„Wystąpić w roli gospodarza”. Polski ruch oporu i powstanie warszawskie wobec zmieniającej się pozycji Polski w koalicji antyhitlerowskie
Polski rząd na uchodźctwie
Polski rząd ewakuował się z Warszawy w nocy z 6 na 7 września 1939 roku. Wraz z postępem armii niemieckiej w głąb obszaru II RP, wśród polskich władz państwowych dojrzewał plan dalszej ewakuacji i przeniesienia działalności rządu poza granice ojczyzny - do Francji. Wiązało się to z wieloma problemami, także personalnymi.
Internowanie polskich władz
W nocy z 17 na 18 września rząd polski i naczelny wódz opuścili teren Rzeczypospolitej, przekraczając granicę z Rumunią. Wcześniej uzyskano zgodę
od rumuńskich władz na przejazd do portu w Konstancy, skąd planowano udać się
do Francji. Jedynym warunkiem postawionym rządowi polskiemu przez Rumunię było niepodejmowanie podczas tranzytu żadnej działalności politycznej. Jednak 18 września 1939 roku władze polskie internowano w Rumunii, umieszczając polityków w różnych ośrodkach na terenie państwa. Krok ten był spowodowany nie tyle niechęcią Rumunów, ile naciskami różnych środowisk i krajów.
Niemcy byli zainteresowani internowaniem prezydenta, rządu i naczelnego wodza, ponieważ to potwierdzało likwidację państwa polskiego. Francuzi chętniej widzieliby w rządzie władze antysanacyjne. Ich stosunki z Polską, kiedy u steru polityki zagranicznej stał Józef Beck, nie były najlepsze. Zbliżenie, które nastąpiło między Francją i Polską pod koniec lat 30., nie tyle miało związek ze wzrostem sympatii, ile wynikało z obaw przed wybuchem wojny. Również przebywający za granicą działacze antysanacyjni chcieli zmiany rządu. Naciski na rząd rumuński okazały się skuteczne. Wykorzystano fakt, że prezydent wydał odezwę do narodu. Uznano to za 'działalność polityczną' i zatrzymano polskie władze w Rumunii.
W tej sytuacji prezydent Ignacy Mościcki skorzystał z uprawnień, które dawała mu Konstytucja kwietniowa, i wyznaczył swojego następcę.
Nowy prezydent, nowy rząd
Mościcki wskazał kandydata: przebywającego już we Francji prezesa Światowego Związku Polaków Władysława Raczkiewicza.
30 września 1939 roku został on zaprzysiężony w Paryżu. Również w tym dniu Raczkiewicz wyznaczył na stanowisko premiera powołanego przez siebie rządu Władysława Sikorskiego, powierzając mu ponadto funkcję naczelnego wodza. Podporami politycznymi rządu były: Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Ludowe, PPS‑WRN. Mimo niechęci do środowiska sanacyjnego starano się stworzyć rząd koalicyjny. Ministrem spraw zagranicznych został August Zaleski, poprzednik Becka w tymże resorcie. Nie obyło się jednak bez rozliczeń z przedwojenną władzą. Starano się wyciągnąć konsekwencje wobec tych, którzy, jak podkreślono, przyczynili się do upadku państwa.
W grudniu 1939 roku na mocy decyzji prezydenta Raczkiewicza utworzono Radę Narodową RP. Miała ona charakter organu doradczego władz polskich na emigracji. Na jej czele stanął Ignacy Paderewski. Jednym z wiceprzewodniczących został Stanisław Mikołajczyk.
Rząd działał na podstawie Konstytucji kwietniowej, ponieważ tylko ta umożliwiała kontynuowanie władzy, niemniej prezydent Raczkiewicz podzielił się kompetencjami z premierem – zobowiązał się konsultować z szefem rządu swoje decyzje. Było to możliwe na podstawie tzw. umowy paryskiej.
Siedzibą polskich władz został Paryż, a później (od listopada 1939 roku) Angers [czyt.: ążi]. Polskim budynkom rządowym przyznano eksterytorialność. Po klęsce Francji władze RP na uchodźstwie przeniosły się do Londynu.
2 października 1939 roku nowy rząd uznały Stany Zjednoczone, a dwa dni później Wielka Brytania.
Cele rządu
Rząd zadeklarował chęć walki u boku Francji aż do osiągnięcia pełnego zwycięstwa. Rozpoczęto więc organizowanie polskiej jednostki. Wiosną 1940 roku liczyła ona blisko 40 tys. żołnierzy. Po przeniesieniu do Anglii potwierdzono wolę walki i kontynuowano organizację wojska polskiego.
18 grudnia 1939 roku zostały sformułowane szczegółowe cele polityki rządu Władysława Sikorskiego. Zgodnie z ustaleniami miały służyć przede wszystkim uzyskaniu przez Polskę pełnej suwerenności w granicach przedwojennych na wschodzie i z nabytkami w postaci Prus Wschodnich, Gdańska i Opolszczyzny.
Pomocna w realizacji wyznaczonych celów miała być współpraca z państwami, które podjęły walkę z hitlerowskimi Niemcami, toteż w kontaktach międzypaństwowych oprócz sojuszy z Anglią, Francją i USA rząd chciał poprawy stosunków z sąsiadami, m.in. z emigracyjnym rządem czechosłowackim. W listopadzie 1940 roku oba rządy zadeklarowały chęć współpracy. Do nawiązania bliższych kontaktów jednak nie doszło.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1KUU1jBuKUkA
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Rząd polski na uchodźstwie.
Układ Sikorski‑Majski
Po ataku Niemiec na ZSRS, kiedy nasz wschodni sąsiad znalazł się w obozie państw walczących z Hitlerem, rząd brytyjski naciskał na Sikorskiego, aby nawiązał stosunki dyplomatyczne z ZSRS. Formalnie Polska nie wypowiedziała wojny Związkowi Sowieckiemu, niemniej po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski 17 września 1939 roku sytuacja była skomplikowana. Pod naciskiem brytyjskim doszło jednak do nawiązania stosunków dyplomatycznych między rządami polskim i sowieckim.
30 lipca 1941 roku podpisano układ Sikorski‑Majski (Majski był sowieckim ambasadorem w Londynie). W zawartym porozumieniu nie poruszono problemu granicy polsko‑sowieckiej. Strona sowiecka stwierdziła tylko, że traktaty z Niemcami z 1939 roku, 'dotyczące zmian terytorialnych w Polsce', utraciły swoją moc. Nie było to jednak równoznaczne z uznaniem nienaruszalności granicy wschodniej.
Dla części członków rządu emigracyjnego brak precyzyjnego zapisu w tej kwestii był nie do przyjęcia. W związku z tym z gabinetu odeszli, składając dymisję: Kazimierz Sosnkowski, Marian Seyda i August Zaleski. W ich miejsce w rządzie pojawili się Stanisław Mikołajczyk i Edward Raczyński. Pierwszy objął tekę wicepremiera i ministra spraw wewnętrznych, drugi został szefem resortu polityki zagranicznej.
Układem Sikorski‑Majski przywrócono stosunki dyplomatyczne, a także zadeklarowano chęć wspólnej walki przeciwko Niemcom. Miała powstać armia polska, a obywatele polscy więzieni w ZSRS mieli podlegać amnestii. 14 sierpnia 1941 roku podpisano w Moskwie umowę wojskową, która regulowała kwestie utworzenia armii z gen. Władysławem Andersem na czele. Wyposażenie jednostek wzięli na siebie Rosjanie. Operacyjnie miała podlegać Naczelnemu Dowództwu ZSRS.
Podczas tworzenia armii pojawił się problem polskich oficerów, którzy w kampanii wrześniowej znaleźli się w sowieckiej niewoli. Kolejne problemy związane były z niedotrzymywaniem umowy o dostarczaniu zaopatrzenia i wyżywienia dla tworzących się jednostek. ZSRS nie chciał również przywrócenia polskiego obywatelstwa białoruskim, żydowskim, ukraińskim i litewskim mieszkańcom Kresów Wschodnich. Władze sowieckie widziały zasadność przywrócenia go tylko osobom narodowości polskiej. W efekcie doprowadziło to do decyzji o ewakuacji armii polskiej z ZSRS.
Decyzja o wysłaniu armii Andersa na Bliski i Środkowy Wschód oraz do Wielkiej Brytanii zapadła podczas wizyty Władysława Sikorskiego w Moskwie w listopadzie 1941 roku. Premier rządu emigracyjnego zdawał sobie sprawę, że odsyłając polskie oddziały z ZSRS, uniemożliwia im walkę u boku Armii Czerwonej i ewentualne wyzwalania ziem polskich. Stalin natomiast pozbywał się niewygodnego problemu.
Do zerwania stosunków dyplomatycznych wówczas nie doszło. Wpłynęła na to dopiero sprawa katyńska.
Zerwanie stosunków dyplomatycznych przez ZSRS
Informacja podana przez radio niemieckie 13 kwietnia 1943 roku o odnalezieniu grobów polskich oficerów w Katyniu pod Smoleńskiem poważnie skomplikowała stosunki z ZSRS. Stalin jednak utrzymywał, że mordu dokonali Niemcy, którzy z kolei winą obarczali Rosjan. Rząd polski wystąpił więc o wyjaśnienie sprawy do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Pechowo w tym samym czasie do MCK zwrócili się również Niemcy. ZSRS uznał to za współdziałanie polsko‑niemieckie
i 25 kwietnia 1943 roku jednostronnie zerwał stosunki dyplomatyczne. W rzeczywistości dla Rosjan był to pretekst, ponieważ już od pewnego czasu próbowali tworzyć w sprawie polskiej politykę faktów dokonanych.
Zerwanie stosunków pomiędzy polskim rządem emigracyjnym a rządem sowieckim wywołało dosyć dziwną reakcję ze strony USA i Wielkiej Brytanii. Obydwa kraje próbowały zrobić wszystko, aby załagodzić sytuację, nawet za cenę unieważnienia sprawy katyńskiej. Polskim sojusznikom nie zależało na wyjaśnieniu mordu na polskich oficerach: dla Roosevelta [czyt.: ruzwelta] i Churchilla [czyt.: czerczila] najważniejszy był sojusznik sowiecki.
Po zerwaniu stosunków dyplomatycznych z ZSRS rozgorzały też spory w środowisku emigracyjnym. Zaostrzył się konflikt między dowódcą II Korpusu gen. Andersem a gen. Sikorskim. Uważano, że premier powinien lepiej poradzić sobie z rozwiązaniem problemu kontaktów z ZSRS. Sikorski postanowił zwizytować jednostki polskie na Bliskim Wschodzie i porozmawiać z gen. Władysławem Andersem. Podczas drogi powrotnej nad Gibraltarem doszło do katastrofy. Samolot z Sikorskim rozbił się, a premier zginął.
Wskaż elementy wskazujące na uroczysty charakter procesji.
Rząd emigracyjny po śmierci Sikorskiego
Po śmierci Sikorskiego premierem został dotychczasowy wicepremier Stanisław Mikołajczyk, a naczelnym wodzem Kazimierz Sosnkowski.
Pozycja rządu polskiego była coraz słabsza. Na pewno wpływ na to miała osoba premiera – postaci o zdecydowanie mniejszym autorytecie niż Władysław Sikorski,
ale przede wszystkim aktywność podziemia komunistycznego w Polsce (zob. lekcja Polskie państwo podziemne. Komuniści polscyPolskie państwo podziemne. Komuniści polscy, wspieranego, a w rzeczywistości kierowanego przez Stalina, oraz sytuacja na froncie. Na przełomie 1943 i 1944 roku wiadomo było, że to Armia Czerwona będzie 'wyzwalać' tereny polskie, co oznaczało, że Stalin w dużej mierze będzie miał wpływ na kreowanie sprawy polskiej. Dodatkowo coraz mniejsze zaangażowanie Brytyjczyków w sprawy polskie i pozostawienie Stalinowi już podczas konferencji w Teheranie wolnej ręki w kwestii Europy Środkowo‑Wschodniej, stawiało rząd emigracyjny w bardzo trudnej sytuacji. Winston Churchill nalegał, aby Stanisław Mikołajczyk podjął próbę nawiązania stosunków dyplomatycznych z ZSRS. Niestety, obie strony – polska i sowiecka – stawiały swoje warunki: Stalin oczekiwał uznania przez rząd emigracyjny linii Curzona [czyt.: ker‑zona]za nową granicę polsko‑sowiecką, Mikołajczyk zaś proponował uzupełnienie składu rządu emigracyjnego o kilku działaczy Polskiej Partii Robotniczej (PPR).
6 i 7 sierpnia 1944 roku odbyły się w Moskwie rozmowy pomiędzy rządem emigracyjnym a przedstawicielami Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) i Krajowej Rady Narodowej (KRN), (informacje o wspomnianych instytucjach w lekcji (zob. lekcja Polskie państwo podziemne. Komuniści polscyPolskie państwo podziemne. Komuniści polscy, m.in. Bolesławem Bierutem i Edwardem Osóbką‑Morawskim. Oczywiście zakończyły się fiaskiem. Ani polscy komuniści nie wyrazili zgody na wejście do rządu emigracyjnego, ani Mikołajczyk nie chciał utworzenia nowego rządu, składającego się przede wszystkim ze środowisk KRN i PKWN z niewielkim udziałem środowiska emigracyjnego.
Kolejny rząd utworzył Tomasz Arciszewski z PPS‑WRN (Polska Partia Socjalistyczna
- Wolność‑Równość‑Niepodległość). Poparcie Londynu dla tego rządu było już niewielkie. Aliantów nie obchodził fakt, że rząd ten odrzucił ustalenia konferencji jałtańskiej w sprawie polskiej. Alianci deklarowali poparcie w sprawie przeprowadzenia wolnych wyborów w Polsce i wprowadzenia do rządu, który powstanie w wyzwolonej Polsce, działaczy emigracyjnych, ale w rzeczywistości utworzenie w czerwcu 1945 roku Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej zakończyło funkcjonowanie rządu emigracyjnego. Pod koniec czerwca 1945 roku poparcie zostało cofnięte dla niego przez Francuzów, a na początku lipca 1945 roku przez Brytyjczyków i Amerykanów. Cofnięcie poparcie było równoważne z uznaniem TRJN jako legalnego.
Ćwiczenia
Zaznacz, która z postaci na poniższym zdjęciu to gen. Władysław Sikorski.
[...] Można w miarę potrzeby w rozmowach precyzować cele naszego rządu, jak następuje:
a. Poprzez energiczną akcję i stałe wysiłki utrzymywać kontakt jak najbliższy z narodem [...].
b. Prowadzić aktywnie dalszą walkę zbrojną na lądzie, na morzu i w powietrzu przy boku Francji i Anglii jako pełnoprawne państwo sojusznicze.
c. Poprzez stały i bliski kontakt i współpracę z aliantami tak opracować i uzgodnić warunki przyszłego pokoju… [w którym] silna, demokratyczna Polska, o bezpiecznych granicach, jest warunkiem niezbędnym.
d. Polityka sojusznicza Rządu Polskiego jest przede wszystkim szczera. Dąży ona do coraz to głębszego ustalenia współpracy z demokracjami Zachodu, pozyskania ich poparcia dla naszych celów wojennych, stwierdzając naszą niezależność polityczną, zbieżność celów i zasad politycznych z aliantami. celów i zasad politycznych z aliantami.
Na dalszą metę nasza akcja dyplomatyczna ma na celu [...]:
e. Dążenia do zbliżenia i poprawy stosunków z Czechami i Słowakami oraz Litwą. W tym celu Pan Minister, jak również Pan Premier Sikorski nawiązali kontakty z miarodajnymi przedstawicielami czeskimi i słowackimi. Pan Minister nawiązał stosunki z posłem litewskim Klimasem. [...]
f. Unikanie, by na terenie Ligi Narodów Sowiety mogły uzyskać grunt podatny dla swej propagandy i dla urabiania opinii brytyjskiej i francuskiej w kierunku dla interesów Polski szkodliwym [...]
Źródło: Główne cele działalności rządu, [w:] , Sprawa polska na arenie międzynarodowej. Zbiór dokumentów, red. Tadeusz Cieślak, Warszawa 1965.
Jakie główne cele postawił sobie rząd emigracyjny?
- Współpraca z państwami zachodnimi i walka u ich boku.
- Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z ZSRR.
- Poprawa stosunków z Czechami, Słowakami, Litwą.
- Utrzymanie kontaktu z narodem polskim.
- Przy wsparciu aliantów zachodnich zapewnienie Polsce realizacji jej celów wojennych.
Tekst źródłowy dla ćwiczeń 4 - 6
Układ Sikorski‑MajskiRząd Rzeczypospolitej Polskiej i rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad zawarły niniejszy układ i postanawiają, co następuje:
Art. 1
Rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad uznaje, że traktaty sowiecko‑niemieckie z 1939 roku, dotyczące zmian terytorialnych w Polsce, utraciły swoją moc. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej oświadcza, że Polska nie jest związana z jakimkolwiek trzecim państwem żadnym układem zwróconym przeciwko Związkowi Socjalistycznych Republik Rad.
Art. 2
Stosunki dyplomatyczne między obu rządami będą przywrócone po podpisaniu niniejszego układu i nastąpi niezwłocznie wymiana ambasadorów.
Art. 3
Oba rządy zobowiązują się wzajemnie do udzielenia sobie wszelkiego rodzaju pomocy i poparcia w obecnej wojnie przeciwko hitlerowskim Niemcom.
Art. 4
Rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad oświadcza swą zgodę na tworzenie na terytorium Związku Socjalistycznych Republik Rad Armii Polskiej, której dowódca będzie mianowany przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w porozumieniu z rządem Związku Socjalistycznych Republik Rad. Armia Polska na terytorium Związku Socjalistycznych Republik Rad będzie podlegać w sprawach operacyjnych Naczelnemu Dowództwu Związku Socjalistycznych Republik Rad, w składzie którego będzie się znajdować przedstawiciel Armii Polskiej. Wszystkie szczegóły dotyczące organizacji dowództwa i użycia Armii będą ustalone dalszym układem.
Art. 5
Układ niniejszy wchodzi w życie natychmiast po jego podpisaniu i nie podlega ratyfikacji. Układ niniejszy sporządzony jest w dwóch egzemplarzach, każdy w języku polskim i rosyjskim. Oba teksty mają jednakową moc.
Do układu zostały dołączone dwa tajne protokoły o następującej treści:
Protokół I
Różne roszczenia o charakterze tak publicznym, jak prywatnym będą rozpatrywane w dalszych rokowaniach między obu rządami.
Protokół niniejszy wchodzi w życie równocześnie z układem z 30 lipca 1941 roku.
Protokół II
Z chwilą przywrócenia stosunków dyplomatycznych rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad udzieli amnestii wszystkim obywatelom polskim, którzy są obecnie pozbawieni swobody na terytorium Związku Socjalistycznych Republik Rad bądź jako jeńcy wojenni, bądź z innych odpowiednich powodów.
Protokół niniejszy wchodzi w życie równocześnie z układem z 30 lipca 1941 roku.
Źródło: Układ Sikorski-Majski, [w:] , Układ Sikorski-Majski. Wybór dokumentów, red. Eugeniusz Duraczyński, Warszawa 1990.
Od kiedy układ Sikorski-Majski zaczął obowiązywać?
- Zaraz po podpisaniu.
- Po ratyfikacji przez ZSRR.
- Po ratyfikacji przez RP.
Czego układ dotyczył?
- Wspólnej walki z Niemcami, utworzenia armii polskiej na terenie ZSRR, nawiązania stosunków dyplomatycznych.
- Ustalenia przyszłej granicy polsko-radzieckiej.
- Warunkowego nawiązania stosunków dyplomatycznych.
Kto miał mianować dowódcę formowanej armii polskiej?
- Rząd RP w porozumieniu z Naczelnym Dowództwem ZSRR.
- Naczelne Dowództwo ZSRR, w którego składzie miał się znajdować przedstawiciel armii polskiej.
- Rząd RP bez konsultacji z władzami radzieckimi.
Połącz postaci związane z rządem emigracyjnym z funkcjami, które pełniły (jedną funkcję możesz przyporządkować do kilku osób).
Władysław Raczkiewicz, Władysław Sikorski, Tomasz Arciszewski, Kazimierz Sosnkowski, Stanisław Mikołajczyk, Władysław Sikorski
| Premier | |
|---|---|
| Prezydent | |
| Naczelny wódz |
Przeciągnij w odpowiednie miejsca podane uzupełnienia tekstu.
Lechowi Wałęsie, Stanisław Wojciechowski, Poczdamie, Angers, Ryszard Kaczorowski, Władysława Sikorskiego, Władysława Raczkiewicza, Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, Ignacy Mościcki, Reims, Jałcie
Po opuszczeniu kraju w trakcie kampanii wrześniowej prezydent RP ........................................................................ mianował swoim następcą ......................................................................... Nowy prezydent desygnował na stanowisko premiera ......................................................................... Siedzibą polskich władz emigracyjnych było francuskie miasto ........................................................................, a po klęsce Francji Londyn. Polski rząd emigracyjny był uważany przez zachodnich aliantów za jedyną legalną reprezentację państwa polskiego. Sytuacja uległa zmianie w wyniku postanowień Wielkiej Trójki na konferencji w ......................................................................... Zapadła tam decyzja o powołaniu w Polsce z udziałem istniejącego Rządu Tymczasowego, ale też polityków z emigracji, nowego rządu pod nazwą ......................................................................... Po jego utworzeniu w czerwcu 1945 roku państwa zachodnie cofnęły uznanie rządowi emigracyjnemu. Stracił on polityczne znaczenie, ale nadal kontynuował swoją działalność. Funkcjonował do czasu pierwszych wolnych wyborów prezydenckich w Polsce w 1990 roku. Wówczas ostatni prezydent na uchodźstwie ........................................................................ przekazał insygnia władzy prezydentowi .........................................................................
Słownik
(z franc. alliance – przymierze) państwa walczące przeciwko państwom Osi podczas II wojny światowej
przymusowe umieszczanie osób w wyznaczonym miejscu, bez możliwości jego opuszczania;
(z łac. sanatio – odnowienie) system rządów ustanowiony po zamachu majowym z 1926 r., w wyniku którego do władzy doszli ludzie związani z Józefem Piłsudskim; celem tych rządów było uzdrowienie sytuacji w kraju
linia demarkacyjna wojsk polskich i bolszewickich opisana w nocie dyplomatycznej wystosowanej przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych lorda George’a Curzona do Gieorgija Cziczerina, ludowego komisarza spraw zagranicznych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej; linia ta prowadziła od Grodna, przez miejscowość Jałówka do Brześcia, dalej na Dorohusk, Hrubieszów i Kryłów, potem na zachód przez Rawę Ruską do Przemyśla i Karpat; co ciekawe, lord Curzon nie był ani jej pomysłodawcą, ani zwolennikiem, faktycznie wymyślił ją Lewis Namier, pochodzący z Polski niski rangą urzędnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych
ustanowiona dekretem prezydenta RP Władysława Raczkiewicza 9 grudnia 1939 r. we Francji; zadaniem jej członków było doradzanie prezydentowi i rządowi RP na uchodźstwie; zastępowała parlament; liczyła 22 członków, którzy w większości należeli do koalicji rządowej; jej przewodniczącym był Ignacy Jan Paderewski, ale ze względu na jego zły stan zdrowia faktycznie pracami kierował Stanisław Mikołajczyk; rozwiązana w sierpniu 1941 r., po podpisaniu układu Sikorski–Majski; reaktywowana w listopadzie 1942 r. pod przewodnictwem Stanisława Grabskiego; ostatecznie rozwiązana wraz z pozostałymi organami władz RP na uchodźstwie w 1991 r.