Powstanie styczniowe
Powstanie styczniowe
Na początku drugiej połowy XIX w. zmieniła się sytuacja w Europie: Włosi walczyli o zjednoczenie, Rosja po klęsce w wojnie krymskiej traciła pozycję niepokonanego imperium oraz wchodziła na drogę reform wewnętrznych. Tymczasem zbliżała się 30. rocznica powstania listopadowego. Wszystko to przyczyniło się do rozbudzenia nastrojów patriotycznych wśród Polaków. Do głosu zaczęło dochodzić pokolenie osób młodych, które nie doświadczyły tragedii poprzednich powstań (w tym powstania listopadowego). Polacy jednak nie przestali marzyć o własnej ojczyźnie.
Sytuacja w Królestwie Polskim
Objęcie tronu przez Aleksandra II w lutym 1855 powitane zostało w Rosji jako zapowiedź lepszych czasów. Po klęsce w wojnie krymskiej (która toczyła się w latach 1853–1856) Rosja pod rządami Aleksandra II przechodziła gruntowne zmiany. Car zainicjował wiele reform wewnętrznych i złagodził politykę antypolską. Zyskały one miano odwilży posewastopolskiej. Polacy liczyli na zelżenie sytemu, ale bezpośrednio śmierć Mikołaja I żadnych zmian w Królestwie Polskim nie przyniosła. Nadal rządził namiestnik Paskiewicz, który uosabiał istotę systemu mikołajowskiego wobec Polaków. Dopiero śmierć „Księcia Warszawskiego” (1 II 1856), jak tytułowano Paskiewicza, symbolicznie kończyła epokę Mikołaja I w Królestwie Polskim. W niecałe trzy miesiące po jego śmierci, w maju 1856 roku odwiedził Warszawę car Aleksander II. W kręgach ziemiańskich postanowiono to wykorzystać dla przedłożenia carowi petycji („adresu”) wyrażającego nadzieje na przywrócenie działania niektórych instytucji sprzed 1831, odebranych po klęsce powstania listopadowego. Wtedy okazało się, że car nie miał zamiaru wysłuchać, a tym bardziej przyjąć owego polskiego „adresu”, ale uprzedzając polską inicjatywę, dwukrotnie rzucił znamienne ostrzeżenie „Żadnych marzeń panowie” (porzućcie marzenia), bo nie mieściło się w jego wyobraźni, aby poddani bez zezwolenia ośmielali się zwracać do cara z prośbami. W wygłoszonej mowie powiedział:
Postawa cara Aleksandra II i reformy przeprowadzane przez niego w Rosji pozwoliły społeczeństwu Królestwa Polskiego na niemożliwą wcześniej manifestację nastrojów narodowych. Począwszy od pogrzebu Katarzyny Sowińskiej – działaczki społecznej i żony bohatera powstania listopadowego, generała Józefa Sowińskiego - od czerwca 1860 roku, przy okazji kolejnych rocznic narodowych i świąt religijnych ulicami Warszawy przechodziły pochody mieszkańców.
Postawę mieszkańców Warszawy, a wkrótce tej części społeczeństwa polskiego na ziemiach zaboru rosyjskiego, które w 1861 roku czynnie manifestowało dążenia do niezależności, o zdecydowanie antyrosyjskim charakterze, nazwano „rewolucją moralną”.
Władze rosyjskie były zaskoczone masowością procesji i manifestacji. Wkrótce odpowiedziały na nie terrorem wymierzonym w społeczeństwo polskie i Kościół katolicki. 27 lutego 1861 roku (dwa dni po rocznicy bitwy pod Grochowem) żandarmeria rozpędziła procesję na Starym Mieście, zabijając na placu Zamkowym pięciu demonstrantów. W kwietniu podczas interwencji zabito ponad 100 osób. Wrażenie tych wydarzeń w kraju oraz zagranicą było olbrzymie, a obserwowana pewna ustępliwość władz carskich, zrodziła przekonanie, iż manifestacje to nie tylko sposób mobilizacji społeczeństwa polskiego, ale także dobry instrument nacisku na Rosję. Zwłaszcza, że opinia europejska potępiała władze rosyjskie za brutalne traktowanie pokojowych manifestacji polskich.
O nasileniu represji wiedział i je popierał margrabia Aleksander Wielopolski, początkowo dyrektor Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego w Królestwie Polskim, a następnie od 1862 roku naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego (czyli premier). Nieprzychylnym okiem spoglądał on bowiem na gorączkę polityczną, jaka ogarnęła polskie społeczeństwo.
Określ, jaki charakter ma portret margrabiego i czy jest wiarygodny. Uzasadnij odpowiedź.
Wielopolski był zwolennikiem ugody z Rosją. Dążył do uzyskania autonomii w ramach państwa rosyjskiego. Zreformował administrację i szkolnictwo Królestwa Polskiego, powierzając Polakom stanowiska nauczycieli i urzędników. W czerwcu 1862 roku reaktywował Uniwersytet Warszawski pod nazwą Szkoły Głównej. Doprowadził do wyborów rad miejskich i samorządowych, które miały wprawdzie ograniczone kompetencje, lecz stanowiły ważny krok w kierunku przywrócenia samorządu w Królestwie, a tym samym poszerzenia jego autonomii. Pod jego rządami doszło do wprowadzenia carskiego ukazu o równouprawnieniu Żydów. Margrabia zainicjował także reformę wsi, przeprowadzając oczynszowanie chłopów. Nie zaspokoiło to ich żądań, gdyż domagali się oni uwłaszczenia. Królestwo Polskie pozostawało ostatnim obszarem dawnej Rzeczypospolitej nieobjętym jeszcze tą reformą.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RtAbgZWcCXmC8
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Przygotowanie powstania styczniowego”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Andrzej Szwarc – historyk z Uniwersytetu Warszawskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w pokoju. W tle zasłona, lampa, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Andrzej Szwarc, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.
Wysłuchaj wykładu o przygotowaniach do powstania narodowego. Na podstawie uzyskanych informacji:
opisz skrótowo okoliczności podjęcia decyzji o jego wybuchu,
kto ponosił za nią odpowiedzialność?
Tymczasem wydarzenia z lutego i kwietnia 1861 roku sprawiły, że mieszkańcy Warszawy, dotąd manifestujący pokojowo, zaczęli ulegać rewolucyjnym nastrojom. Znaczącą rolę w ich mobilizacji odegrały środowiska emigracyjne, skupione wokół Ludwika Mierosławskiego, oraz przyjeżdżająca do kraju młodzież polska studiująca w wyższych szkołach Cesarstwa Rosyjskiego. Stanowiła ona główny trzon radykalnie demokratycznego tajnego stronnictwa „czerwonych”, utworzonego pod koniec 1861 roku, które dążyło do walki zbrojnej. Swoją ugodową wobec zaborcy postawą Wielopolski ściągnął na siebie nienawiść działających w podziemiu radykalnych działaczy, którzy latem 1862 roku dwukrotnie zorganizowali na niego nieudane zamachy. Ziemiaństwo i bogate mieszczaństwo — które z czasem uformowały się w stronnictwo „białych” — zajmowały chwiejne stanowisko wobec nasilających się nastrojów rewolucyjnych. Nie zgadzały się z ugodową polityką Wielopolskiego, ale były też nastawione negatywnie do pomysłu walki zbrojnej.
W październiku 1861 roku namiestnik rosyjski przywrócił w Królestwie Polskim stan wojenny (wprowadzony po raz pierwszy po powstaniu listopadowym). Fotografia przedstawia namioty wojska rosyjskiego w Warszawie.
Przyjrzyj się powyższej ilustracji i powiedz, gdzie stacjonowały wojska rosyjskie. Dlaczego właśnie tam je zgrupowano?
- na placu Saskim
- na placu Zamkowym
- w Wilanowie
- na Powązkach
„Biali” i „czerwoni”
W obliczu zaostrzającej się sytuacji w Królestwie Polskim powstały dwa ugrupowania, zwane „białymi” i „czerwonymi”. Pierwsze z nich wywodziło się z ziemiańskiego Towarzystwa Rolniczego i zaczęło się formować na dobre dopiero po rozwiązaniu tej organizacji, która dotychczas uznawana była za nielegalne przedstawicielstwo narodu polskiego. Biali reprezentowali środowisko ziemiańskie, burżuazję i inteligencję. Jednym z przywódców był bogaty bankier warszawski Leopold Kronenberg. Ważnym duchowym przywódcą stowarzyszenia był prezes Towarzystwa Rolniczego Andrzej Zamoyski.
Biali postulowali skupienie się na pracy organicznej i legalnej walce. Ich celem było uzyskanie autonomii Królestwa Polskiego, przywrócenie polskiej administracji, wojska polskiego i przyłączenie ziem zabranych. Sprzeciwiali się walce zbrojnej, nie widząc szans na jej powodzenie i obawiając się represji. Wielkie nadzieje wiązali natomiast z interwencją Wielkiej Brytanii i Francji w sprawie polskiej. Biali wierzyli, że pokojowe manifestacje wsparte działaniami dyplomatycznymi i poparciem ze strony państw zachodnich mogą doprowadzić do niepodległości ziem polskich.
Inne niż biali koncepcje prezentowali czerwoni. Wywodzili się oni ze środowisk osób organizujących manifestacje polityczne w latach 1860–1861, a więc stronnictwo to tworzyła głównie radykalna młodzież studencka, skupiona m.in. wokół warszawskiej Akademii Medyko‑Chirurgicznej. Opowiadali się oni za natychmiastowym wywołaniem powstania we współpracy z rewolucjonistami europejskimi (nawiązali współpracę z rosyjską organizacją rewolucyjną Ziemla i Wola). Czerwoni dążyli także do radykalnych reform społecznych i szybkiego przeprowadzenia uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania. W 1861 r. utworzyli Komitet Miejski, który w 1862 r. przekształcił się w Komitet Centralny Narodowy.
Dlaczego powstanie wybuchło zimą?
Aleksander Wielopolski świetnie orientował się w nastrojach panujących w społeczeństwie, ale nie zamierzał ich akceptować. Podjął działania zmierzające do tego, aby rozbić obóz „czerwonych”. Na połowę stycznia 1863 roku zapowiedział brankę, czyli pobór do wojska. Zamierzał wykorzystać ją do rozbicia organizacji konspiracyjnych, toteż nakazał sporządzić listy rekrutów. Obejmowały one około 8 tysięcy nazwisk osób podejrzewanych o działalność spiskową, zamieszkałych w miastach, zwłaszcza w Warszawie.
Omów scenę przedstawioną na obrazie.
Branka nie rozbiła organizacji „czerwonych”, natomiast przyspieszyła bieg wypadków. Chociaż datę poboru i imienną listę do ostatniej chwili utrzymywano w tajemnicy, rozpoczęto go przy wsparciu wojska rosyjskiego jedynie w Warszawie. Większość zagrożonej młodzieży zdążyła opuścić miasto i schronić się w okolicznych lasach. Kierujący organizacją „czerwonych” postanowili zapobiec brance na prowincji, wyznaczając wybuch powstania na 22 stycznia 1863 roku. Pod presją wydarzeń Komitet Centralny Narodowy „czerwonych”, po przekształceniu się w Tymczasowy Rząd Narodowy, ogłosił manifest powstańczy. W Puszczy Kampinoskiej i Lasach Serockich sformowano pierwsze oddziały powstańcze.
Tekst manifestu Tymczasowego Rządu Narodowego napisali wspólnie jeden z działaczy Komitetu Centralnego Narodowego Jan Majkowski i jego siostra, znana poetka i publicystka Maria Ilnicka. Po upadku powstania styczniowego przez ponad 30 lat była ona redaktorką najbardziej znanego na ziemiach polskich czasopisma kobiecego pod tytułem „Bluszcz”. Ten cieszący się dużą popularnością periodyk ukazywał się aż do 1939 roku.
Mapa: Powstanie styczniowe
Na mapie zaznaczono:
granice państw
granice inne
granice Królestwa Polskiego w 1863 roku
obszary objęte walką partyzancką
główne kierunki przerzutów broni dla partyzantów
Siedzibę Tymczasowego Rządu Narodowego:
Warszawa
Twierdze w rękach wojsk rosyjskich:
Dęblin
Warszawa
Modlin
Zamość
Bitwy i potyczki powstania styczniowego:
Krzywosądz;
Płock;
Nowa Wieś;
Węgrów;
Siemiatycze;
Sławatycze;
Fajsławice;
Kobylanka;
Opatów;
Święty Krzyż;
Szydłowiec;
Małogoszcz;
Miechów;
Pieskowa Skała;
Ginietynie.
Ćwiczenia
Mowa cesarza Aleksandra II wygłoszona w Warszawie wobec marszałków, szlachty, senatorów i duchowieństwa 23 V 1856 rokuPrzybywam do Was z zapomnieniem przeszłości, pełen najlepszych zamiarów w stosunku do kraju. Waszą jest rzeczą pomóc mi w ich urzeczywistnieniu. Ale przede wszystkim musze Wam powiedzieć, że nasze stosunki wzajemne należy jasno określić.
Jesteście bliscy sercu mojemu równie, jak Finlandczycy i inni moi poddani rosyjscy; lecz żądam, aby porządek, ustalony przez mojego ojca, w niczym nie został naruszony. Dlatego też, panowie, przede wszystkim porzućcie marzenia, porzućcie marzenia! Potrafię bowiem poskromić porywy tych, co zechcą żyć nimi dalej, potrafię przeszkodzić temu, aby ich marzenia nie wykraczały poza granice ich wyobraźni. Pomyślność Polski zawisła od jej zupełnego zjednoczenia się z innymi narodami mojego cesarstwa. To, co zrobił mój ojciec, dobrze zrobił i ja to utrzymam. […] Polska powinna pozostać na zawsze złączoną z wielką rodziną cesarzy rosyjskich.
Źródło: Mowa cesarza Aleksandra II wygłoszona w Warszawie wobec marszałków, szlachty, senatorów i duchowieństwa 23 V 1856 roku, [w:] Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S. B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 2001, s. 228.
Komitet Centralny jako Tymczasowy Rząd Narodowy.
Nikczemny rząd najezdniczy rozwścieklony oporem męczonéj przezeń ofiary, postanowił zadać jéj cios stanowczy — porwać kilkadziesiąt tysięcy najdzielniejszych, najgorliwszych jéj obrońców, oblec w nienawistny mundur moskiewski i pognać tysiące mil na wieczną nędzę i zatracenie. Polska nie chce, nie moze poddać się bezopornie temu sromotnemu gwałtowi pod karą hańby przed potomnośoią powinna stawić energiczny opór. Zastępy młodziezy walecznéj, młodziezy poświęconéj, ozywione gorącą miłością Ojczyzny, niezachwianą wiarą w sprawiedliwość i w pomoc Boga, poprzysięgły zrzucić przeklęte jarzmo lub zginąć. Za nią więc Narodzie Polski, za nią! Po straszliwéj hańbie niewoli, po niepojętych męczarniach cisku, Centralny Narodowy Komitet obecnie jedyny, legalny Rząd Twój Narodowy, wzywa Cię na pole walki już ostatniej, na pole chwały i zwycięztwa, które Ci da i przez imię Boga na Niebie dać przysięga, bo wie, ze Ty, który wczoraj byłeś pokutnikiem i mścicielem, jutro musisz być i będziesz bohaterem i olbrzymem. Tak, Ty wolność Twoją, niepodległość Twoją, zdobędziesz wielkością takiego męztwa, świętością takich ofiar, jakich Lud zaden nie zapisał jeszcze na dziejowych kartach swoich. Powstającej Ojczyznie Twojéj dasz bez zalu, słabości i wahania, wszystką krew, zycie i mienie, jakich od Ciebie zapotrzebuje. W zamian K. C. N przyrzeka Ci, ze siły dzielności Twéj nie zmarnieją, poświęcenia nie będą stracone, bo ster, który ujmuje, silną dzierzyć będzie ręką. Złamie wszystkie przeszkody, roztrąci wszelkie zapory, a kazdą nieprzychylność dla świętéj sprawy, nawet brak gorliwości, ścigać i karać będzie przed surowym, choć sprawiedliwym trybunałem obrazonéj Ojczyzny.
W pierwszym zaraz dniu jawnego wystąpienia, w pierwszéj chwili rozpoczęcia świętéj walki, K. C. N. ogłasza wszystkich synów Polski, bez róznicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu, wolnemi i równemi Obywatelami kraju. Ziemia, którą Lud rolniczy posiadał dotąd na prawach czynszu lub pańszczyzny, staje się od téj chwili bezwarunkową jego własnością, dziedzictwem wieczystém. Właściciele poszkodowani, wynagrodzeni będą z ogólnych funduszów Państwa. Wszyscy zaś komornicy i wyrobnicy, wstępujący w szeregi obrońców kraju, lub w razie zaszczytnéj śmierci na polu chwały, rodziny ich otrzymają z dóbr Narodowych dział obronionéj od wrogów ziemi. Do broni więc, Narodzie Polski, Litwy i Rusi, do broni! bo godzina wspólnego wyzwolenia juz wybiła, stary miecz nasz wydobyty, święty sztandar Orła, Pogoni i Archanioła rozwinięty.
A teraz odzywamy się do Ciebie Narodzie Moskiewski: tradycyjném hasłem naszém jest wolność i braterstwo Ludów, dla tego téz przebaczamy Ci nawet mord naszéj Ojczyzny, nawet krew Pragi i Oszmiany gwałty ulic Warszawy i tortury lochów Cytadelli. Przebaczamy Ci, bo i Ty jesteś nędzny i mordowany, smutny i umęczony, trupy dzieci Twoich kołyszą się na szubienicach carskich, prorocy Twoi marzną na śniegach Sybiru. Ale jezeli w téj stanowczéj godzinie nie uczujesz w sobie zgryzoty za przeszłość, świętszych pragnień dla przyszłości, jezeli w zapasach z nami dasz poparcie tyranowi, który zabija nas a depcze po Tobie — biada Ci! bo w obliczu Boga i świata całego, przeklniemy Cię na hańbę wiecznego poddaństwa i mękę wiecznéj niewoli, i wyzwiemy na straszny bój zagłady, bój ostatni Europejskiéj Cywilizacyi z dzikiém barbarzyństwem Azyi.
Warszawa, dnia 22 Stycznia 1863 r.
Za zgodność z oryginałem ręczy Litewski Komitet, jako Prowincyonalny Rząd tymczasowy na Litwie i Białorusi.
Zapoznaj się z tekstem proklamacji o rozpoczęciu powstania styczniowego. Odpowiedz na pytanie, zapoznając się z treścią lekcji, kto napisał ową proklamację?
Fragment | Streszczenie |
1 | Tymczasowy Rząd Narodowy w swoim manifeście zapowiada wprowadzenie reform: zniesienie pańszczyzny na obszarze Królestwa Polskiego, nadanie chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię, dla chłopów bezrolnych po trzy morgi gruntu z dóbr narodowych za wzięcie udziału w powstaniu. |
2 | Tymczasowy Rząd Narodowy jako powód ogłoszenia powstania wymienia zapowiedziany przez margrabiego Wielopolskiego nadzwyczajny pobór rekruta do armii carskiej. Wzywa on cały naród do walki o wolność. |
3 | Tymczasowy Rząd Narodowy, licząc na poparcie rosyjskich rewolucjonistów, zwraca się do narodu rosyjskiego. Domaga się poparcia dla sprawy polskiej i wypowiedzenia posłuszeństwa caratowi. |
Zobacz powyższe zdjęcie i wyjaśnij, dlaczego malarz przedstawił Wielopolskiego jako Hamleta.
Dlaczego powstańcy początkowo mogli prowadzić jedynie walkę partyzancką?
Słownik
szkoła wyższa działająca w Warszawie od 1857 r., rozwiązana w 1862, na jej podstawie powstała Szkoła Główna Warszawska; stanowiła główną bazę rekrutacyjną do manifestacji na początku lat 60.
stronnictwo polityczne istniejące w Królestwie Polskim przed powstaniem styczniowym, odsuwające kwestię odzyskania niepodległości na dalszy plan
przymusowy pobór do wojska rosyjskiego zorganizowany na terenach Królestwa Polskiego w 1862 r.; stała się bezpośrednią przyczyną przyspieszonego wybuchu powstania styczniowego
tajna organizacja o charakterze kierowniczym założona z inicjatywy obozu czerwonych w 1862 r.
twierdza w Warszawie zbudowana w latach 1832–1834
stronnictwo polityczne istniejące w Królestwie Polskim przed wybuchem powstania styczniowego, stawiające sobie za cel odzyskanie niepodległości drogą walki zbrojnej
tajna organizacja spiskowa założona przez białych w Warszawie w 1861 r.
tajna organizacja spiskowa założona przez stronnictwo czerwonych w 1861 r. w Warszawie, przygotowująca wybuch powstania styczniowego
organizm państwowy utworzony na mocy decyzji kongresu wiedeńskiego w 1815 r., początkowo posiadający autonomię w unii z Rosją
osoba zastępująca panującego na danym obszarze
sytuacja polityczna, w której ograniczone są prawa obywateli, a władzę przejmuje wojsko; został wprowadzony w Królestwie Polskim w 1861 r.
szkoła wyższa działająca w Warszawie w latach 1862–1869 z wykładowym językiem polskim
organizacja o charakterze społeczno‑ekonomicznym istniejąca w Królestwie Polskim w latach 1858–1861, skupiająca ziemian pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego
określenie okresu w historii Rosji, który nastąpił po klęsce wojsk rosyjskich w wojnie krymskiej 1853‑1856, toczonej z Turcją Osmańską; nazwa pochodzi od miasta Sewastopol, które było głównym teatrem walk i symbolem klęski; okres odwilży przypada na lata 1860‑1881