Prawo zdobywców. Zbrodnie dokonane w Polsce pod okupacją niemiecką i sowiecką na tle zbrodni bez przedawnienia w okupowanych krajach świata
Okupacja niemiecka ziem polskich
Pakt Ribbentrop‑Mołotow wprowadził podział ziem polskich pomiędzy okupanta niemieckiego i sowieckiego. NKWD i Gestapo miało współpracować w walce z polskimi organizacjami niepodległościowymi. Skutkiem paktu była także współpraca gospodarcza między okupantami. 22 września 1939 roku w Brześciu Litewskim Wehrmacht spotkał się z Armią Czerwoną. Odbyła się wspólna defilada. 28 września dokonano korekty w pakcie z 23 sierpnia 1939 roku i przesunięto linię podziału ziem polskich na rzekę Bug.
Zasady organizacyjne okupacji niemieckiej
Każdy okupant inaczej rozwiązał kwestię administrowania ziemiami okupowanymi. Niemcy część ziem bezpośrednio wcielili do swojego państwa, z pozostałych terenów utworzyli Generalne Gubernatorstwo. Dekretem z 8 października 1939 roku Hitler włączył do Rzeszy województwa: pomorskie, poznańskie, śląskie, część łódzkiego wraz z Łodzią, Suwalszczyznę, północną i zachodnią część województwa warszawskiego, zachodnią część województwa kieleckiego i krakowskiego oraz Wolne Miasto Gdańsk. Niektóre obszary wcielono do już istniejących okręgów administracyjnych, z pozostałych utworzono dwa nowe okręgi: Kraj Warty oraz Gdańsk‑Prusy Zachodnie. Generalne Gubernatorstwo powstało kilka dni później – 12 października. Przed wojną sowiecko‑niemiecką GG składało się z czterech dystryktów: krakowskiego, warszawskiego, radomskiego, lubelskiego. Po rozpoczęciu wojny z ZSRS i wkroczeniu Niemców na ziemie polskie okupowane przez ZSRS do Generalnego Gubernatorstwa przyłączono dystrykt 5 – Galicję. W efekcie GG obejmowało obszar 145 tys. km 2 i zamieszkane było przez ponad 16,5 mln osób. Na czele okręgu stanął Hans Frank. Na swoją siedzibę obrał Wawel, a stolicą GG stał się Kraków.
Sytuacja społeczeństwa polskiego pod okupacją niemiecką
Tereny bezpośrednio przyłączone do Rzeszy poddano natychmiast germanizacji. Zamieszkujących tam Polaków albo wywożono do Generalnego Gubernatorstwa, albo na roboty przymusowe do Niemiec. W ich miejsce przywożono kolonistów niemieckich. W latach 1939–1941 z ziem wcielonych do Rzeszy wysiedlono około 650 tys. Polaków. Pozostali Polacy byli poddawani ciągłym represjom. Niemcy pozbawiali ich mieszkań, pracy, radioodbiorników, telefonów, a nawet gramofonów. Polacy nie mogli swobodnie poruszać się bez specjalnej przepustki. Zamknięto dla nich także miejskie parki i ośrodki kultury i rekracji. Przestały funkcjonować polskie szkoły. Polscy robotnicy przymusowi mieli nakaz noszenia litery „P” na ubiorze.
Wysiedlenia były podporządkowane realizacji nazistowskiego generalnego planu wschodniego, zakładającego rozszerzenie „niemieckiej przestrzeni życiowej” na Europę Środkowo‑Wschodnią, czyli tym samym całkowitą germanizację. W związku z tym także wcielone do Rzeszy ziemie polskie planowano zniemczyć, przy czym zamierzano „unarodowić” tylko tych Polaków, którzy się do tego nadawali. W tym celu stworzono tzw. Deutsche Volksliste [czyt. dojcze folksliste], czyli niemiecką listę narodową, podzieloną na cztery grupy. Pierwszą tworzyli Niemcy, którzy byli aktywni politycznie w okresie międzywojennym, drugą – ludność przyznająca się do narodowości niemieckiej, trzecią – Polacy pochodzenia niemieckiego, którzy nadawali się do zniemczenia ze względów rasowych, czwartą – Polacy aktywnie walczący z Niemcami, ale uznani za wartościowych rasowo. Niemcy stosowali różne zabiegi, aby przyśpieszyć proces zniemczenia ziem polskich. Ludność autochtoniczną - Górnoślązaków, Kaszubów i Mazurów starali się przypisać automatycznie do trzeciej grupy. Na wspomnianą listę wciągnięto blisko 2 mln Polaków. Należy pamiętać, że podpisanie jej było traktowane w Generalnym Gubernatorstwie jako zdrada narodowa, natomiast na terenach bezpośrednio wcielonych do Rzeszy dopuszczalne było podpisanie trzeciej i czwartej kategorii.
Ziemie Generalnego Gubernatorstwa również podlegały germanizacji, ale ich pełne wynarodowienie planowano na okres późniejszy. Chwilowo miały stanowić zaplecze siły roboczej dla państwa niemieckiego, a także bazę surowcową wspomagającą działanie machiny wojennej III Rzeszy, dlatego wszyscy Polacy w wieku 16–60 lat podlegali obowiązkowi pracy.
Niemcy po wkroczeniu na ziemie polskie przejęli wszystkie zakłady przemysłowe i podporządkowali ich produkcję potrzebom wojennym. Za wywłaszczanie polskich i żydowskich przedsiębiorstw odpowiedzialny był Główny Urząd Powierniczy Wschód. Część Polaków utrzymała prawo własności do niewielkich zakładów rzemieślniczych, podobnie jak rolnicy utrzymali prawo do ziemi. Niemniej i jedni, i drudzy zostali obciążeni obowiązkowymi dostawami na rzecz państwa nazistowskiego.
Zlikwidowano polskie szkoły z wyjątkiem powszechnych. Wprowadzono pełen monopol informacyjny: dostępna była tylko tzw. prasa gadzinowa (polskojęzyczna prasa, ale wydawana pod kontrolą okupanta) oraz wiadomości przekazywane przez „szczekaczki” (głośniki umieszczane w centralnych punktach miast, podające wyselekcjonowane informacje, zwykle o charakterze propagandowym).
Represje okupanta niemieckiego
Polityka niemiecka uderzyła przede wszystkim w potencjał intelektualny społeczeństwa polskiego. Plan likwidacji inteligencji wprowadzono zarówno na ziemiach polskich włączonych do III Rzeszy, jak i w Generalnej Guberni. Na Pomorzu Gdańskim, w lasach piaśnickich ogromną część zamordowanych stanowili przedstawiciele inteligencji. Odpowiednikiem tej akcji w Generalnej Guberni była akcja opatrzona przez Niemców kryptonimem AB. W jego ramach odbywały się masowe egzekucje. Najbardziej spektakularnym przejawem likwidowania polskiej inteligencji było aresztowanie pracowników krakowskich uczelni (Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo‑Hutniczej) w listopadzie 1939 roku. 183 przedstawicieli środowiska naukowego Niemcy zaprosili na spotkanie, a następnie aresztowali ich i przewieźli do obozów koncentracyjnych (przede wszystkim do Sachsenhausen), gdzie część zmarła z niedożywienia, wycieńczenia lub chorób. To wydarzenie zostało określone mianem Sonderaktion Krakau [czyt.: zonderakcjon].
.
Polityka hitlerowska (wypowiedź H. Himmlera)Podstawowym zagadnieniem jest zagadnienie szkolnictwa, a tym samym zagadnienie kwalifikowania i przesiania młodzieży.
Dla nieniemieckiej ludności Wschodu nie mogą istnieć wyższe szkoły niż czteroklasowa szkoła ludowa. Taka szkoła ma zapewnić wyłącznie: umiejętność liczenia, najwyżej do 500, napisanie nazwiska, przyswojenie nauki, że nakazem Bożym jest posłuszeństwo wobec Niemców, uczciwość, pilność i grzeczność. Czytania nie uważam za konieczne.
Oprócz tej szkoły nie mogą istnieć na Wschodzie w ogóle żadne szkoły. Rodzice, którzy zechcą dać swoim dzieciom lepsze wykształcenie zarówno w szkole ludowej, jak i później w szkole wyższej, muszą złożyć odpowiedni wniosek do wyższych dowódców SS i policji. Na podstawie wniosku przede wszystkim rozstrzygnie się kwestię, czy dziecko pod względem rasowym jest bez zarzutu i czy odpowiada naszym warunkom. Jeśli uznamy takie dziecko za naszą krew, wówczas oznajmi się rodzicom, że pójdzie ono do szkoły w Niemczech i na stałe w Niemczech zostanie.
Corocznie następuje przesiewanie wszystkich 6‑10‑letnich dzieci Generalnej Guberni i dzielenie ich na rasowo wartościowe i niewartościowe.
Po konsekwentnym przeprowadzeniu tych zarządzeń ludność Generalnej Guberni w ciągu najbliższych 10 lat będzie się składać z pozostałej małowartościowej ludności.
Ta ludność będzie do dyspozycji jako pozbawiony przywództwa lud roboczy i będzie corocznie dostarczać Niemcom robotników sezonowych i robotników do specjalnych przedsięwzięć (drogi, kamieniołomy, budowle).
Źródło: Polityka hitlerowska (wypowiedź H. Himmlera), [w:] Dariusz Ostapowicz, Sławomir Suchodolski, Dariusz Szymikowski, Od Hammurabiego do Fukuyamy, t. 1, Gdańsk 1999, s. 236.
Wysiedlenia – dzieci Zamojszczyzny
Około 5 tys. polskich dzieci pochodzących z Zamojszczyzny zostało przekazanych na wychowanie rodzinom niemieckim lub osadzonych w młodzieżowych domach Hitlerjugend. Teren ten jako jeden z pierwszych został przeznaczony pod „osadnictwo niemieckie”. Akcja wysiedlania Polaków rozpoczęła się tam w 1941 roku. Jej największe nasilenie nastąpiło na przełomie 1942 i 1943 roku. W sumie objęła około 35 tys. Polaków i Ukraińców.
Napisz komentarz do powyższego zdjęcia z perspektywy uczestnika tragicznego wydarzenia.
Zapoznaj się z opisem zdjecia i opatrz zdjęcie krótkim komentarzem z perspektywy uczestnika tragicznego wydarzenia.
Fotografia dokumentuje jedną z akcji wysiedlania, podczas której miejscowa ludność nie stawia oporu. Korzystając ze źródeł internetowych, dowiedz się, czy zawsze wysiedlana ludność biernie poddawała się woli okupanta.
Fotografia dokumentuje jedną z akcji wysiedlania, podczas której miejscowa ludność nie stawia oporu. Na postawie opisu zdjęcia i korzystając z różnych źródeł, dowiedz się, czy zawsze wysiedlana ludność biernie poddawała się woli okupanta.
Polityka eksterminacji
Niektóre warstwy społeczne okupant niemiecki traktował w sposób szczególny, niemniej polityka eksterminacji objęła całą ludność cywilną. Jedną z jej form były masowe egzekucje, rozpoczęte już jesienią 1939 roku. Latem 1940 roku w Palmirach zginęło ponad 1,5 tys. osób. Wśród rozstrzelanych byli politycy (Maciej Rataj, Mieczysław Niedziałkowski), sportowcy (Janusz Kusociński). Po rozpoczęciu wojny niemiecko‑sowieckiej i po wkroczeniu Niemców do Lwowa w masowej egzekucji śmierć ponieśli m.in.: pierwszy premier po zamachu majowym, a zarazem uczony Kazimierz Bartel, znany pisarz, publicysta Tadeusz Boy‑Żeleński. Drugą formą prowadzonej na masową skalę eksterminacji ludności polskiej były obozy pracy i zagłady.
W zachowanych piwnicach dawnego więzienia znajduje się muzeum.
Oprócz fragmentu bramy więzienia ocalał też wiąz, który rósł obok niej po wewnętrznej stronie muru więziennego. Do tego drzewa rodziny pomordowanych więźniów mocowały tabliczki z ich nazwiskami. Kiedy w 2004 roku wiąz usechł, pracownicy muzeum wycięli go, zdjęli z niego formę i wykonali odlew. Został on następnie ustawiony w miejscu uschniętego drzewa.
Represje niemieckie dotknęły nie tylko ludzi, ale uderzyły też w polską kulturę i dziedzictwo narodowe. Na wielką skalę odbywała się grabież majątku narodowego. Przez cały okres okupacji wywożono do niemieckich muzeów lub prywatnych zbiorów hitlerowskich dygnitarzy wartościowe dzieła sztuki. Z rzeźb, dzieł sztuki, a nawet kominków i posadzek ograbiono Zamek Królewski w Warszawie.
Niemcy starali się także niszczyć te symbole, które świadczyły o wielkości narodu polskiego, a nierzadko stanowiły jednocześnie przykład słabości narodu niemieckiego, jak choćby Pomnik Grunwaldzki. Nie przetrwały zawirowań dziejowych: pomniki Adama Mickiewicza, Fryderyka Chopina, Jana Kilińskiego (wszystkie usytuowane w Warszawie). Natomiast na pomniku Mikołaja Kopernika pojawiła się informacja, że był to wielki niemiecki astronom.
Dla przedstawicieli świata kultury i nauki był to okres wyjątkowo trudny. Nie prowadzono żadnych badań, nie wydawano żadnych publikacji, w efekcie albo pisano do szuflady, wierząc, że po wojnie uda się wszystko opublikować, albo starano się swój potencjał naukowy wykorzystywać w tajnym nauczaniu, a artystyczny – w podziemnym życiu kulturalnym, podczas koncertów i występów w domach prywatnych. Związek Artystów Scen Polskich wydał decyzję o niepodejmowaniu pracy w oficjalnie działających teatrach. Niemcy dali bowiem pozwolenie na wystawianie sztuk służących przede wszystkim propagandzie, a dochód szedł na potrzeby machiny wojennej. Podobnie wyselekcjonowany był repertuar kinowy. Zakaz korzystania z rozrywek dotyczył wszystkich obywateli polskich. Funkcjonujące wówczas hasło: „tylko świnie siedzą w kinie, a co bogatsze to w teatrze”, było tego dowodem. Aktorzy, chcąc jednak coś zarobić, pracowali w charakterze szatniarzy, kelnerów, bufetowych.
Ćwiczenia
Zastanów się, dlaczego nie wybrano Warszawy na centrum Generalnego Gubernatorstwa.
- Chciano zdyskredytować rolę Warszawy – nie tylko przestała być stolicą, ale również nie pełniła już funkcji najważniejszego ośrodka administracyjnego.
- Kraków był większym miastem.
- Z Krakowa było bliżej do stolicy Niemiec, Berlina.
Jaki wniosek dotyczący sposobu organizacji przesiedleń nasuwa Ci się po obejrzeniu zdjęcia?
- Polakom zapewniono potrzebny transport.
- Polakom pozwolono zabrać tylko najpotrzebniejsze rzeczy.
- Osobno przetransportowywano kobiety i dzieci, a osobno mężczyzn.
Na podstawie opisu zdjęcia opatrz je krótkim komantarzem.
Czyim „dziełem” był plakat? Wskaż właściwą odpowiedź i wyjaśnij, co o tym świadczy.
- Polaków.
- Niemców.
- Rosjan.
Jaką inną nazwę nosiły obowiązkowe dostawy?
- Kontrybucje.
- Kontyngenty.
- Kontrakty.
Raport generała Michała Tokarzewskiego do gen. K. Sosnkowskiego z 9 I 1940 roku na temat sytuacji Polaków w Rzeszy i Generalnym Gubernatorstwie[...] Na ziemiach wcielonych panuje bezwzględny terror wobec ludności polskiej. Wywierane są bezwzględne represje w postaci rozstrzeliwania „winowajców” rzekomego terroru wobec mniejszości niemieckiej w okresie przedwojennym.
[...] Tam, gdzie nie można wykryć „sprawców bezpośrednich”, rozstrzeliwuje się „odpowiedzialnych moralnie”: wybitniejszych obywateli danej miejscowości, przywódców stronnictw politycznych, polskich działaczy społecznych itp., pobranych zakładników. Terror w mniejszych miastach jest ostrzejszy [...].
Na ziemiach „wcielonych” do Rzeszy masowe aresztowania są na porządku dziennym. Szczególnie ostre represje stosowane są wobec duchowieństwa i nauczycielstwa [...], ten sam los [...] jest udziałem korpusu polskiego sądownictwa, polskich działaczy zawodowych.
[...] W stosunku do ogółu ludności polskiej jest – na wielką skalę zakrojona – akcja wysiedlania, mająca na celu bardzo daleko idące osłabienie żywiołu polskiego drogą usunięcia bardziej czynnych społecznie i gospodarczo jednostek. Wobec wydalonych przymusowo stosuje się coraz ostrzejsze rygory.
Cały pozostawiony przez wysiedleńców majątek podlega konfiskacie. Na miejsce wysiedlonego żywiołu polskiego sprowadzają okupanci Niemców z państw bałtyckich, którzy opuszczają miejsce swojego dotychczasowego pobytu na mocy umowy z rządami tych państw [...]. Przybysze otrzymali mieszkania i warsztaty pracy po wysiedlonych Polakach. Niemców bałtyckich osiedla się przeważnie w miastach.
Źródło: Raport generała Michała Tokarzewskiego do gen. K. Sosnkowskiego z 9 I 1940 roku na temat sytuacji Polaków w Rzeszy i Generalnym Gubernatorstwie, [w:] Dariusz Ostapowicz, Sławomir Suchodolski, Dariusz Szymikowski, Od Hammurabiego do Fukuyamy, t. 1, Gdańsk 1999, s. 234–235.
Jakie formy represji stosowanych przez okupanta niemieckiego wymienia w raporcie gen. Tokarzewski-Karaszewicz?
- Represje okupanta dotykają polską inteligencję (m.in. nauczycieli, sędziów).
- Represje często mają charakter odwetowy.
- Karani są tylko bezpośredni sprawcy „czynów niedozwolonych” przez okupanta.
- Jedną z najczęściej stosowanych represji są rozstrzeliwania.
- Stosowane są masowe wysiedlenia w celu osłabienia polskiego czynnika narodowego.
- W miejsce wysiedlonych Polaków przybywają m.in. Niemcy z państw bałtyckich.
- Prześladowane są zwłaszcza osoby, które odgrywały istotną rolę społeczną, gospodarczą w swoich środowiskach.
- W tekście przedstawiono tylko sytuację Polaków na ziemiach „wcielonych” do Rzeszy.
Wskaż, czego miała uczyć szkoła ludowa.
- Pisania.
- Liczenia.
- Czytania.
- Posłuszeństwa wobec Niemców.
- Religii.
Kto podejmował decyzję o „przydatności rasowej” dziecka i tym samym o możliwości zdobywania przez nie wykształcenia?
- Rodzice.
- Szkoła.
- Dowódcy SS i policji.
Pamiętnik. O aresztowaniu uczonych krakowskich przez władze hitlerowskie --- 6 listopada 1939 r.Na schodach i w korytarzu gmachu uniwersyteckiego stały już wówczas szeregi uzbrojonych żołnierzy policyjnych w hełmach.
Müller wszedł do zapełnionej sali wykładowej [...], odezwał się do nas w następujących słowach, które podaję, jak sądzę, w dosłownym prawie brzmieniu, bo utkwiły mi w pamięci bardzo dobrze: „Uniwersytet tutejszy rozpoczął rok akademicki nie uzyskawszy uprzednio pozwolenia władz niemieckich. Jest to zła wola. Ponadto jeszcze powszechnie wiadomo, że wykładowcy byli zawsze wrogo nastawieni wobec nauki niemieckiej. Z tego powodu wszyscy obecni, z wyjątkiem trzech obecnych kobiet, będziecie przewiezieni do obozu koncentracyjnego. Jakakolwiek dyskusja, a nawet jakakolwiek wypowiedź na ten temat jest wykluczona. Kto stawi opór przy wykonywaniu mego rozkazu, będzie zastrzelony”.
Pouczenie było skończone. Müller kazał wychodzić [...]. Po rewizji zaprowadzono nas na przyległą ulicę Gołębią, gdzieśmy z trudem weszli do zwykłych wysokich aut ciężarowych [...], auta ruszyły i po krótkim czasie znaleźliśmy się na podwórzu więzienia wojskowego przy ulicy Montelupich [...].
Źródło: Fryderyk Zoll, Pamiętnik. O aresztowaniu uczonych krakowskich przez władze hitlerowskie – 6 listopada 1939 r., [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych, Rzeszów 1996, s. 68.
Jakie powody aresztowania polskich naukowców podał Müller?
- Zasadę III Rzeszy: pozbawienie narodów okupowanych inteligencji.
- Rozpoczęcie roku akademickiego na Uniwersytecie Jagiellońskim bez uzyskania zgody władz niemieckich.
- Niechętny stosunek uniwersyteckich wykładowców do nauki niemieckiej.
Jedną z form represji niemieckich były łapanki. Co działo się z ich ofiarami?
- Były przewożone do obozów.
- Były wywożone na przymusowe roboty.
- Po rewizji i sprawdzeniu tożsamości wypuszczano wszystkich do domów.
Słownik
potoczna nazwa formy zbiorowych aresztowań prowadzonych przez Niemców w polskich miastach; aresztowania te były przypadkowe, na ulicach łapano zwykłych przechodniów, których następnie wywożono do obozów koncentracyjnych, na roboty lub rozstrzeliwano
(niem. Konzentrationslager) obóz zbudowany w celu przymusowej izolacji (koncentracji) przedstawicieli wybranej grupy ludności (np. przeciwników politycznych, mieszkańców terenów okupowanych); osoby przetrzymywane w obozach były zmuszane do niewolniczej pracy, stąd panowała tam ogromna śmiertelność, spowodowana wycieńczeniem, chorobami i niedożywieniem
(niem. Konzentrationslager) obóz zbudowany w celu przymusowej izolacji (koncentracji) przedstawicieli wybranej grupy ludności (np. przeciwników politycznych, mieszkańców terenów okupowanych); osoby przetrzymywane w obozach były zmuszane do niewolniczej pracy, stąd panowała tam ogromna śmiertelność, spowodowana wycieńczeniem, chorobami i niedożywieniem
potoczna nazwa tzw. Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej , którą Niemcy przeprowadzili na terenie Generalnego Gubernatorstwa . Akcja wymierzona była przede wszystkim przeciwko polskiej inteligencji; wymordowana ok. 6000 ludzi w tym ok. 3500 przedstawicieli polskich elit politycznych i intelektualnych
jednostka administracyjna utworzona przez Niemcy hitlerowskie na terenie okupowanej Polski , który nie został bezpośrednio wcielony do obszaru III Rzeszy