Powstanie styczniowe
Walki zbrojne w powstaniu styczniowym
Podczas wielomiesięcznych zmagań z wojskiem carskim Polacy prowadzili walki o charakterze partyzanckim, co było spowodowane brakiem regularnego wojska, a także odpowiedniego uzbrojenia. Nie powiodły się początkowe plany zajęcia mniejszych miast i uwolnienia południowej części Królestwa Polskiego z Płockiem na czele. Gdyby udało się to przeprowadzić, Tymczasowy Rząd Narodowy mógłby się ujawnić i zmobilizować regularną armię. Stało się inaczej. Poza tym władze pruskie i austriackie gorliwie konfiskowały zagraniczne transporty z uzbrojeniem dla powstańców.
Wojna partyzancka
Oddziały partyzanckie udało się zorganizować dzięki temu, że Rosjanie… przecenili siły powstańców. Ściągnęli do Królestwa 340 tysięcy żołnierzy i obawiając się powstańczych ataków, skupili wojska w garnizonach. Powstańcze siły zmobilizowano także dzięki świetnie rozwiniętej sieci konspiracji na prowincji i skuteczności władz powstańczych, stanowiących tak zwane tajemne państwo polskie.
Artur Grottger (1837–1867), jeden z czołowych przedstawicieli romantyzmu w malarstwie polskim stworzył wiele rysunków przedstawiających sceny związane z powstaniem styczniowym. Jego patriotyczna twórczość zyskała w XIX wieku ogromną popularność.
Na podstawie rysunku pt. Bitwa z cyklu zatytułowanego Polonia scharakteryzuj uzbrojenie oddziałów powstańczych. Wskaż jego charakterystyczne elementy.
Oddziały polowe (zwane partiami) atakowały wroga znienacka, a w razie porażki rozpraszały się, ale wkrótce znowu razem mogły atakować. Unikano w ten sposób skoncentrowanego ataku wojsk rosyjskich, liczniejszych, lepiej uzbrojonych i dysponujących artylerią. Powstańcy (łącznie co najmniej 150 tysięcy osób) stoczyli ogółem ponad 1200 bitew i potyczek, ale nie udało im się na trwałe opanować żadnego terenu. Utrudniało to znacząco wprowadzanie reform zapowiedzianych w manifeście powstańczym.
Niekiedy w oddziałach powstańczych, w męskich przebraniach i ze ściętymi włosami, walczyły z bronią w ręku kobiety: chłopki, mieszczki, a także uboższe szlachcianki. Stawały one do walki pomimo zakazu Rządu Narodowego. Nieliczni dowódcy zezwalali na ich udział w działaniach zbrojnych, ale częściej zdarzało się, że dopiero na pobojowiskach uświadamiano sobie ich płeć.
Marian Langiewicz uczynił swoim adiutantem Henrykę Pustowójtównę, walczącą pod pseudonimem Michał Smok. **”**Czerwoni” uważali, że po ogłoszeniu dekretów uwłaszczeniowych chłopi masowo poprą patriotycznie nastawioną młodzież i natychmiast zameldują się w oddziałach powstańczych. Liczyli też na wsparcie ze strony rewolucyjnie nastawionych kręgów społeczeństwa rosyjskiego. Uważali, że najważniejszym sukcesem powstania jest ogłoszenie programu reform społecznych (i mające wskutek tego nastąpić rozwiązanie kwestii chłopskiej). I to był ich zdaniem cel walki zbrojnej. Natomiast inny cel wyznaczali sobie „biali”. Opowiadali się oni za tym, żeby powstanie było jedynie zbrojną demonstracją, która posłuży mocarstwom zachodnim za pretekst do interwencji zbrojnej w obronie Polaków. Miałaby ona doprowadzić do odzyskania przez nich niepodległości. Ostatecznie nie spełniła się żadna z tych wizji.
Z treści lekcji wyszukaj i zapisz jak nazywał się ksiądz walczący w powstaniu styczniowym na Podlasiu. Ostatecznie stracony przez Rosjan w 1864 roku.
Mordercza rywalizacja „czerwonych” i „białych”
Wskazany przez Tymczasowy Rząd Narodowy pierwszy dyktator powstania, Ludwik Mierosławski, po przegraniu w lutym 1863 roku kilku potyczek powrócił do Paryża. W następnych tygodniach powstanie przetrwało wyłącznie dzięki zaangażowaniu „czerwonych” i postawie naczelnika Warszawy, młodego Stefana Bobrowskiego. Zrobił on wszystko, aby rozwinąć konspirację i podnieść autorytet powstańczego rządu w społeczeństwie polskim. Wkrótce jednak ogłoszono – ku zaskoczeniu Bobrowskiego – kolejną dyktaturę. Objął ją w marcu 1863 roku Marian Langiewicz. Jego kandydaturę przeforsowali „biali”, którzy mieli nadzieję na przejęcie kontroli nad dowództwem powstania. Impulsem, który popchnął ich do zaangażowania się w walkę zbrojną, była sytuacja międzynarodowa. Cesarz Francuzów, Napoleon III zdawał się popierać powstanie Polaków, obiecywał emigracyjnemu Hotelowi Lambert pomoc militarną, a później - pośrednictwo w dyplomatycznych negocjacjach. Liczono więc na interwencję mocarstw zachodnich. „Białym” zależało także na wyciszeniu radykalizmu społecznego powstania.
Zapoznaj się z animacją, a następnie wykonaj polecenia.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1KW5jB7t8TVc
Film opisujący Bitwę pod Grochowiskami, czyli "Pyrrusowe zwycięstwo" powstańców styczniowych.
Wymień przyczyny wygranej Polaków.
Wyjaśnij, dlaczego wynik bitwy pod Grochowiskami określa się mianem „pyrrusowego zwycięstwa” powstańców styczniowych.
Dyktatura Langiewicza zakończyła się jednak po niespełna tygodniu, po klęsce pod Grochowiskami i aresztowaniu przez żandarmerię austriacką. Władzę po nim przejął Rząd Narodowy, który w marcu rozpoczął tworzenie stałej administracji państwowej. Rezydował w Warszawie, a kraj objęła rozbudowywana w błyskawicznym tempie sieć polskich urzędów, policji i sądów. Zaczęto wydawać własną prasę i ściągano podatki na rzecz tajemnego państwa. Po klęskach poniesionych przez większe zgrupowania partyzanckie (w bitwach pod Węgrowem i Siemiatyczami w lutym 1863 roku oraz w czasie kampanii Mariana Langiewicza na przełomie lutego i marca 1863 roku) walkę toczyły przede wszystkim niewielkie mobilne oddziały partyzanckie.
Naczelnik Warszawy, Stefan Bobrowski nie chciał dopuścić do ewentualnych walk między powstańcami w sytuacji nieuznania dyktatury Langiewicza. Godząc się na nią, nie uchronił się jednak przez kłopotami. Próbując wyjaśnić okoliczności uznania nowego dyktatora, wszedł w konflikt z jedną z osób zamieszanych w tę sprawę i został wyzwany na honorowy pojedynek, w którym zginął, trafiony w serce. Jako krótkowidz nie miał szans na wygraną. „Biali” prawdopodobnie zadbali w ten sposób o pozbycie się energicznego naczelnika Warszawy. Jego śmierć była na rękę środowiskom zachowawczym, obawiającym się radykalizacji powstania.
Powstanie styczniowe objęło początkowo tylko tereny Królestwa, głównie Podlasie i Kielecczyznę. Stopniowo walki rozszerzyły się na ziemie litewskie i białoruskie dzięki zaangażowaniu Zygmunta Sierakowskiego i Walerego Wróblewskiego . Najsłabiej uwidoczniło się na Ukrainie (gdzie działał Konstanty Kalinowski).
Brak oczekiwanej przez Polaków interwencji Zachodu oraz rosnąca przewaga wojsk rosyjskich przesądziły o losach walki. Państwa europejskie (Francja, Wielka Brytania i Austria) ograniczyły się bowiem do wysłania not dyplomatycznych, które Rosja zbagatelizowała. Mimo kilku efektownych zwycięstw siły partyzantów zaczynały słabnąć. Latem 1863 roku Michaił Murawjow, generał‑gubernator Litwy brutalnie stłumił powstanie na Litwie, a nowy (i zarazem ostatni) namiestnik Królestwa Polskiego, generał Fiodor Berg zaostrzył terror (zobacz ciekawostka). Aleksander Wielopolski otrzymał dymisję i wkrótce opuścił granice Królestwa Polskiego na zawsze.
We wrześniu 1863 roku z inspiracji Rządu Narodowego doszło w Warszawie do próby zamachu na namiestnika Królestwa Polskiego, generała Fiodora Berga. W czasie jego powrotu na Zamek Królewski, na jadący Nowym Światem, wiozący go powóz spadło kilka bomb z poddasza pałacu Zamoyskich. Wybuch jedynie zranił towarzyszącego Bergowi adiutanta. Sprawców nie udało się schwytać, wojsko rosyjskie wzięło więc odwet na mieszkańcach budynku. Stanisław Antoni Zamoyski został skazany na 8 lat ciężkich robót, a jego pałac doszczętnie splądrowano, niszcząc między innymi cenną bibliotekę. Przeszukujący kamienicę żołnierze rosyjscy wyrzucili przez okno fortepian należący niegdyś do Fryderyka Chopina oraz cenne pamiątki po kompozytorze, a następnie spalili je.
Jesienią 1863 roku, po krótkim okresie przewagi „czerwonych” we władzach powstańczych, rządy objął ostatni dyktator powstania, Romuald Traugutt. Wraz z upadkiem nadziei na interwencję dyplomatyczną „biali” wycofali się z powstania. Traugutt — związany uprzednio z ich stronnictwem — dzięki swoim przywódczym talentom zdołał zmobilizować walczących do dalszego, wielomiesięcznego oporu. Po reorganizacji oddziałów powstanie przetrwało kolejną zimę. Zważywszy na olbrzymi wysiłek aprowizacyjny i organizacyjny polskiego społeczeństwa, które wzięło na barki sprawę finansowania działalności podziemnego państwa, był to duży sukces.
Negatywną rolę w dziejach powstania odegrało wydanie 2 marca 1864 roku przez Aleksandra II ukazu uwłaszczeniowego. Oznaczało to, że carat, dotąd opierający swoje rządy w Królestwie na warstwie szlacheckiej, zmienił front. Car zrobił to w celu przeciągnięcia chłopów (i tak mało chętnych walce niepodległościowej panów) na stronę rosyjską. Ukaz zawierał takie same warunki, jakie ponad rok wcześniej ustanowił Rząd Narodowy. Carskie gwarancje reformy wsi wytrąciły więc broń z ręki polskiemu rządowi, którego los był coraz bardziej niepewny. Reforma uwłaszczeniowa zaskarbiła władzom rosyjskim wdzięczność chłopów.
Ostatecznie w kwietniu 1864 roku Traugutt i jego współpracownicy zostali aresztowani. Zginęli na szubienicy w sierpniu tego roku. Ostatni oddział powstańczy, pod wodzą księdza Stanisława Brzóski, walczył na Podlasiu aż do wiosny 1865 roku.
Najdziwniejszy z dyktatorów. Jak umierał Romuald TrauguttOto młody kapitan armii carskiej, odznaczony orderami za męstwo na polu bitwy. Człowiek dążący przez wszystkie lata młodości i dorosłego życia, z niezwykłą konsekwencją, do stabilizacji i spokojnej egzystencji na łonie rodziny. Porzuca dom, w którym zaznawał ogromnego szczęścia. Idzie do lasu. Najpierw zostaje dowódcą powstańczej partyzantki na Wołyniu, potem – jednoosobowym „rządem narodowym”. Wygrywał bitwy z wielokrotnie przeważającymi siłami Rosjan; stał się postrachem okolicy. Okupant był przekonany, że ma do czynienia z poważną siłą militarną, podczas gdy powstańców było zaledwie 192 (160 ziemian i 32 urzędników z Kobrynia). 17 października 1863 roku przejął Rząd Narodowy (powstańczy). Został o to poproszony, ale zarazem nikt nie musiał go namawiać. Tytułowany „prezesem” i „dyktatorem”, w gruncie rzeczy jednoosobowo kierował powstaniem. Był przygotowany na wszystko. Wiedział, że udział w powstaniu, a zwłaszcza objęcie steru Rządu Narodowego, zakończy się – jeśli powstanie się nie powiedzie – jego męczeństwem. Gdy Rosjanie przyszli go w nocy aresztować w warszawskim mieszkaniu przy Smolnej, powiedział tylko dwa słowa: „To już…”.
Źródło: Najdziwniejszy z dyktatorów. Jak umierał Romuald Traugutt, dostępny w internecie: https://www.bibula.com/?p=66823.
Na podstawie tekstu o Romualdzie Traugutcie wymień dwa mocne punkty powstania.
Na podstawie tekstu o Romualdzie Traugutcie wymień dwa słabe punkty powstania.
Mapa: Powstanie styczniowe
Na mapie zaznaczono:
granice państw
granice inne
granice Królestwa Polskiego w 1863 roku
obszary objęte walką partyzancką
główne kierunki przerzutów broni dla partyzantów
Siedzibę Tymczasowego Rządu Narodowego:
Warszawa
Twierdze w rękach wojsk rosyjskich:
Dęblin
Warszawa
Modlin
Zamość
Bitwy i potyczki powstania styczniowego:
Krzywosądz;
Płock;
Nowa Wieś;
Węgrów;
Siemiatycze;
Sławatycze;
Fajsławice;
Kobylanka;
Opatów;
Święty Krzyż;
Szydłowiec;
Małogoszcz;
Miechów;
Pieskowa Skała;
Ginietynie.
Znajdź na powyższej mapie miejsca ważniejszych bitew i potyczek. Sprawdź, które z nich miały miejsce:
w nocy 22/23 stycznia 1863 roku,
w czasie zmagań o inicjatywę strategiczną w powstaniu, do końca marca 1863 roku,
podczas demonstracji zbrojnej w oczekiwaniu na interwencję mocarstw, od kwietnia do września 1863 roku,
w fazie końcowej powstania (podczas nieudanych prób koordynacji działań partyzanckich) od października 1863 roku do kwietnia 1864 roku,
w okresie zmierzchu zrywu zbrojnego po kwietniu 1864 roku
czy blisko Twojego miejsca zamieszkania miała miejsce któraś z powstańczych bitew. Jeśli tak, zapisz jej nazwę?
Wypisz 5 miejsc bitew lub potyczek w powstaniu styczniowym.
Największym i najbardziej efektownym sukcesem militarnym powstania okazało się przygotowanie leśnej zasadzki (pod Żyrzynem) na przejeżdżający szosą warszawsko‑lubelską konwój wojskowy w dniu 8 sierpnia 1863 roku. Siły rosyjskie w liczbie 500 żołnierzy, zaopatrzone w dwa działa, zostały zaatakowane przez blisko 2,6 tysiąca powstańców. Powstańcy stracili zaledwie 10 ludzi, a 50 z nich zostało rannych, natomiast straty Rosjan to 181 zabitych, ponad 200 wziętych do niewoli oraz… ponad 200 tysięcy rubli.
Pomoc ludności cywilnej
Będące w ciągłym ruchu niewielkie oddziały powstańcze na ogół się nie kontaktowały, a także były pozbawione zorganizowanego zaplecza, w tym zapasów wojskowych i wyżywienia. Nie miały też możliwości stałego werbunku ochotników do prowadzenia wojskowego rozpoznania terenów walki. Toteż pomoc ludności cywilnej była powstańcom niezbędna i miała ogromne znaczenie moralne i materialne. Społeczeństwo polskie łożyło ogromne sumy na walkę z zaborcą. Po wybuchu powstania spontanicznie i ofiarnie wystąpiły z pomocą kobiety. Organizowały się w tajne pięcioosobowe komitety (tzw. piątki) i zajmowały przygotowaniem odzieży, materiałów opatrunkowych i prowiantu dla powstańców, a także furażu dla koni. Pielęgnowały rannych powstańców w swoich domach lub w doraźnie tworzonych lazaretach. Często z narażeniem życia ukrywały ich przed patrolami wojsk rosyjskich.
Pisarka Eliza Orzeszkowa przewiozła we własnym powozie poszukiwanego przez Rosjan Romualda Traugutta, ukrywając go pod krynoliną.
Po utworzeniu stałej administracji powstańczej w marcu 1863 roku po raz pierwszy w historii Polski Rząd Narodowy formalnie podporządkował owe kobiece organizacje władzom powstańczym. Dwa miesiące później w specjalnym dekrecie ogłosił, że „wszyscy obywatele polscy, bez różnicy płci, stanu i wyznania, powołani są do prac mających na celu wyswobodzenie Ojczyzny w niewoli będącej”. Kobiety po raz pierwszy uznano zatem za obywatelki i tak jak mężczyzn powołano do walki niepodległościowej. Rząd wyznaczył im — oprócz dotychczas podejmowanych działań opiekuńczych i aprowizacyjnych — nowe zadania na rzecz tajnego państwa. Zajmowały się ściąganiem podatku narodowego i zbiórkami darów. Były kurierkami, wywiadowczyniami i łączniczkami oddziałów leśnych. Tajne rozkazy, meldunki i instrukcje dla oddziałów powstańczych zaplatały w warkocze albo wszywały w obręby ubrań. Czasami przewoziły kule i inną amunicję, ratując walczące oddziały przed klęską. Strzegły bezpieczeństwa powstańczych drukarni, przechowywały i przemycały pieczęcie rządowe, dokumenty i broń.
Powstanie styczniowe było najdłużej trwającym polskim powstaniem i zaangażowało Polaków ze wszystkich zaborów oraz z emigracji. Cieszyło się sympatią i wsparciem wielu narodów i demokratycznej opinii publicznej Europy, w tym socjalistów i anarchistów. Akcja poparcia dla uczestników i samej idei powstania styczniowego przyczyniła się do utworzenia I Międzynarodówki. W szeregach powstańczych walczyło kilkuset Rosjan i Ukraińców, kilkudziesięciu Włochów, Francuzów, Węgrów i Niemców, a także Anglicy, Austriacy, Czesi, Słowacy, Serbowie, Szwajcarzy i Skandynawowie.
Weterani 1863 roku, czyli pamięć o powstaniu styczniowym
Doświadczenia wyniesione z powstania styczniowego i klęski polskich nadziei niepodległościowych miały oddziaływać na kolejne pokolenia Polaków, kształtując ich świadomość zbiorową. Decyzją Józefa Piłsudskiego, który był zafascynowany fenomenem powstania 1863 roku i „rządów powstańczej pieczątki”, specjalna komisja w grudniu 1919 roku przyznała 3644 osobom prawa weteranów. Uzyskali oni dzięki temu uprawnienia żołnierzy Wojska Polskiego. Mieli prawo do stałej pensji państwowej, noszenia specjalnych fioletowych mundurów i cieszyli się szczególnym szacunkiem społecznym. Rozpoznawano ich na ulicy po czapkach rogatywkach ze srebrnym orłem lub biało‑czerwoną kokardą, która stała się ich atrybutem.
Ćwiczenia
Dlaczego powstanie styczniowe wybuchło w miesiącu styczniu? Wymień przynajmniej jeden powód.
Wymień najważniejszych wodzów powstania styczniowego.
Uporządkuj chronologicznie podane niżej wydarzenia.
- Przymusowy pobór do armii rosyjskiej (tzw. branka).
- Carski ukaz o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim.
- Objęcie dyktatury przez Romualda Traugutta.
- Dyktatura Mariana Langiewicza.
- Wybuch powstania styczniowego.
- Schwytanie ostatniego dowódcy powstańczego, księdza Stanisława Brzóski.
- Pogrzeb wdowy po generale Józefie Sowińskim inicjuje manifestacje patriotyczno-religijne.
- Władze rosyjskie wprowadzają stan wojenny.
- Generał Michał Murawjow obejmuje funkcję gubernatora Litwy.
Słownik
osoba mająca absolutną władzę w państwie
(definicja na podstawie słownika PWN)
hasła pozytywistów polskich po powstaniu styczniowym, wzywające do obrony bytu narodowego nie przez walkę zbrojną, lecz przez rozwój gospodarki i oświaty
(definicja na podstawie słownika PWN)
(1826–1864) – ostatni dyktator powstania styczniowego. Wcześniej brał udział w kampanii węgierskiej 1849 roku i wojnie krymskiej 1853–1856; w trakcie powstania styczniowego dowodził własnym oddziałem, brał udział w potyczkach; pod koniec powstania dokonał zamachu i objął władzę dyktatorską (choć nie używał tytułu dyktatora); w celu przedłużenia walki zbrojnej starał się pozyskać chłopów i usprawnić działania partyzanckie; wprowadził jednolitą organizację wojsk w całym kraju, ujednolicił zaopatrzenie oddziałów i dopływ ochotników; wydał dekret nakazujący bezwzględne wykonywanie dekretu uwłaszczeniowego z 22 stycznia, powołując w tym celu specjalnych delegatów powiatowych oraz przewidując sankcje karne i finansowe dla opornych ziemian; po aresztowaniu 11 kwietnia 1864 roku w śledztwie zachował pełną godności postawę, nie ujawnił nazwisk towarzyszy; został stracony na stokach cytadeli warszawskiej