się kontynentem świata, w którym udział produktu krajowego brutto (PKB)produktu krajowego brutto (PKB) nieznacznie przekracza 2 tys. USD (2180 USD w 2021 roku). Największy udział w PKB mają usługi, w dalszej kolejności przemysł wydobywczy, rolnictwo i pozostałe gałęzie przemysłu.
21 krajów Afryki osiąga wartość PKB na jednego mieszkańca poniżej 1 tys. USD (na świecie tak niską wartość PKB osiągają jeszcze tylko 3 kraje: Afganistan, Tadżykistan i Jemen – dane WorldBank, 2021 rok). Do najbiedniejszych krajów Afryki należą m.in. Sudan Południowy i Republika Środkowoafrykańska. Jednocześnie w Gabonie czy Gwinei Równikowej wartość PKB na jednego mieszkańca jest wyższa niż w niektórych krajach Europy (np. Albanii, Serbii czy Białorusi).
PKB na 1 mieszkańca w państwach Afryki - mapa interaktywna
Na podstawie mapy interaktywnej wskaż z poniżej podanych kraj afrykański o najwyższej wartości PKB.
Na podstawie mapy interaktywnej pogrupuj kraje wg wartości PKB.
Zaznacz kraje, które pasują do opisu.
Rozwój gospodarki w Afryce, zwłaszcza jej nowoczesnych działów, jest ograniczany m.in. przez niedostatek funduszy na inwestycje i ogromne zadłużenie zagraniczne większości państw. Bardzo duże znaczenie mają także wysoki poziom analfabetyzmu, niedobór wykwalifikowanych pracowników, niestabilność polityczna będąca wynikiem częstych konfliktów plemiennych, wojen i terroryzmu, oraz kolonialna przeszłość. Gospodarki wielu państw afrykańskich są wciąż powiązane z polityką i gospodarką byłych państw kolonialnych – np. Francji, Wielkiej Brytanii czy Niemiec. Kraje te należą do najważniejszych odbiorców produktów wytwarzanych w Afryce, przez co mogą wpływać na ich ceny, a tym samym na dochody krajów afrykańskich.
Ubóstwo, analfabetyzm, niedożywienie oraz nieodpowiednie zaopatrzenie w wodę i urządzenia sanitarne, a także zły stan zdrowia dotyczą dużej części ludności zamieszkującej kontynent afrykański. Na przykład aż 81% ludności Afryki Subsaharyjskiej żyje za mniej niż 2,5 USD dziennie. Pomimo dużej koncentracji ubóstw w niektórych krajach występuje ekspansja gospodarcza, dzięki czemu stają się one ważnymi rynkami gospodarczymi, nawet w kontekście globalnym. Należą do nich m.in. Nigeria, Afryka Południowa (RPA), Egipt czy Algieria. Duży wzrost gospodarczy osiągają przede wszystkim te kraje, które rozpoczęły wydobywanie surowców mineralnych (zwłaszcza ropy naftowej) lub zwiększyły dotychczasowe wydobycie.
Poziom rozwoju gospodarki w Afryce jest więc niezwykle zróżnicowany. Dominującą rolę odgrywają w niej przemysł wydobywczy, rolnictwo, usługi i turystyka. Znacznie bogatsze są te kraje, które leżą na obszarach bogatych w zasoby naturalne, dzięki czemu możliwy jest tam rozwój przemysłu wydobywczego. Zdecydowanie biedniejsze są natomiast regiony, w których rozwija się głównie rolnictwo. Mocną gałęzią gospodarki niektórych krajów afrykańskich są również usługi turystyczne.
Rolnictwo
Rolnictwo w Afryce stanowi istotną gałąź gospodarki i ma znaczny udział w zatrudnieniu. W większości państw afrykańskich rolnictwo jest sektorem gospodarki zatrudniającym od 30% do 60% ogółu pracujących. W skrajnych przypadkach udział ten sięga 80%. Tak jest na przykład w Czadzie, Nigrze i Etiopii. Wielkość zatrudnienia nie przekłada się jednak na wydajność rolnictwa.
Sposoby uprawy ziemi w Afryce są bardzo zróżnicowane. Stosuje się tu zarówno tradycyjne metody charakterystyczne dla rolnictwa żarowo‑odłogowego czy koczowniczego pasterstwa, jak i wyspecjalizowane, nowoczesne środki właściwe dla rolnictwa rynkowego, w tym uprzemysłowionego i plantacyjnego. Ich przestrzenne rozmieszczenie ma związek nie tylko z poziomem rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów, ale także tradycją kulturową plemion lub regionów oraz dziedzictwem czasów kolonialnych. Czynnikiem decydującym o tym, jakie rośliny są uprawiane i jakie techniki uprawy stosowane, jest także duże zróżnicowanie warunków przyrodniczych w Afryce. Metody uprawy odpowiednie dla suchych, półpustynnych obszarów Sahelu znacznie różnią się od tych odpowiednich dla wilgotnych lasów równikowych Afryki Środkowej.
Generalnie jednak rolnictwo na przeważającym obszarze Afryki wykazuje niską mechanizację oraz kulturę rolną, nic więc dziwnego, że przynosi małe plony. Zaspokajają one głównie podstawowe potrzeby rolników, a mimo to znaczna część mieszkańców, głównie Afryki Subsaharyjskiej, zmaga się z niedożywieniem i głodem. Wyjątkiem jest rolnictwo np. w RPA i Egipcie, którego poziom rozwoju jest zbliżony do tego w państwach rozwiniętych.
Nowoczesne rolnictwo rynkowe, uprzemysłowione, występuje w południowej i północnej części kontynentu. Jego cechą jest duża intensywność pracy przy użyciu maszyn lub dużych nakładów pracy ręcznej i bardzo wysoki stopień towarowości. Wymaga ono dużych inwestycji w poprawę efektywności produkcji, zwłaszcza zakup maszyn, środków ochrony roślin, nawozów oraz melioracji i irygacji pól. W czasach kolonialnych rozwinęło się także intensywne rolnictwo plantacyjne, polegające na wielkoobszarowej, monokulturowej uprawie jednego bądź dwóch gatunków roślin. W ten sposób uprawia się takie rośliny, jak np. bawełna, kakao, trzcina cukrowa, kauczukowiec, herbata, kawa, tytoń, kukurydza, soja, palma kokosowa i olejowa (olejowiec gwinejski), banany i in. W Afryce Południowej rozwinęło się sadownictwo (głównie grejpfruty, pomarańcze i jabłka), które w zasadzie nie występuje w pozostałej części kontynentu.
Jedynym państwem, w którym rolnictwo zaspokaja potrzeby żywnościowe ludności, jest Republika Południowej Afryki. W rolnictwie pracuje tam tylko 5% ogółu zatrudnionych, jest ono jednak nowoczesne i wydajne. Pozwala nawet wyprodukować niewielkie nadwyżki żywności.
Rolnictwo w Afryce – galeria zdjęć
Przemysł
Podstawą rozwoju przemysłu w Afryce są w surowce mineralne, dominuje tam więc przemysł wydobywczy, opierający się głównie na ich wydobyciu i eksporcie do krajów Europy, Azji i Ameryki Północnej. Afryka jest bowiem kontynentem bardzo bogatym w zasoby naturalne. Występują tu surowce metaliczne, m.in. rudy żelaza, niklu, miedzi, manganu, antymonu, chromu, kobaltu, wanadu, uranu, bogate złoża złota, srebra, platyny i diamentów oraz węgiel kamienny, ropa naftowa, gaz ziemny, uran i inne. W niektórych krajach Afryki wydobycie surowców mineralnych wytwarza ponad 40% PKB. Rozwój przemysłu wydobywczego utrudniają jednak trudne warunki eksploatacji złóż oraz słabo rozwinięta infrastruktura transportowa, której poprawa i rozbudowa wymaga przeprowadzenia kosztownych inwestycji.
Przemysł wydobywczy w Afryce – mapa interaktywna
Zaznacz kolorem czerwonym kraje, w których wydobywa się złoto, a zielonym te, w których wydobywa się diamenty.
Przeciągnij w odpowiednie miejsca kraje, w których wydobywa się złoto i kraje, gdzie wydobywa się diamenty.
Zdecyduj, czy w Afryce przeważa przemysł przetwórczy, czy wydobywczy i uzasadnij swoją odpowiedź.
Zaznacz prawidłowe odpowiedzi, tak aby powstało poprawne stwierdzenie.
Obszary koncentracji przemysłu występują
Jednym z obszarów znacznej koncentracji przemysłu jest:
Największe wydobycie metali kolorowych występuje w tzw. Pasie Miedzionośnym – okręgu wydobywczym leżącym na pograniczu Demokratycznej Republiki Konga i Zambii oraz w Okręgu Witwatersrand w Republice Południowej Afryki. Największymi producentami złota są Republika Południowej Afryki i Ghana. Diamenty są wydobywane m.in. w Botswanie, Demokratycznej Republice Konga, Angoli, Zimbabwe i Republice Południowej Afryki. Złoża ropy naftowej występują głównie w państwach arabskich oraz na obszarze szelfu i wybrzeżu Nigerii. Złoża gazu ziemnego występują w Algierii, Nigerii i w Libii. Z kolei największe złoża węgla kamiennego występują w Katandze (Demokratyczna Republika Konga) oraz w Republice Południowej Afryki. Jego wydobycie nie ma jednak większego znaczenia w gospodarce państw afrykańskich (oprócz RPA). Natomiast złoża uranu znajdują się w Maroku, Gabonie, Republice Południowej Afryki oraz w Demokratycznej Republice Konga i na pograniczu Angoli i Namibii.
Przemysł przetwórczy w większości krajów afrykańskich jest przestarzały i mało wydajny, dlatego odgrywa niewielką rolę w gospodarce. W Afryce obejmuje on głównie produkcję artykułów spożywczych, włókiennictwo, hutnictwo i przetwórstwo surowców w przemyśle chemicznym. Najlepiej jest on rozwinięty w Republice Południowej Afryki, Egipcie i Algierii. Jednym z czynników znacznie ograniczających rozwój przemysłu przetwórczego jest brak wykwalifikowanych pracowników. Szczególnie mały udział w gospodarce ma przemysł lekki, który nie zaspokaja nawet podstawowych potrzeb ludności.
Przemysł w Afryce – galeria zdjęć
Od roku 1866 do 1914 wyeksploatowano z niej około 2722 kg diamentów.
Usługi
W ostatnich latach w Afryce dynamicznie rozwijają się usługi, zwłaszcza telekomunikacyjne i informatyczne. Szybko wzrasta znaczenie usług mobilnych, co może dziwić, jako że w wielu miejscach brakuje prądu i dostępu do internetu. Dzięki inwestycjom korporacji międzynarodowych, np. Google, Intel, Microsoft czy Huawei, Afryka stała się jednym z najszybciej powiększających się rynków telefonii komórkowej. Już dziś dynamicznie rośnie liczba abonentów telefonii stacjonarnej i komórkowej oraz stałych użytkowników internetu, a znaczna grupa mieszkańców, zwłaszcza dużych miast, do przesyłania pieniędzy czy płacenia rachunków wykorzystuje system mobilnych i elektronicznych płatności.
Usługi w Afryce – galeria zdjęć
Istotny wpływ na rozwój gospodarczy niektórych państw afrykańskich, zwłaszcza Angoli, Etiopii i Kenii, mają inwestycje przedsiębiorstw z Chin. Dotyczą one nie tylko wydobycia surowców mineralnych czy rolnictwa, ale także nowoczesnych usług, np. telekomunikacji, bankowości, transportu czy edukacji. Obecnie Chiny są najważniejszym partnerem handlowym Afryki. W ostatniej dekadzie chińskie obroty handlowe z Afryką zwiększyły się ponad 5,5‑krotnie. Chińskie przedsiębiorstwa mają także znaczący udział w finansowaniu infrastruktury na kontynencie. Przykładem może być linia kolejowa łącząca Mombasę ze stolicą Kenii, Nairobi.
Inwestycje w sieć transportową są niezwykle ważne, bowiem w większości krajów afrykańskich jest ona słabo rozwinięta. Jedną z przyczyn są niekorzystne warunki geograficzne. Słabo rozwinięta linia brzegowa oraz wysokie, strome wybrzeża utrudniają budowę portów, prowadzenie i wykorzystanie linii kolejowych i dróg, spośród których większość stanowią drogi gruntowe i bite. Często stają się one nieprzejezdne po opadach deszczu lub ich użytkowanie jest szczególnie niebezpieczne ze względu na spadające kamienie i burze piaskowe. Również wojny i konflikty zbrojne spowalniają budowę nowych dróg i prowadzą do niszczenia istniejących połączeń. Drogi o utwardzonej nawierzchni stanowią zaledwie ok. 20% wszystkich dróg, dlatego tak duże znaczenie w krajach Afryki odgrywa w dalszym ciągu tradycyjny transport wykorzystujący zwierzęta pociągowe i juczne. Szczególnym problemem jest zwłaszcza brak utwardzonych dróg prowadzących przez Afrykę Środkową, co utrudnia transport i handel między poszczególnymi częściami kontynentu.
Transport w Afryce – galeria zdjęć
Najlepiej rozwinięta sieć drogowa znajduje się w Republice Południowej Afryki, krajach Afryki Północnej (głównie na wybrzeżach) oraz Nigerii i Zimbabwe. Od wielu lat są podejmowane próby unowocześnienia sieci transportowej Afryki. W ramach tych działań w 1971 roku powstał np. plan budowy panafrykańskiej sieci autostrad o długości 56 683 km. W skład sieci wchodzi 9 autostrad, które w większości nie spełniają wymagań dla nich, bardzo często nie są nawet utwardzane, odpowiadają więc naszym drogom gruntowym. Najdłuższe z nich to połączenia z Trypolisu (Libia) do Windhuku (Namibia) – 9612 km – z Kairu (Egipt) do Gaborone (Botswana) – 8860 km – oraz z Kairu (Egipt) do Dakaru (Senegal) – 8636 km. Niestety tylko jedna z tras została w całości ukończona (Kair–Dakar), pozostałe są zbudowane w maksymalnie 80%.
Transport w Afryce – galeria zdjęć
Transport kolejowy odgrywa natomiast znacznie mniejszą rolę, poza Republiką Południowej Afryki (gdzie znajduje się ok. 25% długości linii kolejowych całego kontynentu) oraz Egiptem. Istniejące linie, głównie wąskotorowe, w większości mają charakter lokalny, np. łączą kopalnie z portami lub miastami. Wyjątkiem jest linia kolejowa łącząca obszary wydobycia rud metali w Zambii (niemającej dostępu do morza) z tanzańskim portem w Dar es Salaam albo istniejąca w Maroku linia Rabat–Casablanca, po której pociągi poruszają się z prędkością powyżej 100 km/h. W planach jest także budowa afrykańskiej zintegrowanej sieci kolei dużych prędkości o długości około 29 tys. km. Jej ukończenie przewidziane jest na 2063 rok. Znaczna część linii kolejowych ma przebiegać równolegle do autostrad transafrykańskich.
Kolej w Afryce – galeria zdjęć
W ostatnich latach istotną rolę w rozwoju gospodarczym krajów Afryki zaczęła odgrywać turystyka. Jej udział w PKB kontynentu wynosił w 2019 roku 6,9%. W sektorze tym pracowało ok. 8% ogółu zatrudnionych.
Liczba zagranicznych turystów przybywających do Afryki systematycznie rośnie. W 2019 roku, przed pandemią COVID‑19, osiągnęła ponad 46 mln osób. Wśród turystów zagranicznych dominują Europejczycy, którzy przypuszczalnie także w kolejnych latach nadal będą przeważać w grupie osób odwiedzających Afrykę. Systematycznie zwiększa się jednak udział turystów z Chin i Indii.
W wielu krajach turystyka stanowi istotny, a nawet kluczowy element gospodarki. Jednak poziom rozwoju turystyki oraz atrakcyjność turystyczna są zróżnicowane w poszczególnych krajach. Najlepiej rozwinięta turystyka jest w państwach Afryki Północnej, zwłaszcza w Egipcie, Tunezji i Maroku, oraz Republice Południowej Afryki. Natomiast w większości państw Afryki, mimo występowania wielu walorów, zarówno przyrodniczych, jak i kulturowych (zabytków), turystyka jest słabo rozwinięta.
Czynnikiem, który o tym decyduje, jest głównie poziom rozwoju infrastruktury turystycznej. Największa liczba wysokiej klasy hoteli koncentruje się na niektórych odcinkach wybrzeży, zwłaszcza w Afryce Północnej (nad Morzem Śródziemnym), w Maroku (nad Oceanem Atlantyckim) i w Egipcie (nad Morzem Czerwonym). W Afryce Subsaharyjskiej hotele zlokalizowane na wybrzeżach spotkać można zwłaszcza w RPA, Kenii, Senegalu, Gambii i w Togo, Tanzanii (Zanzibarze) oraz na Seszelach i na wyspie Mauritius. Rozbudowana jest także baza noclegowa służąca turystom uprawiającym safari – hotele, schroniska oraz domki myśliwskie. Niestety większość dochodów uzyskiwanych z tych form turystyki nie pozostaje w kraju, lecz trafia do zagranicznych linii lotniczych, sieci hotelowych i touroperatorów.
W Afryce Północnej turystyka rozwija się intensywnie od lat 80. XX wieku i jest związana głównie z pobytem w kurortach na wybrzeżu Morza Śródziemnego i Morza Czerwonego. W takich krajach, jak Egipt, Maroko czy Tunezja stanowi ona znaczną część dochodu. To właśnie rozwój sektora turystycznego wymusił inwestycje w nowoczesną infrastrukturę, np. drogi i hotele luksusowych sieci. Najważniejszym krajem regionu, do którego przyjeżdżają turyści, jest Egipt, w którym znajduje się największa koncentracja starożytnych zabytków budownictwa (piramidy w Gizie, Dolina Królów, Karnak i Luksor). Niewielu turystów zagranicznych odwiedza natomiast Libię i Algierię, przede wszystkim z powodu sytuacji politycznej w tych krajach.
W wielu krajach Afryki Wschodniej, np. Somalii i Ugandzie, przeszkodą w rozwoju turystyki są niepokoje społeczne i konflikty zbrojne. Jedynie w Kenii i Etiopii liczba turystów systematycznie rośnie, co z kolei wpływa na wzrost dochodów z turystyki. W przypadku Kenii i Tanzanii jest to związane z wyjątkowymi walorami przyrodniczymi. Turyści mogą obserwować zwierzęta i rośliny w ich naturalnym środowisku. Największą popularnością cieszą się safari, uchodzące za główną atrakcję Kenii i Tanzanii, będące ważnym źródłem dochodów tych krajów. Natomiast do Etiopii przybywają turyści chcący poznać zabytki sztuki etiopskiej.
W Afryce Środkowej i Zachodniej turystyka jest słabo rozwinięta – przyjeżdża tam najmniej turystów spośród wszystkich regionów Afryki. Konflikty zbrojne i brak stabilności politycznej w ostatnich latach oraz słabo rozwinięta infrastruktura hamują rozwój turystyki, mimo dużych walorów przyrodniczych i kulturowych tych regionów. Państwa regionu zmagają się z niestabilną sytuacją społeczną i polityczną (zagrożenie atakami terrorystycznymi, duża przestępczość, zwłaszcza w wielkich miastach), z reguły mają też bardzo słabo rozwiniętą infrastrukturę i niesprzyjające warunki klimatyczne. Natomiast w południowej części kontynentu ruch turystyczny rozwija się głównie w Republice Południowej Afryki.
W ostatnich latach występują zauważalne zmiany w charakterze ruchu turystycznego w Afryce. Oprócz tradycyjnych form turystyki, polegających na wypoczynku w kurortach, zwiedzaniu zabytków i udziale w safari, rozwijają się nowe jej formy, takie jak ekoturystyka, turystyka przygodowa, kulturowa, przyrodnicza i inne. Są one efektem wzrostu zainteresowania zagranicznych turystów przyrodą i odmiennymi kulturami. Do nowych form turystyki zaliczyć można np. paleoturystykę, polegającą na odwiedzaniu miejsc (w Etiopii, RPA, Kenii i Beninie), w których odkryto znaleziska dokumentujące ewolucję człowieka. Turystom proponuje się także pobyty w tradycyjnych wioskach plemion afrykańskich, gdzie biorą oni udział w budowie chat tubylczych, w życiu codziennym mieszkańców i w tradycyjnych zabawach. Natomiast kraje Afryki Zachodniej cieszą się zainteresowaniem Amerykanów pochodzenia afrykańskiego, a także innych turystów zaciekawionych historią handlu i wywozu niewolników z Afryki do Ameryki. Te nowe formy turystyki nie przynoszą tak znaczących dochodów jak np. turystyka wypoczynkowa czy safari, ale ich pozytywną stroną jest to, że w znacznie większym stopniu niż np. pobyty w hotelach zasilają budżety krajowe i lokalne.
Turystyka w Afryce – galeria zdjęć
Podsumowanie
Afryka jest najbiedniejszym i najsłabiej rozwiniętym kontynentem świata.
Poziom rozwoju gospodarki w Afryce jest zróżnicowany – dominującą rolę odgrywają w niej przemysł wydobywczy, rolnictwo, usługi, w tym turystyka.
Większość państw leżących na południe od Sahary ma gospodarkę opartą na rolnictwie. Wiele państw eksploatuje surowce mineralne, które są eksportowane w postaci nieprzetworzonej.
Znacznie bogatsze są te kraje, w których rozwija się przemysł wydobywczy, biedniejsze natomiast te, w których rozwija się głównie rolnictwo.
Rozwój gospodarki w Afryce, szczególnie w nowoczesnych sektorach, jest hamowany przez brak funduszy na inwestycje oraz długotrwałe konflikty zbrojne.
Słownik
wartość dóbr i usług wytworzonych przez poszczególne działy gospodarki na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku); wartość PKB jest miarą wielkości gospodarki, a wzrost lub spadek w czasie stanowi miarę wzrostu gospodarczego
Ćwiczenia
Zaznacz kraj o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego.
Zaznacz kraj, w którym rozwijają się nowoczesne działy gospodarki.
Określ, czy podane stwierdzenie jest prawdziwe, czy fałszywe.
Do wymienionych surowców mineralnych dopasuj nazwy państw, w których są one wydobywane na dużą skalę.
Uzupełnij tekst.
Dopasuj numery przedstawione na mapie Afryki do opisów w tabeli.
Wykresy kołowe przedstawiają strukturę PKB dwóch krajów w Afryce o różnym poziomie rozwoju gospodarczego. Dopasuj do każdego z wykresów odpowiedni poziom rozwoju gospodarczego. Odpowiedź uzasadnij.
Indeks górny Źródło: worldbank.org, licencja CC BY‑SA 3.0 Indeks górny koniecŹródło: worldbank.org, licencja CC BY‑SA 3.0