3. Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne

RWBlCMaKG1bZi

Fotografia przedstawia krajobraz Gór Świętokrzyskich. Widoczny teren falisty porośnięty trawą, krzewami i pojedynczymi drzewami. Na drugim planie widać wzniesienie porośnięte drzewami. Niebo jest niebieskie i lekko zachmurzone.

Procesy geologiczne a ukształtowanie terenu

Gdyby na powierzchnię Ziemi nie wpływały geologiczne procesy wewnętrznegeologiczne procesy wewnętrzne (endogeniczne)geologiczne procesy wewnętrzne, to wszystkie warstwy skalne byłyby ułożone poziomo – od najstarszych (usytuowanych głębiej) po najmłodsze. Siły wewnętrzne poprzesuwały jednak skały, powodując zmiany w ich układzie. Powstały m.in. fałdy i uskoki. Na południu mamy więc Karpaty będące górami fałdowymi. Natomiast na południowym zachodzie Sudety – niegdyś góry fałdowe, które w orogenezie alpejskiej zostały wydźwignięte i poprzesuwane wzdłuż uskoków, przekształcając się w góry zrębowe.

Procesy zewnętrznegeologiczne procesy zewnętrzne (egzogeniczne)Procesy zewnętrzne modelują powierzchnię Ziemi poprzez działalność z jednej strony niszczącą (erozja), a z drugiej budującą (akumulacja). Przykłady erozji najłatwiej spotkać w górach, gdzie można zobaczyć m.in. wielkie doliny wyżłobione przez rzeki lub lodowce. Z kolei formy akumulacyjne pokrywają niemal cały obszar Niżu Polskiego. Tereny te obecnie są płaskie lub lekko pofałdowane, ale kiedyś wyróżniały się znacznie bardziej urozmaiconym ukształtowaniem. Taki stan rzeczy wynika z tego, że w ciągu milionów lat większość zagłębień terenu została wypełniona osadami naniesionymi przez wody, lodowce i wiatr.

RoUm7IwZii7dT

Na ilustracji trzy szare plansze. Na pierwszej planszy przedstawiona jest biała, prosta linia, nad którą jest opis: "Powierzchnia Ziemi". Powyżej zdanie - Gdyby nie było procesów geologicznych, to powierzchnia Ziemi byłaby płaska". Na drugiej planszy jest biała, mocno pofalowana linia, poniżej której znajdują się pionowe strzałki zwrócone ku górze. Pod grafiką podpis: "Procesy wewnętrzne - ruchy górotwórcze, procesy lądotwórcze, procesy wulkaniczne, trzęsienia ziemi - podnoszą, wypiętrzają, urozmaicają powierzchnię Ziemi". Na trzeciej planszy biała, łagodniej pofalowana linia, powyżej której znajdują się pionowe strzałki zwrócone ku dołowi. Powyżej podpis: "Procesy zewnętrzne - wietrzenie, erozja, ruchy masowe, akumulacja - obniżają, wyrównują, spłaszczają powierzchnię Ziemi".

Pasy rzeźby terenu w Polsce

Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest pasowy układ rzeźby terenu. Mniej więcej równoleżnikowo występują u nas na przemian pasy wzniesień i obniżeń. Patrząc od północy, kolejno są to:

• niziny nadmorskie (pobrzeża),

• pojezierza,

• niziny środkowopolskie,

• wyżyny,

• kotliny,

• góry.

RxeHFFE3s1BT5

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Polski - czyli barwami zaznaczono obszary na lądach o określonej wysokości nad poziomem morza, a na morzach o określonej głębokości. Na mapę nałożone są linie oddzielające od siebie pasy rzeźby terenu: pobrzeża, pojezierza, niziny środkowopolskie, wyżyny, kotliny podgórskie, góry, które opisano na mapie. Na północy przeważają obszary w kolorze zielonym przechodzące ku południowi w kolor żółty i pomarańczowy aż do czerwonego. Morza zaznaczono kolorem niebieskim Na mapie opisano nazwy jednostek geograficznych, półwyspów, wysp, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, zatok, zalewów, rzek i jezior. Na obszarze Morza Bałtyckiego w wybranych miejscach opisano głębokości. Oznaczono czerwonymi kropkami i kwadracikami oraz opisano główne miasta. Stolicę – Warszawę – wyróżniono sygnaturą uwzględniającą kształt i wielkość powierzchni miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano wysokością oraz nazwą szczyty. W pasie pobrzeży oznaczono Żuławy Wiślane znajdujące się 1,8 poniżej poziomu morza. W pasie pojezierzy oznaczono: Wieżycę (329 metrów nad poziomem morza); Dylewską Górę (312 metrów); Szeską Górę (309 metrów). W pasie wyżyn oznaczono: Łysicę (612 metrów nad poziomem morza), oraz dwa inne szczyty o wysokości 504 i 400 metrów. W pasie gór oznaczono: Śnieżkę (1602 metry); Wielką Sowę (1015 metrów); Śnieżnik (1425 metrów); Babią Górę (1725 metrów); Rysy (2499 metrów); Turbacz (1310 metrów); Tarnicę (1346 metry). Różową wstążką oznaczono granice Polski, czerwoną linią oznaczono granice pozostałych państw. Kolorem czerwonym opisano państwa sąsiadujące z Polską. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano wartości długości i szerokości geograficznej co dwa stopnie. W lewym dolnym roku biały prostokąt, w którym znajduje się napis: "Polska krainy geograficzne". Pod napisem podziałka liniowa z zaznaczoną skalą mapy.

RMONejefT8omQ

Film nawiązujący do treści materiału

Film nawiązujący do treści materiału

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RMONejefT8omQ

Film nawiązujący do treści materiału

Pasowy układ rzeźby terenu jest następstwem różnorodnych procesów geologicznych, jakie zachodziły (niektóre zachodzą do dziś) na naszym obszarze. Poniżej podane są główne przyczyny obecnego ukształtowania powierzchni Polski.

R1OKCBuPFuwjO

Zdjęcie przedstawia Tatry Wysokie. Ukazany jest zarośnięty wysoką trawą teren, na którym od lewej strony znajduję się mała dróżka wyłożona z kamienia. Po lewej i prawej stronie dróżki ukazane zostały pojedyncze domki. Za budynkami przedstawiono zalesiony teren, a za nim wysokie góry pokryte w niektórych miejscach śniegiem.

RUUdbm8tQ4NxW

Zdjęcie przedstawia łańcuch górski Beskidów Sądeckich, góry są zalesione, w niektórych miejscach ukazany jest teren niezalesiony. Na pierwszym planie znajduje się łąka na której rosną pojedyńcze drzewa i krzaki.

Rnuf01ooxtryo

Zdjęcie ukazuję Wyżynę Lubelską, na której ukazany jest trawiasty teren, w oddali widać pasmo drzew, z kolei w dalszym planie widnieje zalesiony teren z pojedynczymi budynkami.

RhKFIJ1GmxL7S

Zdjęcie przedstawia trawiasty teren z pojedynczymi drzewami. Przez środek obszaru przechodzi szereg domków. W tle ukazany jest las.

RCEDaHwQuMhDR

Zdjęcie przedstawia porośnięty wysoką trawą teren przez, który przechodzi polna droga. W oddali widać zalesiony obszar.

REVP77iFOFbRc

Zdjęcie ukazuje trawiasty teren, na którym znajduję się zbiornik wodny. Na pierwszym planie widać drewnianą barierkę. W tle ukazane są zalesione wzgórza.

R12NY92EUh5ZG

Zdjęcie przedstawia Pojezierze Pomorskie, na ilustracji ukazane zostały tereny trawiaste mieszające się z terenami zalesionymi. W niektórych miejscach znajdują się budynki i drogi.

RzpJT52DEnFFP

Zdjęcie przedstawia wybrzeże na Pobrzeżu Słowińskim. Z lewej strony ukazane jest morze, natomiast po prawej stronie widać zalesiony teren. Pomiędzy lasem a wodą znajduje się piaszczysta plaża, która rozciąga się po horyzont.

NIZINY NADMORSKIE (POBRZEŻA)

R1FuQUVjXRlx6

Na zdjęciu piaszczysta plaża nad brzegiem morza. Morze jest nieco pofalowane. Po prawej stronie znajdują się wydmy porośnięte kępami traw i niskimi drzewami. Niebo jest niebieskie i prawie bezchmurne.

R1HwMBGgJDZHl

Zdjęcie przedstawia morze z plażą, na której widać ludzi, natomiast po prawej stronie ukazuje się klif porośnięty roślinnością.

POJEZIERZA

R1EWrldlEnK3v

Zdjęcie przedstawia widok z lotu ptaka na krajobraz złożony z jezior, które umiejscowione są pomiędzy polami i lasami. Teren jest bujnie porośnięty roślinnością. Widać pojedyncze zabudowania.

RQ9NSNHncgqKR

Zdjęcie przedstawia porośnięty niską trawą terem. W oddali widać wzgórza i tereny zalesione.

NIZINY ŚRODKOWOPOLSKIE

R1BZnzKftlGob

Zdjęcie lotnicze przedstawiające krajobraz Niziny Mazowieckiej. Wykonane wiosną, przedstawia rozległy, płaski teren. Na pierwszym planie pasy zielonych pól uprawnych, dalej obszar lasu, a w oddali zabudowania składające się na niewielkie wioski oraz kolejne pola i lasy.

RrtVNbWRkNXcO

Zdjęcie przedstawia bagienny teren porośnięty wysoką trawą, w oddali ukazane jest pasmo drzew.

WYŻYNY

Ri4Qj5L6OhmlC

Zdjęcie ukazujące krajobraz rolniczy Wyżyny Lubelskiej. Powierzchnia jest pofalowana - występują niezbyt wypiętrzone wzniesienia i doliny. Na ilustracji widoczne pasy zielonych pól układające się w geometryczne prostokąty. Teren porośnięty nielicznymi drzewami. Pomiędzy polami znajdują się zabudowania mieszkalne.

R5q01tH8Hh96w

Zdjęcie ukazuje teren pokryty roślinnością, na dalszym planie ukazana jest formacja skalna, na której znajdują się drzewa.

KOTLINY

R3zpcXLNxluJx

Na zdjęciu przedstawiona jest płaska dolina, przez którą przepływa rzeka. Wokół są tereny zielone: pola uprawne, skupiska drzew. Pomiędzy polami drogi dojazdowe, oraz zabudowania mieszkalne. Mniej więcej po środku przez rzekę przebiega trójprzęsłowy most.

KARPATY

RTSv5NIzAQrvN

Zdjęcie ukazuje pasmo górskie Bieszczad, które jest zalesione.

RLzwfonrp9WZF

Na zdjęciu wysokie, strome, skaliste pasmo górskie. U stóp pasma las iglasty. Na pierwszym planie głazy, pomiędzy którymi rośnie trawa.

SUDETY

RTdwjS9mHg70m

Zdjęcie przedstawia Góry Stołowe w paśmie Sudetów, na pierwszym planie ukazane są wszelkiego kształtu głazy pokryte roślinnością, natomiast w oddali znajdują się rozległe tereny zarośnięte lasem oraz góry.

R1XEIPw5Mtopp

Na zdjęciu forma skalna składająca się z kilku silnie spękanych granitowych ostańców, w dole rozległa równina. Na pierwszym planie roślinność iglasta – krzewy kosodrzewiny – oraz dwie osoby siedzące u podnóża skały. Niebo jest niebieskie i częściowo zachmurzone.

Polodowcowe formy terenu w Polsce

Kilkukrotne transgresje lądolodu na obszar Polski doprowadziły do zmian ukształtowania powierzchni. Powstały liczne formy terenu będące wynikiem erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich i kontynentalnych (lądolodów).
Działalność erozyjna lodowców to:

• niszczenie podłoża materiałem skalnym transportowanym przez lodowiec oraz płynące pod nim wody;

• niszczenie podłoża spowodowane naciskiem przesuwającego się lodu (głównie w górach);

• niszczenie skał znajdujących się w sąsiedztwie lodowca.

Szerokie U‑kształtne doliny górskie – np. Dolina Chochołowska czy Dolina Kościeliska w Tatrach – wyżłobione zostały przez jęzory lodowców oraz wody z nich wypływające. Na stokach utworzyły się warstwy zwietrzałych skał, tzw. gołoborza. Na nizinach przed czołem dawnego lądolodu powstały szerokie pradoliny, którymi płynęły potężne rzeki. Także na nizinach wody podlodowcowe wyżłobiły głębokie, długie i wąskie zagłębienia zwane rynnami, które potem wypełniła woda, tworząc tym samym jeziora rynnowe.

RO8Ka6iTagNL0

Na zdjęciu dolina w kształcie litery "u", dno doliny szerokie, zbocza łagodne, zalesione. W dolinie poza lasami znajduje się łąka. W tle, w centralnej części, szczyt górski, a po bokach inne, nieco niższe wzniesienia.

R1TvT5BDaDxGo

Na zdjęciu długie i wąskie jezioro. Z lewej i prawej strony jeziora drzewa. W tle z lewej strony zabudowania. Na pierwszym planie w prawym dolnym rogu budynek i kajaki pomiędzy drzewami.

Działalność akumulacyjna lodowców to osadzanie materiału skalnego w różnych miejscach wokół lodowca. W ten sposób powstały m.in. pofałdowane formy terenu – moreny. Na nizinach lądolód zostawił po sobie głazy narzutowe, czyli bezładnie rozrzucone pojedyncze bloki skalne o różnej wielkości. Powstały tam również rozległe, spłaszczone, piaszczyste równiny zwane sandrami.

Rjp9pbnCWMH0p

Na zdjęciu pofałdowany teren rolniczy porośnięty zieloną roślinnością. W tle las. Nad nim niebo z kilkoma chmurami.

RWxQJKaCMsSfU

Na pierwszym planie zdjęcia kilkanaście głazów narzutowych rozrzuconych po pagórkowatym, trawiastym terenie. W tle lasy i łąkowe tereny.

Ciekawostka

Największy głaz narzutowy w Polsce to „Trygław” w miejscowości Tychowo niedaleko Koszalina. Ma on prawie 8 m wysokości (z czego ok. 4 m znajdują się pod ziemią) i ok. 50 m obwodu. Jest to też drugi co do wielkości głaz narzutowy w Europie.

R60THJ252W5yo

Na zdjęciu, w centralnej części, znajduje się Trygław - największy głaz narzutowy w Polsce. Wypełnia on połowę zdjęcia. W tle fotografii znajdują się drzewa oraz cmentarz. Głaz o średnicy kilkunastu metrów, podłużny. Na nim krzyż z figurą Jezusa.

Rzeźba młodoglacjalna i staroglacjalna

Polodowcowe formy terenu występują dziś niemal w całej Polsce. Jednak na różnych obszarach zachowały się one w różnym stanie. Rzeźbę polodowcową w najlepszej postaci spotkać można na pojezierzach, dlatego że do tych właśnie obszarów sięgało ostatnie zlodowacenie północnopolskie. Mówimy tam o rzeźbie młodoglacjalnej, która cechuje się dosyć silnym pofałdowaniem terenu i licznymi formami polodowcowymi.

R1Fud6VqiDoHJ

Na zdjęciu dwa jeziora położone w lekko pofalowanym, zalesionym terenie. Gdzieniegdzie zabudowania. Na górze zdjęcia jasne niebo. Pośrodku jeziora wyspa, na której znajdują się domy i drzewa. Nieregularna linia brzegowa jezior. W tle zalesione wzniesienie, pośrodku niewielkie pola i domy.

Na południe od pojezierzy znajdują się obszary rzeźby staroglacjalnej. Obejmują one głównie Niziny Środkowopolskie oraz pas wyżyn. Było to przedpole ostatniego zlodowacenia. Panował tam zimny klimat, który powodował m.in. intensywne niszczenie skał na skutek działania niskich temperatur oraz zamarzania i rozmarzania wody w szczelinach skalnych oraz inne procesy niszczące zachodzące w warunkach zamarzniętego podłoża (wieloletniej zmarzliny). Całokształt tych procesów geologicznych  skutkował wyrównaniem wcześniejszych form polodowcowych.

R1Aw0q9SHUHsr

Na zdjęciu rozległy, lekko pofałdowany teren rolniczy, porośnięty zieloną roślinnością, gdzieniegdzie pojedyncze drzewa oraz las. Górną część zdjęcia zajmuje jasne niebo.

Ukształtowanie powierzchni Polski w liczbach

Na obszarze Polski wyraźnie przeważają nizinynizinaniziny. Zajmują one całą północną i środkową część kraju. WyżynywyżynaWyżyny obejmują pas na południowym wschodzie, a górygórygóry rozciągają się wzdłuż południowej granicy. Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest ogólne nachylenie terenu z południowego wschodu na północny zachód. Wiele naszych rzek płynie w takim właśnie kierunku.

Ciekawą informacją dotyczącą ukształtowania terenu jest średnia wysokość bezwzględna danego obszaru. Dla Polski jest ona bardzo niska i wynosi tylko 173 m n.p.m. Dla porównania na Słowacji to 440 m n.p.m., w Republice Czeskiej 430 m n.p.m., a dla obszaru całej Europy – 292 m n.p.m.

Ciekawostka

Obecnie najniżej położony punkt Polski (2,2 m p.p.m.) znajduje się we wsi Marzęcino, położonej niedaleko Nowego Dworu Gdańskiego w depresjidepresjadepresji na Żuławach Wiślanych.  Do niedawna uznawano, że znajdował się on w miejscowości Raczki Elbląskie  (1,8 m p.p.m.). Oba punkty stanowią swego rodzaju atrakcję turystyczną.

R13GotqWADHVJ

Na zdjęciu słupek z tabliczką w Raczkach Elbląskich. Na czerwonym słupku zwieńczonym chorągiewką niebieskim, odwróconym trójkątem i falami poniżej oznaczono poziom morza. Na trójkącie napis: "poziom morza 0,0 metrów nad poziomem morza". Poniżej biała tabliczka z informacją: "Najniższy punkt w Polsce! Poziom depresji: 1,8 metra pod poziomem morza". Na tabliczce po bokach znajdują się dwa herby Raczków Elbląskich. Wokół teren porośnięty trawą i drzewami na drugim planie. Widoczne zabudowania magazynowe.

Podsumowanie

• Na ukształtowanie powierzchni Polski wpływ miały geologiczne procesy wewnętrzne (procesy górotwórcze, procesy lądotwórcze, procesy wulkaniczne, trzęsienia ziemi) i zewnętrzne (wietrzenie, erozja, ruchy masowe, akumulacja).

• Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Polski jest pasowość.

• Pasy wyższe (góry, wyżyny, pojezierza) rozdzielone są pasami niższymi (nizinami, kotlinami).

• W Polsce zdecydowanie przeważają niziny — zajmują ok. ¾ całego obszaru.

• Współczesny krajobraz Polski w dużym stopniu kształtowany był przez lądolód.

• Na naszym obszarze mieliśmy najprawdopodobniej cztery zlodowacenia (glacjały), z których największy wpływ na dzisiejszą rzeźbę miało ostatnie zlodowacenie północnopolskie.

• Zlodowacenie północnopolskie skończyło się zaledwie 10 tys. lat temu i ukształtowało rzeźbę młodoglacjalną na pojezierzach.

• Rzeźba młodoglacjalna naszych pojezierzy charakteryzuje się dosyć znacznym pofałdowaniem terenu z dużą liczbą jezior wypełniających zagłębienia terenu.

• Krajobraz staroglacjalny występuje przede wszystkim na Nizinach Środkowopolskich, gdzie przeważają tereny równinne.

Słownik

Ćwiczenia

Notatnik