„Wystąpić w roli gospodarza”. Polski ruch oporu i powstanie warszawskie wobec zmieniającej się pozycji Polski w koalicji antyhitlerowskie
Polskie Panstwo Podziemne
Polskie Państwo Podziemne było wyjątkiem w okupowanej Europie. W żadnym innym kraju znajdującym się pod okupacją nie stworzono w podziemiu tak organizacyjnie sprawnie działających struktur państwowych. Polacy mieli jednak doświadczenie w działalności konspiracyjnej…
Polskie Państwo Podziemne to tajne struktury państwa polskiego, które w czasie II wojny światowej działały na polskich terytoriach okupowanych przez III Rzeszę i ZSRS w imieniu rządu RP na uchodźstwie. Jego początek wiąże się z utworzeniem 27 września 1939 r. polityczno‑wojskowej organizacji konspiracyjnej Służby Zwycięstwu Polski. W listopadzie tego roku zastąpił ją Związek Walki Zbrojnej. Jego komendantem został gen. Kazimierz Sosnkowski, dowodzący z Paryża. Podlegali mu dowódcy ZWZ obszarów okupacji sowieckiej i niemieckiej. Dowódcą obszaru okupacji sowieckiej był gen. Michał Karaszewicz‑Tokarzewski, a niemieckiej płk, a później gen. Stefan Rowecki „Grot”. Po klęsce Francji i przeniesieniu rządu RP do Londynu zmieniono system dowodzenia podziemiem. Komendantem głównym ZWZ na terenie całego kraju został gen. Rowecki.
Konspiracja wojskowa
Konspiracja polityczna i wojskowa zaczęła się kształtować jeszcze podczas kampanii wrześniowej. 27 września 1939 roku w oblężonej Warszawie gen. Michał Tokarzewski‑Karaszewicz powołał Służbę Zwycięstwu Polski. Nie zyskała ona jednak uznania powołanego pod koniec tego miesiąca premiera rządu emigracyjnego i zarazem Naczelnego Wodza. Władysław Sikorski obawiał się, że na kształt podziemnej organizacji zbyt duży wpływ będą mieć piłsudczycy (Tokarzewski był członkiem ZWC i Legionów Polskich, a w okresie sanacji popierał Piłsudskiego). Ponadto Sikorski planował rozdzielenie konspiracji politycznej i wojskowej oraz chciał ścisłego podporządkowania konspiracji w kraju rządowi w Londynie. Uważał, że skoro inicjatywa zorganizowania ruchu podziemnego wyjdzie od centrali, będą większe szanse jego kontroli. Tokarzewski był też zwolennikiem podejmowania walki od razu, natomiast Sikorski wychodził z założenia, że do działań należy się przygotować i przystąpić do nich wówczas, kiedy nadarzy się odpowiednia okazja.
Prześledź biografie trzech wodzów polskiej konspiracji wojskowej. Znajdź cechy wspólne ich życiorysów.
Na początku grudnia 1939 roku Sikorski powołał Związek Walki Zbrojnej, a na jego czele stanął Kazimierz Sosnkowski. Miała to być organizacja wojskowa, ogólnonarodowa i ponadpartyjna. Nadzór nad organizacją w kraju na terenach okupowanych przez Niemcy miał sprawować Stefan Grot‑Rowecki, a pod okupacją sowiecką – Michał Tokarzewski‑Karaszewicz, którego wkrótce aresztowało NKWD. Od czerwca 1940 roku komendantem ZWZ (na całym obszarze okupowanym) był Grot‑Rowecki. Rozbudowano także struktury organizacyjne i administracyjne ZWZ. Sama Komenda Główna ZWZ podzielona była na wydziały: łączności, wywiadu, informacji. Administracyjnie ZWZ podzielono na okręgi, obwody i placówki. 14 lutego 1942 roku zapadła decyzja o przekształceniu ZWZ w Armię Krajową i podjęto akcję scaleniową oddziałów zbrojnych i wojskowych. Część Batalionów Chłopskich, a także Narodowa Organizacja Wojskowa (zob. Konspiracja polityczna) nie zdecydowały się na przyłączenie do AK. Na początku stycznia 1944 roku AK liczyła 360 tys. żołnierzy.
Armia Krajowa
W ramach przygotowania wojskowego AK organizowano regularne szkoły podchorążych rezerwy i podoficerów.
Przyjrzyj się symbolom AK, a następnie scharakteryzuj ich elementy wyszczególnione poniżej i postaraj się wyjaśnić, co oznaczały:
orzeł w koronie
flaga biało‑czerwona
napis „W.P.”
„P” z kotwicą
Na podstawie opisów symbolów AK postaraj się wyjaśnić, co oznaczały:
Poniższe zdjęcia przedstawiają oddziały AK. Sformułuj dwa wnioski dotyczące umundurowania i uzbrojenia żołnierzy i zapisz je.
Poniższe zdjęcia przedstawiają oddziały AK. Na podstawie opisu zdjęć sformułuj dwa wnioski dotyczące umundurowania i uzbrojenia żołnierzy i zapisz je.
Obok oficjalnie tworzonych struktur wojskowych, po zakończeniu kampanii wrześniowej oddziały, które nie znalazły się w niewoli, starały się samodzielnie prowadzić walkę partyzancką. Jednym z „leśnych oddziałów”, działających na Kielecczyźnie dowodził mjr Henryk Dobrzański, ps. Hubal. Partyzanci walczyli do kwietnia 1940 roku, czyli do śmierci swojego dowódcy. Na terenach okupowanych przez Sowietów także funkcjonowała partyzantka, m.in. na Białostocczyźnie.
Konspiracja polityczna
Równie szybko kształtowała się konspiracja polityczna. Do działalności podziemnej przeszły partie. PPS jako PPS Wolność‑Równość‑Niepodległość podjęła działalność konspiracyjną i przyjęła kryptonim „Koło”. Jej organem zbrojnym stała się Gwardia Ludowa. Stronnictwo Ludowe na czas wojny przyjęło nazwę SL „Roch” i kryptonim „Trójkąt”. Jej ramię zbrojne tworzyła początkowo Chłopska Straż („Chłostra”), a następnie Bataliony Chłopskie. Stronnictwo Narodowe miało kryptonim „Kwadrat” i agendę zbrojną Narodową Organizację Wojskową. Stronnictwo Pracy przyjęło kryptonim „Romb” i jako jedyne nie miało organu zbrojnego. Te partie stanowiły wsparcie dla rządu emigracyjnego. Pierwszą strukturą polityczną utworzoną przy SZP była Główna Rada Polityczna. W jej skład wchodzili przedstawiciele wspomnianych ugrupowań pozostających przed wojną w opozycji do obozu sanacji.
W lutym 1940 roku powstał Polityczny Komitet Porozumiewawczy, który był organem reprezentującym główne stronnictwa polityczne. Jego przewodniczącym został Kazimierz Pużak. W 1943 roku Komitet został przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną, a w styczniu 1944 roku w Radę Jedności Narodowej, pełniącą funkcję podziemnego parlamentu. 15 marca 1944 roku RJN wydała deklarację O co walczy naród polski.
"O co walczy naród polski" === deklaracja programowa Rady Jedności Narodowej w sprawie zasad współżycia międzynarodowego pokoju i przebudowy ustroju państwa polskiego uchwalona w Warszawie 15 III 1944 r.[...] Odrodzone państwo polskie opierać będzie swą politykę zagraniczną na ścisłym sojuszu z Wielką Brytanią, Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej, Francją oraz Turcją i na ścisłej współpracy z innymi krajami sprzymierzonymi. Na tych samych zasadach Polska pragnie oprzeć swoje stosunki z sąsiadem wschodnim – Unią Sowiecką – pod warunkiem uznania z jego strony integralności przedwojennego terytorium Rzeczypospolitej oraz zasad nieingerowania w sprawy wewnętrzne.
[...] Do Rzeczypospolitej winny być więc włączone całe Prusy Wschodnie, zniemczone siłą i podstępem, odwieczny port dorzecza Wisły Gdańsk, przylegający do dawnej granicy Polski klin pomorski pomiędzy Bałtykiem i ujściem Odry a Notecią, ziemie między Notecią i Wartą, wreszcie Śląsk Opolski z odpowiednim pasem bezpieczeństwa. [...] Granica polsko‑czeska powinna być uregulowana w zgodnym porozumieniu między Polską i Czechosłowacją na podstawie układu z dnia 5 X 1918 r. zawartego między ówczesną Polską Radą Narodową dla Księstwa Cieszyńskiego a Czeskim Narodnim Vyborem Pro Slezsko.
Na wschodzie Polski utrzymana być musi granica polska ustalona w traktacie ryskim. Wzajemne stosunki Polski i Litwy winny być oparte na zasadach jak najbliższego współżycia i współdziałania, przy uwzględnieniu aspiracji narodu litewskiego do niepodległego bytu.
[...] Odrodzona Rzeczpospolita [...] oprze swój ustrój na systemie demokracji parlamentarnej przy działaniu silnych rządów. Parlament [...] dokona zmiany konstytucji, która sformułuje zasady wszechstronnej wolności obywatelskiej, swobody religii, sumienia, przekonań politycznych, słowa, druku, zgromadzeń i stowarzyszeń oraz zasady równości praw obywatelskich przy równości obowiązków i niezależności wymiaru sprawiedliwości [...].
[...] odrodzone państwo polskie przystąpi do gruntownej odbudowy struktury życia gospodarczego, która by uczyniła zadość interesom szerokich mas ludu wiejskiego i miejskiego. [...] Państwo będzie miało prawo przejmowania lub uspołeczniania przedsiębiorstw użyteczności publicznej oraz kluczowych przemysłów, a także aparatu transportu oraz wszelkich instytucji finansowych — w wypadku, gdy tego będą wymagały potrzeby ogólne.
Źródło: dostępny w internecie: https://klubjagiellonski.pl/2019/04/30/o-co-walczy-narod-polski/.
Wymień postulaty, które pojawiły się w zacytowanym wyżej dokumencie. Zwróć szczególną uwagę na kwestię rozwiązań ustrojowo‑granicznych.
Do konspiracji przeszedł także Związek Harcerstwa Polskiego. Podobnie jak partie polityczne również harcerze przyjęli konspiracyjny kryptonim.
Kiedy ZHP przeszedł do konspiracji i jaki kryptonim przyjął na czas okupacji? Poniższa fotografia pomoże udzielić ci odpowiedzi.
Na podstawie opisu fotografii napisz, kiedy ZHP przeszedł do konspiracji i jaki kryptonim przyjął na czas okupacji?
Polskie Państwo Podziemne
Funkcje podziemnego rządu odpowiedzialnego za utworzenie podziemnej administracji i nadzorowanie jej pełniła Delegatura Rządu na Kraj powołana w grudniu 1940 roku. Początkowo przewidywano, że zostaną powołani delegaci na obszar Generalnego Gubernatorstwa, na tereny wcielone do Rzeszy i na ziemie pod okupacją sowiecką. We wrześniu 1942 roku zadecydowano jednak o funkcjonowaniu jednego Delegata Rządu na Kraj, który miał być w randze wicepremiera rządu emigracyjnego. Pierwszym delegatem został Cyryl Ratajski, członek SP. Kolejnymi byli: Jan Piekałkiewicz (SL) i Jan Stanisław Jankowski (SP). Delegat i jego trzej zastępcy tworzyli Krajową Radę Ministrów. Jej z kolei podlegały podziemne departamenty i ministerstwa, m.in.: Departament Informacji, Departament Oświaty i Kultury, Departament Spraw Wewnętrznych, Departament Pracy i Opieki Społecznej, Sprawiedliwości itp. Delegatura tworzyła swoje wojewódzkie i powiatowe struktury, które miały w terenie reprezentować władze emigracyjne.
Delegaturze podlegał również Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, pełniący funkcje podziemnej policji. Delegatura zarządzała budżetem przeznaczonym na działalność konspiracyjną. Przy niej funkcjonowała m.in. Rada Pomocy Żydom („Żegota”).
W konspiracji (z inicjatywy Polskiego Państwa Podziemnego) wydawano wiele tytułów prasowych: w 1941 roku było prawie 300 podziemnych gazet. Najważniejszą rolę odgrywały „Biuletyn Informacyjny” i „Rzeczpospolita Polska” jako organy Delegatury Rządu i Komendy Głównej ZWZ (później AK). Oprócz informacyjnych były też pisma harcerskie i literackie. Państwo podziemne nadzorowało także prowadzenie tajnego nauczania na poziomie szkoły podstawowej, średniej i uczelni wyższych. Opracowywano również tajne programy nauczania do przedmiotów „wykreślonych” przez Niemców. Już w 1939 roku powołano Tajną Organizację Nauczycielską.
Przeanalizuj dane w tabelach. Napisz, jaka była skala tajnego nauczania. Wyjaśnij, dlaczego w roku szkolnym 1944/1945 wyraźnie spadła liczba uczniów i nauczycieli uczestniczących w tajnym nauczaniu.
Tajne szkolnictwo średnie w Generalnym Gubernatorstwie | ||
|---|---|---|
Lata | Liczba nauczycieli | Liczba uczniów |
1939/1940 | 2346 | 19 188 |
1940/1941 | 3967 | 31 533 |
1941/1942 | 4924 | 40 378 |
1942/1943 | 5625 | 48 608 |
1943/1944 | 8168 | 66 660 |
1944/1945 | 3032 | 21 667 |
Tajne szkolnictwo wyższe w Warszawie | |
|---|---|
Uczelnia | Liczba studentów |
Uniwersytet Warszawski | około 1560 |
Uniwersytet Ziem Zachodnich | około 1000 |
Politechnika Warszawska | około 350 |
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego | około 200 |
Wolna Wszechnica | około 170 |
Działalność dywersyjno‑sabotażowa.
Przy Delegaturze Rządu na Kraj działało Kierownictwo Walki Cywilnej. Prowadziło m.in. bojkot prasy okupacyjnej, kin i teatrów, wspomagało też ukrywających się, załatwiało fałszywe dokumenty oraz prowadziło rejestr zbrodni hitlerowskich. Głównymi zadaniami KWC były obrona i samoorganizowanie społeczeństwa do oporu.
Jesienią 1942 roku utworzono Kierownictwo Walki Konspiracyjnej, które miało prowadzić walkę bieżącą, podejmując akcje sabotażowo‑dywersyjne. W połowie 1943 roku z połączenia obu organizacji powstało Kierownictwo Walki Podziemnej. Również jesienią 1942 roku utworzono Kierownictwo Dywersji „Kedyw” (w jego skład wchodzili m.in. członkowie grup szturmowych Szarych Szeregów). Kedyw w miastach posiadał oddziały szturmowe, a w terenie – grupy partyzanckie. Jedną z najbardziej spektakularnych akcji Kedywu był przeprowadzony 1 lutego 1944 roku udany zamach na dowódcę SS i policji na dystrykt warszawski gen. Franza Kutscherę. W ramach prowadzonych działań starano się przeszkadzać w produkcji zbrojeniowej, stosując hasło: „Dla Niemców pracuj powoli” (żółw był symbolem sabotażu); akcje dywersyjne polegały na tym, że paraliżowano komunikację, wysadzano pociągi wiozące zaopatrzenie na front itp. Po ataku III Rzeszy na ZSRS w ramach ZWZ‑AK utworzono organizację Wachlarz, która przede wszystkim podejmowała akcje dywersyjno‑sabotażowe na wschód od Bugu i Niemna. Organizowano też akcje odbijania więźniów. Likwidowano „zasłużonych” funkcjonariuszy gestapo, donosicieli czy osoby, które kolaborowały z Niemcami. Prowadzono również akcję ośmieszania okupanta. W tym wypadku szczególne zaangażowanie wykazywała Organizacja Małego Sabotażu „Wawer”, działająca w ramach Szarych Szeregów.
W Wielkiej Brytanii szkolono specjalną grupę żołnierzy, którzy przerzucani byli do okupowanej Polski. Pierwsza grupa przybyła w połowie lutego 1941 roku, ostatnia pod koniec grudnia 1944 roku. Wśród nich byli specjaliści od wywiadu, dywersji, łączności, dowódcy oddziałów. Przywozili pocztę kurierską, pieniądze na wsparcie działań w okupowanym kraju. Zostali nazwani cichociemnymi. Wśród nich była jedna kobieta: Elżbieta Zawacka, matematyczka z wykształcenia. Po wojnie aresztowana i więziona przez komunistów. Pracowała na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 2006 roku została mianowana przez Prezydenta RP generałem WP.
Ćwiczenia
Przyjrzyj się mapie przedstawiającej struktury terenowe AK. Skąd wynikał podział AK na okręgi?
- Starano się podzielić obszar kraju na w miarę jednakowe wielkościowo okręgi.
- Był przypadkowy.
- Nawiązywał do podziału administracyjnego II RP.
Zapoznaj się z opisem mapy i zastanów się dlaczego podział AK na okręgi nawiązywał do podziału administracyjnego II RP.
Ułóż we właściwej kolejności poszczególne etapy działania przewidziane do realizacji przez Armię Krajową.
- Szkolenie żołnierzy, występowanie przeciwko okupantowi (podejmowanie akcji dywersyjno-sabotażowych).
- Nasilenie działań, prowadzenie walki jawnej, wybuch powstania zbrojnego.
- Odtworzenie Wojska Polskiego i włączenie się do zorganizowanej (frontowej) walki o wyzwolenie Polski.
Przyporządkuj zadania do poszczególnych departamentów (do jednego departamentu mogą należeć dwa zadania).
Nadzorowanie i weryfikowanie dekretów wydawanych przez poszczególne departamenty., Zapewnianie egzystencji osobom potrzebującym., Ratowanie dóbr kultury., Opracowywanie serwisu informacyjnego., Przygotowanie do odbudowy zniszczonej wojną gospodarki., Nadzorowanie i weryfikowanie dekretów wydawanych przez poszczególne departamenty.
| Departament Koordynacji Gospodarczej | |
|---|---|
| Departament Informacji i Prasy | |
| Departament Przemysłu i Handlu, Departament Rolnictwa | |
| Departament Pracy i Opieki Społecznej | |
| Departament Oświaty i Kultury | |
| Komitet Koordynacji Ustawodawczej |
10 przykazań walki cywilnej
Polska walczy z wrogami nie tylko poza granicami kraju, ale i na swoich obecnie okupowanych ziemiach.
Do chwili rozpoczęcia rozprawy zbrojnej – wyrazem wojny na ziemiach polskich jest walka cywilna.
Udział w walce cywilnej jest obowiązkiem każdego obywatela polskiego.
Podstawowym nakazem i obowiązkiem jest poszanowanie prawowitych władz polskich na emigracji oraz posłuch wobec Czynników Miarodajnych w kraju.
Nakazem walki cywilnej w stosunkach z okupantem jest bojkot jego zarządzeń i wezwań, utrudnianie mu wszelkiej akcji w granicach nakreślonych przez Kierownictwo życia polskiego oraz absolutny bojkot w stosunkach handlowych, kulturalnych, towarzyskich.
Obowiązuje konieczność solidarności społeczeństwa, wspierania bliźniego Polaka wszędzie, gdzie grozi mu zguba lub nędza.
Utrzymywać należy na najwyższym poziomie poczucie honoru narodowego i zgodnie z tym honorem postępować.
Należy przeciwdziałać w spotkanych wypadkach odstąpienia Polaka od obowiązujących go zasad postępowania, a to drogą perswazji, napomnienia, bojkotu towarzyskiego, wreszcie rejestrowania wstępnych faktów i przekazania ich odpowiednim czynnikom polskim.
Wobec odstępców i zaprzańców obowiązuje bojkot, jak wobec wroga, oraz rejestrowanie ich jako zdrajców.
Powinnością każdego Polaka jest troska o ocalenie i zachowanie polskości we wszelkiej jej postaci, a więc ludzkiej, kulturalnej, materialnej jako sił potrzebnych do wywalczenia wolności i odbudowania ojczyzny. Polacy! Stopień podporządkowania się powyższym zasadom i nakazom będzie sprawdzianem naszej wartości obywatelskiej wobec przyszłych pokoleń. Pamiętajcie, że w dniach wolności wszyscy będziemy musieli zdać rachunek z naszego obecnego stanowiska i naszych czynów.
Źródło: 10 przykazań walki cywilnej, „Biuletyn Informacyjny” 1942, nr 7 maja.
Wskaż odpowiedź na pytanie: czego zgodnie z powyższym aktem oczekiwano od Polaków?
- Solidaryzmu społecznego i mobilizacji w walce z okupantem.
- Niepodejmowania żadnych konkretnych działań.
- Postępowania w myśl zasady, że wojnę należy przeżyć.
Słownik
polska konspiracyjna organizacja zbrojna utworzona 14 lutego 1942 r. w wyniku przekształcenia Związku Walki Zbrojnej i kontynuująca jego działalność; dalekosiężnym celem Armii Krajowej było przygotowanie i – w sprzyjającej sytuacji militarnej – przeprowadzenie powstania powszechnego; w ramach walki bieżącej AK prowadziła działalność propagandową, wywiadowczą, dywersyjno‑sabotażową oraz partyzancką
(Cichociemni Spadochroniarze Armii Krajowej) specjalnie przeszkoleni w Wielkiej Brytanii i Włoszech żołnierze Polskich Sił Zbrojnych, zrzucani przez brytyjskie lotnictwo na terytorium okupowanej Polski ze ściśle tajnymi zadaniami (np. prowadzenie wywiadu, dywersji i sabotażu, dowodzenie w oddziałach ZWZ i AK)
(z łac. diversio – przewrót) działanie wojenne na zapleczu, odwracające uwagę przeciwnika, osłabiające jego obronność i gospodarkę
część terytorium II Rzeczypospolitej wydzielona na mocy dekretu Adolfa Hitlera w 1939 r. jako osobny byt administracyjny ze stolicą w Krakowie; obejmowało ziemie polskie, których nie włączono do III Rzeszy; GG stanowiło dla Niemców formę tymczasowej kolonii, wykorzystywanej jako zaplecze surowcowe i żywnościowe, a także źródło taniej siły roboczej
(z łac. conspiratio – zgoda, zmowa) tajna działalność skierowana przeciwko istniejącej władzy
nieistniejące już więzienie w Warszawie, mieściło się w XIX‑wiecznym gmachu i składało z oddziału męskiego oraz oddziału kobiecego, nazywanego Serbią; w latach 1939–1944 Pawiak był największym niemieckim więzieniem politycznym; od 1939 do 1944 r. więziono w nim ok. 100 tys. osób, z których ok. 37 tys. zostało zamordowanych, a ok. 60 tys. wywieziono w 95 transportach do obozów koncentracyjnych oraz innych miejsc odosobnienia; więzienie zostało zniszczone przez Niemców podczas powstania warszawskiego w sierpniu 1944 r.
(z franc. sabotage od saboter – stukać (sabotami), sabotować, partaczyć, od sabot – chodak) forma ruchu oporu polegająca na przeszkadzaniu w realizacji określonych działań militarnych, gospodarczych, politycznych i społecznych
organizacja konspiracyjna utworzona pod koniec września 1939 r., jeszcze w trakcie oblężenia Warszawy przez Niemców; jej zadaniem była walka o wyzwolenie Polski w granicach przedwojennych, zorganizowanie tymczasowych ośrodków władzy oraz zorganizowanie polskiej armii; w listopadzie 1939 r. zastąpiona przez Związek Walki Zbrojnej