Powstanie warszawskie

Największym aktem oporu Polski Walczącej było powstanie warszawskie. W lipcu 1944 r. Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy. Władze polskie zdecydowały, że w związku z wycofywaniem się Niemców trzeba rozpocząć powstanie. Stolica została więc włączona do akcji „Burza” – planu polskiego dowództwa, który zakładał wyzwolenie ziem w granicach II Rzeczpospolitej przez Polaków bezpośrednio przed wkroczeniem armii sowieckiej. Tę niezwykle trudną decyzję gen. Tadeusz Komorowski „Bór” i delegat rządu Jan Stanisław Jankowski podjęli po uzyskaniu niesprawdzonej informacji o pojawieniu się na warszawskiej Pradze sowieckich czołgów. Przywódcy podziemia wiedzieli, że opóźnienie akcji zbrojnej może pozbawić Polaków wpływu na rozwój wypadków. Polska Partia Robotnicza (PPR) oraz radio moskiewskie wzywały ludność Warszawy do broni, Józef Stalin chciał bowiem zająć stolicę Polski siłami Armii Czerwonej, wspieranej przez Armię Ludową (AL) i tzw. berlingowców. Z kolei Jankowski i Komorowski zdawali sobie sprawę, że zbyt wczesne uderzenie warszawiaków pozwoli Niemcom zdławić powstanie.

Akcja „Burza” - plany

W związku ze zmianami planów rząd londyński w porozumieniu z podziemiem w kraju wypracował nowe wytyczne. Zostały one opatrzone kryptonimem „Burza”. Plan zakładał wybuch lokalnych powstań na tych obszarach, na które wkrótce miała wkroczyć Armia Czerwona. Większe ośrodki miejskie miały być wyzwalane wespół z Armia Sowiecką. Z planu powstania wyłączono początkowo Warszawę ze względu na stacjonujący tam silny garnizon niemiecki.

Przedstawiciele państwa podziemnego mieli wobec wkraczających Rosjan występować jako gospodarze i reprezentanci legalnych władz. Najprawdopodobniej nie do końca wierzyli, że Armia Czerwona ich tak potraktuje, czyli uzna podziemną administracje i podziękuje za pomoc w wyzwalaniu Polski. Brano pod uwagę, że akowcy będą aresztowani lub Rosjanie podejmą walkę również z nimi. Niemniej liczono, że takie zachowanie wywoła protest ze strony USA i Wielkiej Brytanii, co z kolei zmusi Stalina do zmiany polityki. Przyszłość pokaże, jak bardzo rząd emigracyjny i przywódcy sił zbrojnych mu podlegających się mylili.

Czynnikiem decydującym o rozpoczęciu akcji była aktywność komunistów i wkroczenie na tereny RP wojsk sowieckich.

R19tuIlPFfDmk

Zdjęcie przedstawia grupę uśmiechniętych żołnierzy w mundurach i w ubraniach cywilnych z polskimi narodowymi opaskami na ramionach pozuje do zdjęcia na ulicy, pod drzewem. Żołnierze trzymają w rękach broń.

Przebieg „Burzy”

W lutym na Wołyniu 27. Wołyńska Dywizja Piechoty AK pod dowództwem pułkownika Jana Kiwerskiego „Oliwy” podjęła pierwsze walki. Wiosną razem z Armią Sowiecką brała udział w ataku na Włodzimierz Wołyński. Części oddziałów, po śmierci Kiwerskiego, udało się przedrzeć na Lubelszczyznę i tam kontynuowano działania. Tutaj przy dużym udziale AK zdobyto Bełżec, Chełm, Dęblin, Lubartów, Lublin, Puławy.

RdCZ0cZRIAPmc

Zdjęcie przedstawia kilku żołnierzy siedzących i leżących przy młodych drzewach. Nie są jednolicie umundurowani. Mają płaszcze wojskowe lub kurtki oraz czapki z orzełkiem. Każdy z nich ma przy sobie karabin.

Na Wileńszczyźnie akowcy z okręgu nowogródzkiego i wileńskiego planowali uderzenie na Wilno i zdobycie miasta. Operacja zyskała nazwę „Ostra Brama”.
Jej rozpoczęcie nastąpiło 7 lipca 1944 roku. Oddziałami dowodził podpułkownik Aleksander Krzyżanowski „Wilk”. 13 lipca zdobyto miasto, współdziałając z Armią Czerwoną. Niestety, kiedy kilka dni później doszło do spotkania dowódców AK z sowieckimi, oficerowie polskiego podziemia emigracyjnego zostali aresztowani. Żołnierzom natomiast nakazano złożenie broni. Tych, którzy nie chcieli się poddać, również aresztowano. Niektórzy zdecydowali się na wstąpienie do Armii Berlinga, nielicznym udało się uciec.

Także w lipcu 1944 roku doszło do walk o Lwów. Dowódcą ze strony AK był stojący na czele okręgu lwowskiego płk Władysław Filipkowski. Po zdobyciu Lwowa, oczywiście wspólnie z Armią Sowiecką, powtórzyła się sytuacja wileńska.

Geneza Powstania Warszawskiego

W lipcu 1944 roku nastąpił kolejny krok na drodze tworzenia przez ZSRS i komunistów polityki faktów dokonanych – powołano Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego.

Dodatkowo informacje o tym, co dzieje się na Kresach Wschodnich, zmobilizowały władze emigracyjne i komendanta głównego AK do podjęcia decyzji o przeprowadzeniu powstania również w Warszawie. Niewiadomą pozostawała tylko data jego rozpoczęcia. Do Warszawy zbliżał się front. Wydawało się, że niemiecka administracja zastanawia się nad ewakuacją. Okazało się jednak, że Niemcy podjęli decyzję o umocnieniu stolicy i 27 lipca wezwano 100 tys. warszawiaków do kopania okopów. Obawiano się, że kolejnym krokiem Niemców będą wywózki na roboty do Niemiec, a to może doprowadzić do rozbicia konspiracji. To był jeden z czynników, który miał wpływ na podjęcie decyzji o wybuchu powstania.

Kolejnym były postępy Armii Sowieckiej i rzekoma informacja, że na przedpolach Pragi (dzielnicy Warszawy) pojawiły się sowieckie czołgi. Z jednej więc strony chciano czynem zbrojnym wspomóc czerwonoarmistów, ale też – albo przede wszystkim
– pokazać, że AK w dużej mierze sama wyzwoliła Warszawę. Nie bez znaczenia również było to, że ludność stolicy miała dość terroru i uciążliwości okupacji, dlatego na decyzję o rozpoczęciu powstania - bez względu na konsekwencje - naprawdę czekano. Wybuchu powstania chciał też Józef Stalin. Liczył, że Armia Krajowa się wykrwawi. Zresztą swego rodzaju prowokacją była audycja nadana 30 lipca przez radiostację „Kościuszko”, wzywająca warszawiaków do zorganizowania zrywu zbrojnego. Takie wezwania nie pozostawały bez odzewu wśród mieszkańców umęczonej Warszawy.

Godzina „W”

Delegat Rządu na Kraj i Komendant AK gen. Tadeusz Komorowski pseud. „Bór” wyznaczyli początek powstania na 1 sierpnia na godz. 17.00 (tzw. godzina „W”).

Niemiecki garnizon w Warszawie liczył 20 tys. żołnierzy, natomiast Armia Krajowa
– 25 tys. Niestety, tylko niektórzy z akowców byli uzbrojeni.

RhuO5XnW8zodO

Zdjęcie przedstawia dwóch klęczących powstańców, którzy obsługują karabin maszynowy na trójnogu. Mężczyźni noszą na głowie różne hełmy - niemiecki i sowiecki. Jeden z powstańców ma plecy przykryte narzutą. W tle elementy zabudowy - ściana, deski. Na ziemi przed powstańcami stoją dwa wiadra.

Zakładano, że Niemcy będą zaskoczeni i w pierwszych dniach uda się opanować szereg ważnych punktów, m.in. przeprawy mostowe na Wiśle, lotnisko na Okęciu, Cytadelę, a także dozbroić oddziały.

RZTZ9Z3kIYjAl

Zdjęcie przedstawia kilkunastu żołnierzy niemieckich. Stoją z uniesionymi rękami lub dłońmi splecionymi za głową. Wokoło nich stoi czterech powstańców - mają różne elementy ubioru, u jednego z nich widać na ramieniu przepaskę z barwami polskimi. W tle ściana budynku.

Niewiele planów nie zrealizowano – opanowano większość Śródmieścia z Powiślem i Starym Miastem, część Mokotowa, fragmenty Woli i Ochoty. Zdezorganizowano także szereg szlaków komunikacyjnych. W związku z tym jednym z pierwszych założeń Niemców było odblokowanie przejazdu wschód–zachód. Momentalnie Niemcy ściągnęli posiłki i systematycznie starali się odzyskiwać utracone punkty. Niemcy nie tylko walczyli z żołnierzami AK, ale też mordowali powstańców oraz ludność cywilną – kobiety i dzieci.

RUy5elSQmV7hA

Zdjęcie przedstawia fragment brukowanej ulicy. Z otworu studzienki wyłania się mężczyzna. Na głowie ma czapkę. Twarz wykrzywia w grymasie bólu, zmęczenia. W dłoni trzyma karabin. Kilka postaci - widoczne są tylko nogi i ręce - nachyla się nad nim, jedna z nich sięga po karabin.

Specyficzne szlaki komunikacyjne

Na początku powstania kanały wykorzystywano do łączności (montowano w nich wodoszczelne kable telefoniczne), transportu środków opatrunkowych, broni. W późniejszej fazie stały się jedyną drogą umożliwiającą ucieczkę z zajętych dzielnic stolicy. Wytyczono wiele głównych tras kanałowych.

Niektóre kanały były bardzo niskie i wąskie. Niemcy początkowo nie doceniali ich wagi. Z biegiem czasu, kiedy zniknęli choćby obrońcy Starówki, podjęli starania, by uniemożliwić Polakom korzystanie z kanałów.

R1MDp3uqjxS2S

Mapa Powstania Warszawskiego. Fragment planu miasta Warszawa z zaznaczonymi dzielnicami Żoliborz, Wola , Ochota, Stare Miasto Śródmieście, Powiśle, Czerniaków, Mokotów oraz dzielnice lewobrzeżne Warszawy Praga, Targówek, Saska Kempa; zaznaczono Wisłę .

Niemcy systematycznie lokalizowali największe punkty oporu, koncentrowali na nich siły, zdobywali i posuwali się dalej. Powstańcom brakowało broni, lekarstw, amunicji. Alianci próbowali wspomóc walczącą stolicę. Niestety, zrzuty najczęściej trafiały w ręce niemieckie. Ponadto należy pamiętać, że samoloty startowały z baz we Włoszech. Stalin dopiero około połowy września pozwolił na lądowanie na sowieckich lotniskach samolotów alianckich wspomagających powstańców za linią frontu – kiedy powstanie przeżywało już agonię. Wysłał także sowieckie samoloty, chyba jednak tylko po to, aby przedłużyć złudną nadzieję powstańców i pozwolić im się całkiem wykrwawić.

R1YaKslhBqmfa

Zdjęcie przedstawia siedem kobiet w towarzystwie jednego mężczyzny. Idą chodnikiem przy ulicy. Przy chodniku stoją kamienice. Kobiety ubrane są w spódnice. Przez ramiona mają przewieszone torby. Na ramionach mają przepaski z krzyżem.

Kobiety i dzieci w powstaniu

RBvd3xdLgVej91

Zdjęcie przedstawia dwóch młodych chłopców, którzy idą ulicą. Trzymają pod pachą arkusze papieru. Chłopiec po prawej ma przewieszoną przez ramię torbę. Ubrani są w koszule i krótkie spodenki. Na głowach noszą czapki. W tle brama i kamienica.

Zwykle kobiety walczące w powstaniu kojarzymy z młodymi nastoletnimi dziewczynami pełniącymi funkcję sanitariuszek lub łączniczek. W rzeczywistości miały one od czternastu do dwudziestu kilku lat.
Były również kucharkami, snajperkami i minerkami. Pracowały w kancelariach poszczególnych oddziałów i dowództw. Brały udział w ewakuacji zbiorów muzealnych, archiwów i bibliotek, gasiły pożary, budowały barykady, pracowały w punktach opieki nad dziećmi, szwalniach, pralniach, przy redagowaniu, wydawaniu i kolportażu prasy, rozdziale żywności, w kwaterunkach, przy obserwacji i przyjmowaniu zrzutów. Powstanie oderwało je od konspiracyjnych kursów gimnazjalnych, akademickich, ale też od pracy w fabrykach, gabinetach lekarskich, aptekach, szwalniach. Wśród dziewczyn powstania były aktorki: Danuta Szaflarska, Alina Janowska, Irena Kwiatkowska, Helena Grossówna. Poległe sanitariuszki to m.in.: poetka, autorka słów piosenki Hej, chłopcy, bagnet na broń – Krystyna Krahelska, której twarz uwiecznia pomnik warszawskiej Syrenki, Zofia Chenclewska – tancerka i mistrzyni Polski w rzucie oszczepem, rzeźbiarka i malarka Krystyna Dąbrowska.

R1Kb2jTkJLEHv

Zdjęcie przedstawia pomnik dziecka ubranego w za duży płaszcz spięty w pasie paskiem, za duży hełm z otokiem w barwach narodowych (biało‑czerwonych) i za duże wysokie buty. Trzyma w rękach karabin przewieszony na pasku przez ramię. Pomnik ustawiony jest na cokole, który stoi na ceglanym półkolistym murku. Po obydwu stronach oraz za pomnikiem widać ceglane ściany.

RCMcNtNIgjhnx

Zdjęcie przedstawia parę - kobietę i mężczyznę, którzy stoją przed księdzem. Mają splecione dłonie. Kobieta ma przepaskę z krzyżem na ramieniu. Mężczyzna ubrany jest w mundur. Ksiądz, ze wzrokiem skierowanym na dłonie, ma pochyloną głowę. W tle widać twarz innej kobiety i innego mężczyzny.

Powstańcy – żołnierze

RuDmE3bMfenCi1

Zdjęcie przedstawia leżące na ulicy stłoczone zwłoki dorosłych i dzieci, powykręcane w nienaturalny sposób.

Dużą pomocą dla powstańców okazało się ogłoszenie przez zachodnich aliantów, że uznają oni za część swoich sił zbrojnych uczestników powstania, których od tej pory należało traktować jako pełnoprawnych żołnierzy. W związku z tym Niemcy zobowiązani byli stosować wobec powstańców konwencję genewską, a nie rozstrzeliwać ich jak bandytów.

Powstańcy, przystępując do działań, liczyli na ofensywę sowiecką. Stalin jednak zwlekał i oficjalnie uzasadniał to zbyt rozciągniętym frontem, a w związku z tym koniecznością przegrupowania sił i skrócenia linii zaopatrzenia, ale także odpoczynku przed przystąpieniem do uderzenia na Warszawę. Pozwolił jedynie żołnierzom I Armii udać się na pomoc walczącej stolicy.

Dopiero 14 września wojska sowieckie i polskie zajęły Pragę. 16–21 września I Armia sforsowała Wisłę i zajęła dwa przyczółki na Czerniakowie i Żoliborzu. Niestety, ze względu na brak umiejętności prowadzenia walk ulicznych nie nawiązano współpracy z powstańcami.

Koniec walk

27 września ustały walki na Mokotowie, trzy dni później skapitulował Żoliborz. Władze powstańcze ze względu na brak amunicji, lekarstw, środków opatrunkowych, ale też jedzenia i wody, zdecydowały się podjąć rozmowy kapitulacyjne. 2 października zawarto układ o zaprzestaniu działań. Powstańcy zostali potraktowani jak jeńcy wojenni, niestety całą ludność cywilną wysiedlono z Warszawy (około 650 tys. osób). Część z nich trafiła do obozu przejściowego Dulag 121 (skrót od  niemieckiego Durchgangslager 121) w Pruszkowie pod Warszawą. Dopiero stamtąd po selekcji jeńcy trafiali na przymusowe roboty lub do obozów. Jeszcze inni musieli szukać nowego miejsca osiedlenia na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Straszny los spotkał miasto stołeczne – Adolf Hitler nakazał zrównać Warszawę z ziemią. Specjalne oddziały niemieckie niszczyły, burzyły i likwidowały budynki.

R1LyWyPEdnmal

Zdjęcie przedstawia niemieckiego żołnierza stojącego na podwórzu kamienicy. W rękach trzyma miotacz ognia, z którego lufy wydobywa się ogień skierowany w stronę ściany kamienicy stojącej przed nim Jej parter spowity jest dymem, wnętrze trawi ogień. Okna bocznej ściany kamienicy mają wybite szyby, a jej mury są osmolone.

Komendant Bór‑Komorowski znalazł się w niewoli niemieckiej.

RvwHciDrXpOtk

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn, którzy podają sobie dłoń. Mężczyzna po lewej ma opuszczoną głowę. Ubrany jest w płaszcz z opaską. Mężczyzna po prawej nosi niemiecki mundur z odznaczeniami i orderami na piersi. Patrzy na swojego rozmówcę i się uśmiecha. W tle kilku niemieckich oficerów i ściana budynku.

RVsWp7oheuFxR

Mapa Powstania Warszawskiego

Ćwiczenia

R15A8FheX0mDg

Na ilustracji mapa przedstawiająca przebieg Powstania warszawskiego

Słownik