„Wystąpić w roli gospodarza”. Polski ruch oporu i powstanie warszawskie wobec zmieniającej się pozycji Polski w koalicji antyhitlerowskie
Polscy komuniści. Działania we współpracy z Rosją Sowiecką
Stalin, zrywając stosunki dyplomatyczne z rządem emigracyjnym, miał przygotowaną „alternatywę dla sprawy polskiej”. Już od lipca 1941 roku w Moskwie nadawała audycje Rozgłośnia Radiowa im. Tadeusza Kościuszki. Wzywała ona Polaków do walki z Niemcami, co ważne, po polsku. Audycje wpływały tym samym na powiększenie grona sympatyków ZSRS wśród Polaków.
Polscy komuniści. Powstanie PPR
Przywódcy Związku Sowieckiego zależało jednak przede wszystkim na tworzeniu podziemia komunistycznego w Polsce, toteż w ZSRS została przeszkolona grupa polskich komunistów, a następnie zrzucona na spadochronach nad Warszawą. W tej tzw. grupie inicjatywnej znaleźli się Marceli Nowotko, Paweł Finder, Bolesław Mołojec.
Do czasu przybycia grupy z ZSRS nie stworzono więc jednolitej organizacji. Dopiero grupa inicjatywna nawiązała kontakty z miejscowymi działaczami, m.in. z Władysławem Gomułką (ps. Wiesław) i Marianem Spychalskim, i 5 stycznia 1942 roku została utworzona Polska Partia Robotnicza.
Wyjaśnij dlaczego w nazwie partii nie użyto przymiotnika „komunistyczna”.
Głównym zadaniem postawionym przed nową partią miało być zorganizowanie partyzantki na tyłach niemieckich, dezorganizującej niemiecką komunikację i wyrządzającej szkody faszystowskiemu okupantowi. W ideologii partyjnej nie posługiwano się hasłami komunistycznymi, rewolucyjnymi, podkreślano natomiast konieczność wspólnej walki z Niemcami. W tym celu utworzono ramię zbrojne: Gwardię Ludową. W odróżnieniu od Armii Krajowej Gwardia deklarowała podejmowanie walki natychmiast po sformowaniu oddziałów.
Polska Partia Robotnicza: O co walczymy
Na czele partii krótko stał Marceli Nowotko, później Paweł Finder. Przez kilka tygodni kierował nią również Bolesław Mołojec, jednak wkrótce wymazano go z historii partii, ponieważ był najprawdopodobniej zamieszany w zabójstwo Nowotki. Początki historii PPR to tajemnicze zabójstwa, aresztowania (Niemcy uwięzili m.in. Małgorzatę Fornalską). Sytuacja w kierownictwie PPR ustabilizowała się w listopadzie 1943 roku. Wówczas I sekretarzem PPR został Władysław Gomułka, a we władzach partii znaleźli się jeszcze Franciszek Jóźwiak i Bolesław Bierut (polski komunista przerzucony z Białorusi). Wcześniej – po mało konstruktywnych rozmowach pomiędzy PPR a Delegaturą Rządu na Kraj – PPR wydała „małą” deklarację O co walczymy (marzec 1943). Natomiast po objęciu władzy przez Gomułkę z jego inicjatywy powstał kolejny dokument programowy („duża” deklaracja O co walczymy).
Różne możliwości
Stalin nie wierzył, że komuniści w Polsce będą w pełni realizować jego politykę. W związku z tym na terenie ZSRS funkcjonowała grupa polskich komunistów, którą można było w razie potrzeby przerzucić do kraju. W marcu 1943 roku powstał Związek Patriotów Polskich, w skład którego weszli: Wanda Wasilewska, Alfred Lampe i Aleksander Zawadzki. ZPP, podobnie jak PPR, posługiwał się chwytliwymi hasłami (np. apelował o „utworzenie silnej Polski, związanej braterskimi więzami” z ZSRS). Na prośbę ZPP powołano 1. Dywizję Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
Wyjaśnij, dlaczego Tadeusz Kościuszko często stawał się patronem inicjatyw komunistycznych (jego imię nadano i rozgłośni, i dywizji).
ZPP wydał również deklarację, w której podkreślono, że celem organizacji jest zjednoczenie wszystkich Polaków mieszkających w ZSRS. Ponadto ZPP zamierzał walczyć o „Polskę demokratyczną”, w której zaprowadzone będą reformy służące społeczeństwu.
W 1943 roku Stalin nie podjął jeszcze decyzji, który z ośrodków będzie organizatorem państwa polskiego, niemniej nie ulegało wątpliwości, że będzie to administracja podległa Moskwie.
W kraju PPR, odmawiając rządowi londyńskiemu i jego krajowemu przedstawicielstwu prawa do reprezentowania ogółu Polaków, powołała w nocy z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 roku Krajową Radę Narodową. Na jej czele stanął Bolesław Bierut. 1 stycznia z GL i „innych mniejszych grup konspiracyjnych” została powołana Armia Ludowa z gen. Michałem Rolą‑Żymierskim na czele.
Krajowa Rada Narodowa wydała deklarację programową, w której potwierdzała wcześniejsze postulaty z deklaracji O co walczymy, wyraźnie jednak zaznaczając rezygnację z Kresów Wschodnich, jak też chęć odzyskania „wszystkich ziem polskich na zachodzie i północy, które zostały przemocą zgermanizowane”.
W marcu 1944 roku delegacja KRN udała się do Moskwy. Tam po rozmowach ze Stalinem zapadła decyzja, że „ośrodkiem nowego rządu powinien być kraj i KRN”. Okazało się więc, że to krajowi komuniści będą odpowiadać za organizowanie administracji w powojennej Polsce. Toteż gdy 20 lipca Armia Czerwona przekroczyła Bug, czyli planowaną linię graniczną z Polską, została podjęta decyzja o powołaniu ośrodka władzy – Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Oficjalnie podano, że PKWN powstał w pierwszym wyzwolonym mieście Polski, czyli Chełmie Lubelskim, i tam miał zostać także sformułowany manifest zawierający rozwiązania prawnoustrojowe przyszłego państwa i nawołujący do ostatecznej rozprawy z hitlerowskimi Niemcami. W rzeczywistości i PKWN, i manifest powstały w Moskwie. Na czele PKWN stanął Edward Osóbka‑Morawski. Zastępcami zostali Wanda Wasilewska i Andrzej Witos. W jego składzie znaleźli się również: Stanisław Radkiewicz, Hilary Minc, Stefan Jędrychowski, Michał Rola‑Żymierski. Był to gabinet opanowany przez działaczy PPR i współpracujące z nimi osoby.
Manifest PKWNRodacy!
Wybiła godzina wyzwolenia. Armia Polska obok Armii Czerwonej przekroczyła Bug. Żołnierz polski bije się na naszej ziemi ojczystej. Nad umęczoną Polskę powiały znów biało‑czerwone sztandary.
Naród Polski wita żołnierza Armii Ludowej, zjednoczonego z żołnierzem Armii Polskiej w ZSRR. Wspólny jest wróg, wspólna walka i wspólne sztandary.
Zjednoczeni ku chwale Ojczyzny w jednym Wojsku Polskim pod wspólnym dowództwem wszyscy żołnierze polscy pójdą obok zwycięskiej Czerwonej Armii do dalszych walk o wyzwolenie Kraju. Pójdą poprzez Polskę całą po pomstę nad Niemcami, aż polskie sztandary nie załopocą na ulicach stolicy butnego prusactwa, na ulicach Berlina.
[...]
Naród walczący z okupantem niemieckim o wolność i niepodległość stworzył swą reprezentację, swój podziemny parlament – Krajową Radę Narodową. Weszli do Krajowej Rady Narodowej reprezentanci stronnictw demokratycznych – ludowcy, demokraci, socjaliści, członkowie PPR i innych organizacji. [...]
Krajowa Rada Narodowa, powołana przez walczący naród, jest jedynym legalnym źródłem władzy w Polsce.
Emigracyjny „rząd” w Londynie i jego delegatura w Kraju jest władzą samozwańczą, władzą nielegalną. Opiera się na bezprawnej faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 roku. „Rząd” ten hamował walkę z okupantem hitlerowskim, swą awanturniczą polityką pchał Polskę ku nowej katastrofie.
[...] Krajowa Rada Narodowa, tymczasowy parlament narodu polskiego, powołała Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego jako legalną tymczasową władzę wykonawczą dla kierowania walką wyzwoleńczą narodu, zdobycia niepodległości i odbudowy państwowości polskiej.
Krajowa Rada Narodowa i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działają na podstawie konstytucji z 17 marca 1921 roku, jedynie obowiązującej konstytucji legalnej, uchwalonej prawnie.
[...] Stawajcie do walki o wolność Polski, o powrót do Matki‑Ojczyzny starego polskiego Pomorza i Śląska Opolskiego, o Prusy Wschodnie, o szeroki dostęp do morza, o polskie słupy graniczne nad Odrą!
[...] Krajowa Rada Narodowa i powołany przez nią Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego uznają, że uregulowanie granicy polsko‑radzieckiej powinno nastąpić w drodze wzajemnego porozumienia. […] ziemie polskie – Polsce, ziemie ukraińskie, białoruskie i litewskie – Radzieckiej Ukrainie, Białorusi i Litwie. Trwały sojusz z naszymi bezpośrednimi sąsiadami, ze Związkiem Radzieckim i Czechosłowacją, będzie podstawową zasadą zagranicznej polityki polskiej, realizowanej przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego.
[...] Aby przyspieszyć odbudowę Kraju i zaspokoić odwieczny pęd chłopstwa polskiego do ziemi, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego przystąpi natychmiast do urzeczywistnienia na terenach wyzwolonych szerokiej reformy rolnej. [...] Jednym z najpilniejszych zadań Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego będzie na terenach oswobodzonych odbudowa szkolnictwa i zapewnienie bezpłatnego nauczania na wszystkich szczeblach.Źródło: dostępny w internecie: https://bazhum.muzhp.pl/media//files/Rocznik_Lubelski/Rocznik_Lubelski-r1959-t2/Rocznik_Lubelski-r1959-t2-s7-14/Rocznik_Lubelski-r1959-t2-s7-14.pdf.
Przeczytaj manifest i napisz, jaką funkcję miał oficjalnie pełnić PKWN i jakie rozwiązania prawnoustrojowe oraz w sprawie granic proponował Polakom. Wymień charakterystyczne elementy języka i formy przekazu manifestu.
PKWN wydał później kilka dekretów, które miały regulować sytuację polityczno‑prawną na ziemiach polskich, m. in. dekret o przyjęciu zwierzchnictwa nad Armią Polską powstałą w ZSRS i połączeniu jej z Armią Ludową w Wojsko Polskie, dekret o powołaniu Milicji Obywatelskiej czy tzw. mały kodeks karny, wykorzystywany do walki z podziemiem niepodległościowym.
31 grudnia 1944 roku PKWN został przekształcony w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. Proces formowania się władzy w Polsce zakończyło powstanie TRJN.
Wskaż nazwiska postaci, które znajdują się na zdjęciu poniżej. Wyjaśnij, jaki element wskazuje na to, że podejmowane były decyzje dotyczące Polski?
Na zdjęciu stoją Wiaczysław Mołotow i Stalin, który prezentuje polskie godło. Po zapoznaniu się z opisem zdjęcia nadaj mu krótki komentarz, który wyraża twoją opinię na temat tego, co się wtedy wydarzyło.
Ćwiczenia
Porównaj poniższe symbole. U góry: orzełek Armii Krajowej. Poniżej: orzełek Gwardii Ludowej. Określ różnice.
"O co walczymy?" --- druga deklaracja programowa Polskiej Partii Robotniczej, wydana w Warszawie w listopadzie 1943 roku --- fragmenty[...] Wszystkie organa władzy, poczynając od demokratycznego Rządu Tymczasowego, a kończąc na samorządach miejskich i wiejskich, zostaną wyłonione w kraju zgodnie z wolą większości narodu polskiego, to jest robotników, chłopów i inteligencji. Rząd Tymczasowy winien się oprzeć na antyfaszystowskim froncie narodowym, a wszystkie jego zarządzenia muszą być zgodne z duchem demokracji i wolności.
Tymczasowy Rząd przystąpi natychmiast do przeprowadzenia demokratycznych wyborów do Zgromadzenia Narodowego (Konstytuanty) na podstawie pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego. Zgromadzenie Narodowe dokona wyborów prezydenta i rządu oraz ustali demokratyczne formy ustrojowe państwa przez uchwalenie nowej konstytucji. Mandaty wszelkiego rodzaju mianowańców, jak komisarzy, starostów, wójtów itp. urzędujących obecnie lub upatrzonych na te stanowiska przez tak zwaną Delegaturę Rządu emigracyjnego lub przez inne reakcyjne czynniki, unieważnia się natychmiast.
Rząd emigracyjny, wyłoniony przez przypadkowo zebrane na emigracji elementy, opierający się na antydemokratycznej, nielegalnej i nieuznanej przez naród ozonowej konstytucji z 23 kwietnia 1935 r., nie może być powołany do realizowania ustroju demokratycznego w odrodzonej Polsce.
[...] Wszystkie ziemie polskie muszą być włączone do państwa polskiego:
Na zachodzie i nad Bałtykiem musimy odzyskać ziemie etnograficznie polskie, wynarodowione i zgermanizowane przemocą, zwłaszcza w okresie porozbiorowej niewoli i obecnej okupacji niemieckiej.
Na wschodzie na terenach zamieszkanych od wieków przez etniczną większość ukraińską i białoruską, naród polski, który tak krwawo opłaca własną wolność, uznając zasadę prawa narodów do samostanowienia, nie może odmawiać bratnim narodom ukraińskiemu i białoruskiemu prawa określenia swej przynależności państwowej zgodnie z wolą ludności. Zabezpieczy nam to pokój na wschodzie i wzmocni naszą pozycję na zachodzie i nad Bałtykiem.
Walczymy o pełną niepodległość i suwerenność państwa polskiego. Celem zagwarantowania tej niepodległości i suwerenności naród polski, walcząc u boku trzech mocarstw sojuszniczych: Anglii, ZSRR i Stanów Zjednoczonych, przeciwko wspólnemu wrogowi, zacieśni z nim węzły sojuszu i współpracy w okresie powojennym i weźmie udział w organizowaniu bezpieczeństwa i odbudowy gospodarczej Europy.
Ułożenie dobrosąsiedzkich i sojuszniczych stosunków z ZSRR stanie się ważnym i decydującym czynnikiem, wzmacniającym naszą obronność, potencjał gospodarczy i pozycję w Europie. Tak samo bliskie węzły przyjaźni i współpracy winny być nawiązane i z innymi bratnimi narodami słowiańskimi.Źródło: „O co walczymy?” – druga deklaracja programowa Polskiej Partii Robotniczej, wydana w Warszawie w listopadzie 1943 roku – fragmenty.
Które ze sformułowań zawartych w deklaracji nie mogły zostać zaakceptowane przez przedstawicieli rządu emigracyjnego?
- Walczymy o pełną niepodległość i suwerenność państwa polskiego.
- [...] naród polski, [...], uznając zasadę prawa narodów do samostanowienia, nie może odmawiać bratnim narodom ukraińskiemu i białoruskiemu prawa określenia swej przynależności państwowej zgodnie z wolą ludności.
- Mandaty wszelkiego rodzaju mianowańców, jak komisarzy, starostów, wójtów itp. urzędujących obecnie lub upatrzonych na te stanowiska przez tak zwaną Delegaturę Rządu emigracyjnego lub przez inne reakcyjne czynniki, unieważnia się natychmiast.
- Na zachodzie i nad Bałtykiem musimy odzyskać ziemie etnograficznie polskie, wynarodowione i zgermanizowane przemocą, zwłaszcza w okresie porozbiorowej niewoli i obecnej okupacji niemieckiej.
- Rząd emigracyjny, wyłoniony przez przypadkowo zebrane na emigracji elementy, opierający się na antydemokratycznej, nielegalnej i nie uznanej przez naród ozonowej konstytucji z 23 kwietnia 1935 roku, nie może być powołany do realizowania ustroju demokratycznego w odrodzonej Polsce.
Wskaż osobę, która jako pierwsza piastowała funkcję I sekretarza KC PPR.
- Paweł Finder
- Władysław Gomułka
- Marceli Nowotko
Do nazwy jakiej organizacji nawiązywała Gwardia Ludowa?
- Do nazwy ugrupowania utworzonego podczas rewolucji październikowej.
- Do nazwy organizacji zbrojnej PPS.
- Do organizacji powstałej w okresie rewolucji francuskiej.
Słownik
ciało polityczne utworzone podczas II wojny światowej przez Polską Partię Robotniczą (PPR) o charakterze samozwańczego polskiego parlamentu
marionetkowy, tymczasowy organ władzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Polskiej, działający od 21 lipca do 31 grudnia 1944 r., funkcjonował pod polityczną kontrolą Józefa Stalina
(ros. Narodnyj komissariat wnutriennich dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) ministerstwo wchodzące w skład rządu ZSRS – Rady Komisarzy Ludowych, istniejące pod tą nazwą w latach 1917–1946 i zastąpione przez KGB; organ odpowiedzialny za represje (w tym wielkie czystki)
cywilny i zbrojny ruch oporu przeciwko powojennej władzy komunistycznej w Polsce i dominacji ZSRS; przyjmuje się, że jesienią 1945 r. liczyło ponad 80 tys. członków
koalicyjny rząd Rzeczypospolitej Polskiej powołany 28 czerwca 1945 r. jako realizacja postanowień konferencji jałtańskiej, na jego czele stanął Edward Osóbka‑Morawski; istniał do 1947 r.; został uznany przez państwa koalicji antyhitlerowskiej, które tym samym odmówiły dalszego poparcia dla rządu RP na uchodźstwie