„Wystąpić w roli gospodarza”. Polski ruch oporu i powstanie warszawskie wobec zmieniającej się pozycji Polski w koalicji antyhitlerowskie
Opór Polaków na obszarach okupowanych
Na mocy traktatu Ribbentrop–Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. terytorium Polski zostało podzielone między III Rzeszę a ZSRS. Ustalona linia demarkacyjna miała przebiegać wzdłuż Sanu i Wisły. Decyzje te musiały jednak zostać zmienione na skutek przebiegu działań wojennych, w wyniku których wojska niemieckie wkroczyły na terytorium przyznane ZSRS. Aby uniknąć przekazywania Sowietom ziemi zdobytej przez żołnierzy niemieckich, 28 września obie strony zawarły sowiecko‑niemiecki układ o przyjaźni i granicy, który linię demarkacyjną przesuwał na linię Bugu.
Formy oporu wobec okupanta niemieckiego
Powszechna nędza, ciągły stres związany z zagrożeniem zdrowia i życia utrudniały lub wręcz uniemożliwiały działalność intelektualną i twórczą, a zaspokajanie najprostszych życiowych potrzeb pochłaniało mnóstwo energii i czasu. Mimo że w warunkach terroru większość Polaków była zmuszona skupić się głównie na tym, aby przeżyć, opór wobec okupantów przybierał charakter masowy. Szczególną jego formą było tworzenie się polskiego podziemia zbrojnego. Najczęściej przejawiał się on łamaniem nakazów i zakazów, bojkotem zarządzeń oraz uchylaniem się od współpracy. Pojawiła się również „propaganda szeptana”, krytykująca i ośmieszająca okupanta. Polacy starali się szkodzić wrogom, wykonując swoją pracę opieszale i niedbale. Mimo że Niemcy wprowadzili nakaz zatrudnienia oraz zwiększyli czas pracy, jej wydajność spadała. Na wsiach chłopi opóźniali dostawy kontyngentowe, ukrywali zboże lub nawet palili zbiory, aby nie trafiły one w ręce okupantów.
Niemcy surowo zakazali wydawania niezależnej prasy, ale to nie powstrzymało Polaków przed działaniem w podziemiu. Ważnymi przejawami oporu były nielegalny druk i kolportaż gazet. Rezultaty działań drukarzy i wydawców mogą imponować, np. jednorazowy nakład „Biuletynu Informacyjnego” Armii Krajowej sięgał 45 tys. egzemplarzy. W podziemiu podczas okupacji wydano także ok. 1,4 tys. książek. Na okres okupacji przypadły debiuty literackie tak ważnych artystów jak Krzysztof Kamil Baczyński i Tadeusz Gajcy. W podziemiu funkcjonowały teatry, odbywały się wystawy plastyczne oraz koncerty. Nauczyciele angażowali się w tajne nauczanie, niezwykle istotne wobec faktycznej likwidacji przez Niemców szkolnictwa polskiego na poziomie średnim i wyższym. Funkcjonowały wprawdzie szkoły powszechne, ale ich program ograniczał się do nauki czytania, pisania i prostych rachunków, czyli minimum niezbędnego w życiu robotnika fizycznego. Nie rozwijały znajomości świata ani kultury. W szczególności okupanci zabronili nauczać w nich historii, literatury polskiej, geografii i wychowania fizycznego. Nauka zakazanych przedmiotów odbywała się w ramach tzw. tajnych kompletów, czyli zajęć w domach uczniów lub nauczycieli albo podczas lekcji przedmiotów technicznych, np. szycia. W samym roku szkolnym 1940/1941 program szkoły powszechnej uzupełniało 62 tys. uczniów pod kierunkiem 3844 nauczycieli. Podobnie wyglądała organizacja nauczania w gimnazjach i liceach zawodowych. Natomiast nauka w liceach ogólnokształcących musiała odbywać się w warunkach domowych, w formie zakamuflowanych tajnych kompletów. Niewielkie grupy, które w nich uczestniczyły, oraz świadomość zagrożenia wpływały na utrzymanie wysokiego poziomu mobilizacji młodzieży oraz dobre wyniki nauczania. Organizacją zajęć zajmowała się tajny Związek Nauczycielstwa Polskiego przy ścisłej współpracy z rodzicami uczniów. W podziemiu funkcjonowały nawet uczelnie wyższe, na przykład Uniwersytet Zachodni, utworzony przez wypędzonych z ziem wcielonych do Rzeszy polskich pracowników naukowych. Pod koniec okupacji w szkołach średnich uczyło się ponad 100 tysięcy młodzieży, a wiedzę na poziomie wyższym zdobyło kilka tysięcy studentów. Po wojnie uznawano wydane w ramach tajnego nauczania świadectwa, dyplomy i egzaminy.
Polacy w obliczu niemieckiej zagłady Żydów
Część Polaków sprzeciwiała się niemieckim restrykcjom wobec ludności żydowskiej, choć początkowo w niewielkim stopniu. Wynikało to po części z przedwojennych nastrojów antysemickich umiejętnie podsycanych podczas okupacji przez hitlerowską propagandę. Warto pamiętać też, że na obszarach okupowanej Polski za wszelką pomoc okazaną Żydom groziła kara śmierci i odpowiedzialność zbiorowa, mimo tego niektórzy decydowali się ukrywać prześladowanych.
Nierzadko Polacy czuli się po prostu bezradni wobec dramatu żydowskich sąsiadów lub koncentrowali się przede wszystkim na własnym przetrwaniu. Wielu przyjęło obojętną postawę wobec Holocaustu w obawie przed represjami okupanta, niektórzy z nadzieją na wzbogacenie się kosztem prześladowanych. Z czasem jednak coraz bardziej tragiczny los Żydów zaczął budzić u części społeczeństwa polskiego współczucie. Opór wobec nieludzkich represji przybierał formy pomocy indywidualnej lub zorganizowanej.
Aktywnie na polu ratowania Żydów od zagłady działały instytucje kościelne. W akcję ukrywania żydowskich dzieci zaangażowało się 49 czynnych żeńskich zgromadzeń zakonnych (spośród 74) skupionych w ponad 200 klasztorach. W ten sposób udało się ocalić od zagłady 1200 dzieci. W ramach Państwa Podziemnego funkcjonowała Rada Pomocy Żydom „Żegota” (od jesieni 1943 r.), która zrzeszała różnorodne środowiska polskie i żydowskie. Polskie podziemie zdecydowanie potępiało i surowo karało przypadki grabieży mienia żydowskiego i szmalcownictwa, czyli szantażowania lub wymuszania okupu na ukrywających się Żydach lub pomagającym im Polakach. Szmalcownicy i denuncjatorzy mimo wszystko nadal wykorzystywali tragedię narodu żydowskiego dla korzyści materialnych. Zdarzało się też, że Polacy czerpali różnorakie materialne korzyści z niemieckich represji wobec swoich żydowskich sąsiadów: przejmowali „pożydowskie” mienie, zajmowali opuszczone mieszkania, szmuglowali dla zarobku żywność do gett. Znane są również przykłady udziału Polaków w masowych mordach na tle antysemickim, na przykład na Białostocczyźnie w samym 1941 r. doszło do ok. 30 wystąpień antyżydowskich. Represje wobec Żydów prowadziły także niektóre oddziały partyzanckie Narodowych Sił Zbrojnych odpowiedzialne za obławy na Żydów ukrywających się w lasach. Brutalna okupacja powodowała głęboką demoralizację. Ślepy, masowy terror potęgował obojętność na ludzkie dramaty. Te zbrodnie oraz bierność sporej części społeczeństwa polskiego wobec dramatu Zagłady wciąż budzi ogromne emocje i spory dotyczące współwiny oraz współodpowiedzialności Polaków za Holocaust.
Od godzin rannych […] rozpoczęto wypędzanie z domów ludności żydowskiej i gromadzenie jej na rynku miasteczka. Zgromadzonym kazano wyrywać trawę spomiędzy kamieni brukowych, którymi wyłożony był rynek. Dopuszczano się przy tym aktów gwałtu i przemocy wobec zgromadzonych. Dokonywali tego mieszkańcy Jedwabnego i okolic, narodowości polskiej […]. Grupa 40–50 Żydów została zamordowana „w nieustalony sposób”. Około 300 ludzi, w tym dzieci i niemowlęta, oprawcy spalili żywcem w jednej ze stodół znajdujących się w miasteczku.
Przyjąć można, że zbrodnia w Jedwabnem została dokonana z niemieckiej inspiracji”. Jednakże „wykonawcami tych zbrodni […] byli polscy mieszkańcy Jedwabnego i okolic – mężczyźni w liczbie co najmniej 40.
Cytat za: R. Szuchta, P. Trojański, Holokaust. Zrozumieć dlaczego, Warszawa 2006, s. 274–275, licencja: CC BY 3.0.
Czerwona okupacja
Podobnie jak pod okupacją niemiecką również na terenach kontrolowanych przez sowietów Polacy mogli przyjąć taktykę przetrwania lub kolaboracji. Znacznie utrudnione było natomiast stawianie oporu. Sowieci na okupowanych przez siebie terytoriach prowadzili wobec Polaków politykę represji, która pod wieloma względami przypominała sytuację na terenach okupowanych przez Niemców. Władza sowiecka traktowała podejrzliwie spore grupy polskiego społeczeństwa: dawnych urzędników państwowych, wojskowych, inteligencję, zamożne mieszczaństwo i ziemiaństwo. Formą represji wobec „wrogów ludu” oraz ich rodzin były masowe wywózki w głąb ZSRS. Sowieci dopuścili się także zbrodni na masową skalę, dokonując mordu na pojmanych w czasie kampanii wrześniowej polskich oficerach w Katyniu (wiosna 1940). Polakom pod okupacją sowiecką przyszło żyć w warunkach wzmożonej propagandy, powszechnej inwigilacji, terroru oraz trudności ekonomicznych wywołanych nieudolnym zarządzaniem oraz likwidacją własności prywatnej. Dlatego przyjęli oni głównie strategię przetrwania. Tym bardziej, że w przeciwieństwie do okupacji niemieckiej próby organizacji struktur polskiego państwa podziemnego napotykały tutaj ogromne trudności. Polakom przychodziło działać w otoczeniu nie zawsze przyjaźnie nastawionych do polskich dążeń niepodległościowych działaczy białoruskich i ukraińskich, którzy na ogół z satysfakcją przyjęli zjednoczenie Ukrainy i Białorusi pod sowieckimi rządami.
Raport gen. Michała Tokarzewskiego‑Karaszewicza dla gen. Kazimierza Sosnkowskiego o sytuacji na terenie okupacji radzieckiej z 11 III 1940 roku (fragment)Bolszewicy masowo wszędzie angażują konfidentów; niestety należy przyznać, że sporo ludzi poszło na tę podłą służbę. Dlatego na terenach bolszewickich swobodna rozmowa jest wykluczona, chociaż jest jeszcze daleko do stosunków panujących w Rosji. Oprócz agentów płatnych jest wielu donosicieli z amatorstwa – załatwiają dawne porachunki pisząc „donosy”, niestety jest tego dużo.
Źródło: Raport gen. Michała Tokarzewskiego‑Karaszewicza dla gen. Kazimierza Sosnkowskiego o sytuacji na terenie okupacji radzieckiej z 11 III 1940 roku (fragment), [w:] , Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Bogusław Lenard, Warszawa 1998, s. 254.
Poszukaj informacji dotyczących tego, jak losy poety potoczyły się po wojnie.
Film edukacyjny
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RoG2Y6ZyoCyXf
Nagranie filmowe dotyczące postawy społeczeństwa polskiego pod okupacją, część pierwsza.
Wymień kategorie, na jakie Niemcy podzielili polskie społeczeństwo. Wskaż te, które uznane były przez Polaków za zdradzieckie.
Ćwiczenia
Aby upamiętnić ludzi, którzy z narażeniem życia ratowali podczas wojny Żydów, Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu Yad Vashem ustanowił w 1953 r. medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Do końca 2002 r. 19 706 Sprawiedliwych odebrało zasłużone ordery. Poniższa mapa przedstawia wykaz Sprawiedliwych wśród Narodów Świata z podziałem na kraje europejskie. Porównaj liczby odznaczonych, a następnie wskaż zdania, z którymi się zgadzasz.
Dekret Rady Najwyższej ZSRR z 29 listopada 1939 r.
Zgodnie z ustawą o obywatelstwie ZSRR z 19 sierpnia 1938 stanowi się, że odtąd obywatelami sowieckimi są:
a) byli obywatele polscy, którzy znajdowali się na terytorium zachodnich obłasti Ukrainy i Białorusi w chwili, gdy stały się one częścią ZSRR (l i 2 listopada 1939);
b) osoby, które przybyły do ZSRR na podstawie umowy z 16 listopada 1939 pomiędzy rządem ZSRR i rządem niemieckim, jak również ci, którzy przybyli na skutek przekazania przez ZSRR Litwie miasta Wilna i wileńskiej obłasti zgodnie z umową z 10 października 1939.
Byli obywatele polscy zamieszkali w zachodnich obłastiach Ukrainy i Białorusi, którzy nie byli obecni na terytorium tych obłasti w dniach l i 2 listopada 1939 i nie posiadają obywatelstwa sowieckiego, mogą nabywać obywatelstwo ZSRR w trybie przewidzianym przez art. 3‑ci ustawy o obywatelstwie ZSRR.
Cytat za: Prawdziwa historia Polaków. Ilustrowane wypisy źródłowe 1939-1945, cz. 1, 1939–1942–1944, oprac. D. Baliszewski, A.K. Kunert, Warszawa 1999, s. 176.
| Zdanie | Prawda | Fałsz |
| Przedstawiona w źródle procedura nazywana jest w literaturze paszportyzacją. | □ | □ |
| Wydanie cytowanego źródła oznaczało dla więzionych Polaków amnestię. | □ | □ |
| Cytowany dekret został wydany na żądanie polskiego rządu emigracyjnego. | □ | □ |
Przeanalizuj źródła i na ich podstawie oraz własnej wiedzy wyjaśnij, do jakich celów i w jaki sposób Niemcy wykorzystali odkrycie grobów polskich jeńców wojennych wymordowanych przez NKWD.
Źródło A
1943, kwiecień, 14, Berlin.
Zapis w diariuszu ministra propagandy Rzeszy Niemieckiej Josepha Goebbelsa o zbrodni katyńskiej (fragmenty), Berlin, 14 kwietnia 1943 r.
Znalezienie 12 tysięcy oficerów polskich wymordowanych przez GPU zostanie włączone do antybolszewickiej propagandy w wielkim stylu.
Skierowałem tam dziennikarzy […].
Teraz udzielił również Führer zezwolenia na danie prasie niemieckiej dramatycznego meldunku.
Udzieliłem wskazówek, aby materiał propagandowy wyzyskany był w największym rozmiarze.
Będziemy mogli żyć z tego kilka tygodni.
Cytat za: Prawdziwa historia Polaków. Ilustrowane wypisy źródłowe 1939–1945, cz. 2, 1943–1944, oprac. D. Baliszewski, A.K. Kunert, Warszawa 1999, s. 1006.
Źródło B
Do jakich celów Niemcy wykorzystali odkrycie grobów polskich jeńców wojennych wymordowanych przez NKWD?
- Mobilizacja opinii publicznej przeciwko ZSRS.
- Odsunięcie uwagi od własnych zbrodni.
- Odwrócenie uwagi od sytuacji na froncie wschodnim.
- Wcielenie Polaków do Wehrmachtu.
- Zaognienie wojny z ZSRS.
Słownik
(z łac. collaborare – współpracować) osoba podejmująca dobrowolną współpracę z wrogiem
obowiązkowe dostawy na rzecz państwa
(Narodnyj komissariat wnutriennich dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) instytucja pełniąca funkcję policji politycznej w państwie sowieckim w latach 1934–1946
(również pismo gadzinowe) pismo służące za pieniądze niecnej sprawie, korzystające z niegodziwych funduszy; prasa służącą rządowi zaborcy, okupanta czy systemu totalitarnego; powszechne w czasach okupacji niemieckiej i sowieckiej określenie polskojęzycznej prasy wydawanej przez administrację okupacyjną w Generalnym Gubernatorstwie oraz zachodnich obwodach ZSRS w miejsce zlikwidowanych polskich tytułów prasowych
polska humanitarna organizacja podziemna działająca w latach 1942–1945, jako organ polskiego rządu na uchodźstwie; jej zadaniem było organizowanie pomocy dla Żydów w gettach oraz poza nimi; kryptonim „Żegota” nadała Radzie Zofia Kossak‑Szczucka, czerpiąc z III cz. Dziadów Adama Mickiewicza, Żegota był w Dziadach epizodyczną postacią, więźniem opowiadającym o atmosferze strachu panującej na Litwie
nazwa pochodząca z gwary złodziejskiej od słowa „szmalec”, czyli łapówka (później także ogólnie: pieniądze); w czasie niemieckiej okupacji ziem polskich szmalcownikami określano osoby szantażujące lub wymuszająca okup na ukrywających się Żydach lub pomagających im Polakach
egzekucja 107 cywilnych mieszkańców podwarszawskiej miejscowości Wawer dokonana przez okupanta niemieckiego 27 grudnia 1939 r.; pretekstem do mordu stała się śmierć dwóch podoficerów z niemieckiego batalionu budowlanego, zabitych w miejscowej karczmie przez dwóch miejscowych kryminalistów
(folksdojcz; pol. etniczny Niemiec) w okresie okupacji hitlerowskiej: osoba znajdująca się na liście ludzi pochodzenia niemieckiego (często rzekomego), na której obecność gwarantowała wiele przywilejów w stosunku do pozostałej ludności polskiej