Prawo zdobywców. Zbrodnie dokonane w Polsce pod okupacją niemiecką i sowiecką na tle zbrodni bez przedawnienia w okupowanych krajach świata
Terror sowiecki wobec Polaków na Kresach
Naczelnym celem polityki sowieckiej na terenach okupowanych było szybkie ujednolicenie tych obszarów z resztą terytorium Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS). Temu służyła polityka szybkiej sowietyzacji, czyli narzucenie społeczeństwu ideologii komunistycznej oraz wprowadzenie reform, które realizowano na terenie państwa sowieckiego. Zaczęto od stworzenia ram administracyjnych organizujących nowy porządek prawny. W tym celu przeprowadzono wybory do zgromadzeń ludowych Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy, które następnie podjęły decyzję o włączeniu terenów polskich Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy do ZSRS oraz wprowadzeniu ustawodawstwa sowieckiego na tych obszarach.
Polacy po klęsce kampanii wrześniowej
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1WNF1ICh77pt
Nagranie filmowe dotyczące okupowanej Polski.
Pod znakiem sierpa i młota
Polityka okupacyjna władz sowieckich wymierzona była głównie w grupy społeczne uznane za wrogie pod względem klasowym, tj. inteligencję, ziemiaństwo, burżuazję, przedstawicieli wolnych zawodów, pracowników administracji itp. Jej celem było pozbawienie społeczeństwa polskiego warstwy przywódczej. Na początku usunięto Polaków ze służb publicznych oraz stanowisk urzędniczych, zastąpiono ich ludźmi sprowadzonymi z głębi Związku Sowieckiego. W ślad za czystkami w administracji nastąpiło wywłaszczenie obywateli polskich. Ziemianom i osadnikom wojskowym odebrano majątki, a ziemię podzielono na mniejsze działki i rozparcelowano między małorolnych i bezrolnych chłopów. Prócz masowego konfiskowania mienia władze sowieckie rozpoczęły kolektywizację gospodarstw rolnych oraz nacjonalizację przedsiębiorstw. Rekwizycje i rabunki były na porządku dziennym. Wszystko to w połączeniu z bardzo niekorzystną dla Polaków wymianą pieniądza w stosunku 1 : 1 (mimo że waluta sowiecka była czterokrotnie słabsza od polskiej) zepchnęło mieszkańców ziem okupowanych na skraj nędzy.
Jednocześnie następowały zmiany w szkolnictwie i kulturze. Początkowo pozostawiono język polski w szkolnictwie, ale szkoły zostały zorganizowane na wzór sowiecki, powstawały w nich organizacje komsomolskie i pionierskie, nauka opierała się zaś na pospiesznie tłumaczonych podręcznikach sowieckich. Placówki oświatowe w ten sposób szybko stały się miejscem indoktrynacji młodzieży polskiej i tubą propagandy stalinowskiej. Podobne zmiany zachodziły w szkolnictwie wyższym. Uniwersytety straciły autonomię, a ich programy musiały być dostosowane do wymagań sowieckich. Język polski z czasem coraz częściej był wypierany przez rosyjski lub ukraiński. Środowisko nauczycielskie – zarówno stopnia wyższego, jak i niższych – padło ofiarą czystek. Na ziemiach okupowanych przez władze sowieckie funkcjonowały natomiast polskie instytucje, teatry, ukazywała się polska prasa, działały kościoły. W ten sposób Sowieci starali się zyskać poparcie społeczeństwa polskiego, zwłaszcza w obliczu sukcesów armii nazistowskiej w Europie. Polityka okupacyjna ZSRS opierała się na wykorzystywaniu wewnętrznych konfliktów społecznych i narodowościowych i z tego względu znacznie łatwiej wpływała na społeczeństwo w porównaniu z okupantem niemieckim, choć była nie mniej represyjna. Władze ZSRS starały się wciągnąć Polaków do kolaboracji drogą ustępstw, pod warunkiem oczywiście pełnego zaakceptowania przez nich sytuacji politycznej i ideologii komunistycznej.
Polacy byli oskarżani na podstawie sowieckiego kodeksu karnego, a następnie zsyłani do najcięższych robót w kopalniach czy do budowy kolei na Czukotce, Kołymie i w okolicach Morza Białego. W 1940 r. rozpoczęły się masowe deportacje ludności polskiej. Objęły one blisko 1,5 mln osób. Niemal połowa z nich zmarła albo podczas wielotygodniowej podróży w wagonach towarowych, albo już na miejscu, nie mogąc znieść bardzo surowych warunków życia. Władze sowieckie bez wahania zsyłały całe rodziny, kierując się przede wszystkim przesłankami narodowościowymi – Polaków kierowano w północne rejony ZSRS, do Kazachstanu czy na Syberię.
Okupacja sowiecka – organizacja i formy represji
Perfidia Stalina była widoczna już w sformułowaniu powodów, dla których Armia Sowiecka 17 września 1939 roku wkroczyła na teren II RP, i przejawiała się także w organizacji terenów okupowanych. Na tych obszarach przeprowadzono wybory do zgromadzenia zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy, po czym wybrane władze zadeklarowały chęć wcielenia tych terenów do URS i BRS, a tym samym zamieszkująca je ludność stała się obywatelami sowieckimi. Okręg wileński oddano (jak się okaże – na krótko) Litwie.
Po zaanektowaniu tych obszarów przez ZSRS mieszkający tam Polacy podlegali akcji paszportyzacji (obowiązek uzyskania paszportu miał każdy, kto ukończył 16 lat). Oczywiście tym samym na mężczyzn rozciągnięto obowiązek służby w Armii Czerwonej. Do armii wcielono około 150 tys. osób.
Bardzo chętnie podsycano tutaj konflikty narodowościowe i wykorzystywano antagonizmy polsko‑ukraińskie, polsko‑białoruskie czy polsko‑żydowskie. Witanie z radością czerwonoarmistów przez mniejszościowych obywateli kresów II RP także nie należało do rzadkości. Polaków mieszkających na tych obszarach, zwłaszcza przedstawicieli polskiego życia naukowo‑artystycznego i polskiej administracji, zachęcano do współpracy z reżimem sowieckim. Prześladowania objęły także Kościół. Zlikwidowano zakony i seminaria duchowne.
Przejęcie władzy przez administrację sowiecką doprowadziło do nacjonalizacji zakładów przemysłowych, banków, większych sklepów, restauracji. W wyjątkowo trudnej sytuacji znaleźli się ich dawni właściciele. Na wsi tworzono kołchozy. Walutą obowiązującą stał się rubel. Pozwolono na wymianę tylko 300 zł na osobę, co spowodowało utratę oszczędności przez wielu Polaków i w efekcie doprowadziło do pauperyzacji (ubożenia) społeczeństwa.
Ucierpiało polskie szkolnictwo. Ograniczono liczbę szkół polskich na korzyść szkół ukraińskich, białoruskich, żydowskich. Wprowadzono język rosyjski, geografię i historię ZSRS. Na lwowskich uczelniach usunięto większość polskiej kadry, zlikwidowano m.in. katedry humanistyczne.
Niechętnych nowej rzeczywistości karano, choćby wywózkami w głąb ZSRS. W latach 1939–1941 w wyniku aresztowań do ZSRS wywieziono kilkaset tysięcy obywateli. Trafili oni za Ural, m.in. na Syberię i do Kazachstanu.
Deportacje ludności polskiej
Wymień cztery niedogodności, które mogły towarzyszyć Polakom wywożonym tego typu pociągami na Syberię.
Stałym zjawiskiem na ziemiach znajdujących się pod okupacją sowiecką były aresztowania. Obejmowały one m.in. przedstawicieli polskiej elity i osoby podejrzane o działalność wrogą wobec władz okupacyjnych. Utworzono trzy specjalne obozy w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, gdzie przetrzymywano ok. 15 tys. polskich oficerów, podoficerów, policjantów, urzędników, księży. Niemal wszyscy zostali wymordowani na przełomie lat 1940 i 1941.
Decyzja Biura Politycznego WKP (b) w sprawie jeńców polskich (15 III 1940)W związku z tym, że wszyscy oni są zatwardziałymi i niepoprawnymi wrogami władzy radzieckiej, NKWD i ZSRR uważa za niezbędne:
I. Polecić NKWD i ZSRR:
Sprawy znajdujących się w obozach dla jeńców wojennych 14 700 byłych polskich oficerów, urzędników, obszarników, policjantów, funkcjonariuszy wywiadu, żandarmów, osadników (wojskowych) i strażników więziennych.
A także sprawy aresztowanych i przebywających w więzieniach w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi 11 000 członków różnych szpiegowskich i dywersyjnych organizacji kontrrewolucyjnych, byłych obszarników, fabrykantów, byłych polskich oficerów, urzędników i dezerterów – rozpatrzyć w trybie specjalnym, wymierzając im najwyższy wymiar kary – rozstrzelanie.
Sprawy rozpatrzyć bez wzywania aresztowanych, bez przedstawiania zarzutów, postanowienia o zakończeniu śledztwa i aktu oskarżenia.
Źródło: Decyzja Biura Politycznego WKP (b) w sprawie jeńców polskich (15 III 1940), [w:] Dariusz Ostapowicz, Sławomir Suchodolski, Dariusz Szymikowski, Decyzja Biura Politycznego WKP (b) w sprawie jeńców polskich (1, Gdańsk 1999, s. 255.
Jakie informacje na temat mordu katyńskiego można odczytać z powyższego plakatu?
Zapoznaj się z opisem plakatu. Jakie informacje na temat mordu katyńskiego można z niego odczytać?
Przyjrzyj się fotografii przedstawiającej tragiczny los polskich oficerów. Jak sądzisz, czy rzeczywiście status alianta powinien zdjąć odpowiedzialność z ZSRS za zbrodnie z okresu II wojny światowej?
Zapoznaj się z opisem fotografii przedstawiającej tragiczny los polskich oficerów. Jak sądzisz, czy rzeczywiście status alianta powinien zdjąć odpowiedzialność z ZSRS za zbrodnie z okresu II wojny światowej?
Ćwiczenia
Co świadczyło o represyjnym charakterze okupacji radzieckiej?
- Wywózki objęły przede wszystkim inteligencję, dawnych właścicieli ziemskich, przemysłowców oraz przedstawicieli administracji.
- Osobom deportowanym dano bardzo mało czasu na spakowanie się.
- Kilka miesięcy okupacji radzieckiej zniechęciło część dotychczasowych zwolenników do komunizmu.
- Polaków objęto opieką społeczną.
- Represjonowano polskie szkoły i nauczycieli.
- Przyjmowano do struktur administracyjnych przedstawicieli inteligencji.
- Polityka okupanta radzieckiego spowodowała konsolidację społeczeństwa, także wzbudziła poczucie polskości u mniejszości narodowych.
- Upadło życie gospodarcze w wielu miejscowościach.
- Szerzyło się donosicielstwo.
- Rekrutacja donosicieli odbywała się na różne sposoby: do konfidencji zachęcano pieniędzmi albo też wynikała ona z chęci rewanżyzmu.
Gdzie po upadku II Rzeczypospolitej znalazły się niżej wymienione miasta?
Warszawa, Gdynia, Białystok
| Generalne Gubernatorstwo | Ziemie wcielone do Rzeszy Niemieckiej | Ziemie wcielone do ZSRR |
|---|---|---|
| Warszawa | Białystok | |
| Gdynia |
Jaki procent ziem polskich okupowali podczas II wojny światowej Niemcy?
- 32%.
- 48%.
- 61%.
Wspomnienia Oli Watowej o deportacji ludności polskiej do Kazachstanu[...] nie słyszałam, jak weszli. Przyszli z dozorcą. Zobaczyłam z pięciu enkawudystów z wymierzonymi w nas bagnetami, „niu, dawaj, sobirajsia” [no, zbieraj się]. Piętnaście minut na zabranie rzeczy [...].
Do wagonu bydlęcego trzeba było nas na siłę wpychać, tak był przepełniony. Zaraz potem zaryglowano go i zamknięto na kłódkę. [...] w półmroku zaczęłam przyglądać się współtowarzyszom niedoli. Przeważnie byli to ludzie ze Lwowa i okolic, którzy od dawna zdawali sobie sprawę, że będą wywiezieni, i do tej wywózki byli przygotowani. Przed tą naszą wywózką z trzynastego na czternastego kwietnia 1940 roku były już dwie inne wywózki. Jedna szczególnie tragiczna, ciężka. Wywózka lutowa. Ludzie zamarzali w wagonach, kobiety rodziły. Martwe dzieci wyrzucano przez okienka.
Źródło: Wspomnienia Oli Watowej o deportacji ludności polskiej do Kazachstanu, [w:] Dariusz Ostapowicz, Sławomir Suchodolski, Dariusz Szymikowski, Od Hammurabiego do Fukuyamy, t. 1, Gdańsk 1999, s. 239–240.
Wskaż stwierdzenia, które dotyczą wspomnień Oli Watowej.
- Krótki czas na spakowanie, niespodziewane najście.
- Transport odbywał się w nieludzkich warunkach: bydlęce wagony, przepełnione.
- Szczególnie uciążliwe warunki panowały zimą.
- W transporcie ludzie zamarzali.
- Zdarzały się porody, których efektem były zgony niemowlaków.
- Dano czas na spakowanie i przygotowanie się na długi wyjazd.
Przyporządkuj przytoczone niżej opisy sytuacji okupowanych w czasie II wojny światowej ziem polskich do konkretnych obszarów, których dotyczą.
Innym przejawem polityki [okupacyjnej] (...) była ekonomiczna eksploatacja (...), przede wszystkim przez obowiązkowe, wysokie kontyngenty żywności.
(J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2011, s. 456) Możliwe odpowiedzi: 1. Tereny wcielone do III Rzeszy, 2. Tereny zajęte przez Związek Sowiecki, 3. Generalne Gubernatorstwo Polityka [okupacyjna] (...) miała na celu całkowitą germanizację tych ziem i ludności. Na przełomie 1939/1940 r., w czasie mroźnej zimy przeprowadzono wysiedlenie (...) prawie pół miliona osób (...) Ich własność mieli przejąć osadnicy (...), przybyli (...) z krajów bałtyckich, Rumunii, Besarabii, Bukowiny. (...) Zakazano używania języka polskiego, zamknięto teatry, biblioteki, muzea i księgarnie, rozpoczęto systematyczną grabież zabytków i dzieł sztuki.
(J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2011, s. 455) Możliwe odpowiedzi: 1. Tereny wcielone do III Rzeszy, 2. Tereny zajęte przez Związek Sowiecki, 3. Generalne Gubernatorstwo Nowe władze szybko dokonały zmian w systemie politycznym, gospodarczym i społecznym. Wycofano polską walutę (...), zamrożono i skonfiskowano oszczędności ludności. Dokonano nacjonalizacji dużych zakładów przemysłowych, banków i kopalni. Zlikwidowano wolny rynek, wprowadzając sklepy państwowe i spółdzielnie. Od 1940 r. rozpoczęto także kolektywizację rolnictwa.
(J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2011, s. 458–459) Możliwe odpowiedzi: 1. Tereny wcielone do III Rzeszy, 2. Tereny zajęte przez Związek Sowiecki, 3. Generalne Gubernatorstwo
Tekst źródłowy do zadań nr 6 i 7
Obozy jenieckie na terenie ZSRR[...] od listopada 1939 do maja 1940 istniały trzy obozy oficerskie jeńców:
Kozielsk na wschodnich krańcach Smoleńszczyzny około 5000 jeńców, z czego 4500 oficerów: (generałów, 1 kontradmirał, około 400 oficerów sztabowych, około 3500 młodszych oficerów i 500 podchorążych).
Starobielsk pod Charkowem na Ukrainie. Tam przebywało: 3920 jeńców, z czego 8 generałów, ok. 380 oficerów sztabowych, ok. 3450 młodszych oficerów, ok. 30 podchorążych i 52 osoby cywilne. Wśród oficerów rezerwy około 50% stanowili: 40 profesorów i docentów, kilkuset lekarzy, inżynierów, prawników, literatów, nauczycieli.
Ostaszków w pobliżu Tweru‑Kalinina, około 6570 jeńców, z czego około 400 oficerów KOP, żandarmerii i zmilitaryzowanej policji.
Źródło: Obozy jenieckie na terenie ZSRR, [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych, t. 4, Rzeszów 1996, s. 80–81.
Obozy skupiały razem około:
- 15 000 jeńców.
- 13 000 jeńców.
- 17 000 jeńców.
Oficerów było w nich około:
- 8700.
- 10 500.
- 6600.
Słownik 1
narzucenie rozwiązań gospodarczo‑społeczno‑kulturalnych Rosji sowieckiej, a następnie ZSRS, połączone z silną komunistyczną indoktrynacją ideologiczną
(ros. Narodnyj komissariat wnutriennich dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) centralny organ władz bezpieczeństwa w ZSRS, potocznie policja polityczna
zbrodnia popełniona przez funkcjonariuszy radzieckiej policji politycznej (NKWD) przez rozstrzelanie wiosną 1940 r. co najmniej 21 768 obywateli Polski (w tym ponad 10 tys. oficerów Wojska Polskiego i Policji Państwowej), na mocy decyzji najwyższych władz ZSRS z 5 marca 1940 r. (tzw. decyzja katyńska); egzekucji ofiar, uznanych za wrogów władzy sowieckiej, NKWD dokonywało przez strzał w tył głowy z broni krótkiej; w 1943 r. rozpoczął się okres fałszowania i zatajania zbrodni katyńskiej, co jest określane przez historyków mianem kłamstwa katyńskiego; przez 50 lat (1940–1990) władze ZSRS zaprzeczały swojej odpowiedzialności za zbrodnię katyńską; 13 kwietnia 1990 r. oficjalnie przyznały, że była to „jedna z ciężkich zbrodni stalinizmu”
w skrócie WKP(b); nazwa partii komunistycznej w ZSRS w latach 1925–1952