2. Jak obliczyć przyrost naturalny i saldo migracji?

R1S0sgD7RR64L

Zdjęcie przedstawiające od tyłu idącego mężczyznę, kobietę i małe dziecko między nimi, które trzymają za ręce. Dziecko ukazane zostało od kolan w górę, jest to dziewczynka z półdługimi blond włosami. Dorośli przedstawieni od kolan do ramion. Wszyscy noszą na obie letnie ubrania. W tle widać drogę, jest słoneczny, letni dzień.

Zmiany liczby ludności Europy i Polski

W 1945 roku w Europie żyło 549,7 mln osób. W 2021 roku, czyli 76 lat później, liczba mieszkańców Europy wzrosła o blisko 200 mln i osiągnęła poziom 745,2 mln. Według danych GUS liczba ludności Polski wynosiła w 1946 roku 23,8 mln mieszkańców i aż do 2011 roku, kiedy to osiągnęła maksymalna liczbę 39,5 mln wykazywała tendencję rosnącą, choć od lat 90. XX w. wzrost ten uległ spowolnieniu. W kolejnych latach nastąpił systematyczny spadek liczby ludności i w 2021 roku wynosiła niespełna 38 mln (37,9 mln).

Polska należy do krajów o największej liczbie ludności w Europie. Większą liczbę ludności mają Niemcy, Wielka Brytania, Włochy, Francja, Ukraina i Hiszpania. W krajach tych (włącznie z Polską) żyje około 70% mieszkańców Europy. Z tego powodu procesy demograficzne występujące w Europie w dużym stopniu są uzależnione od występującej w nich sytuacji ludnościowej.

Podstawowe wskaźniki demograficzne dotyczące zmian liczby ludności

Liczba ludności każdego regionu, kraju czy kontynentu zależy od:

• liczby urodzeń,

• liczby zgonów,

• liczby imigrantówimigrantimigrantów,

• liczby emigrantówemigrantemigrantów.

Dane dotyczące tych czynników służą do obliczenia wskaźników demograficznych opisujących zmiany ludności na danym terenie w określonym czasie. Jeżeli jednak chcesz porównać wskaźniki charakterystyczne dla różnych krajów, o odmiennej liczbie ludności albo dla różnych lat/okresów, w których liczba ludności się zmieniała nie możesz brać pod uwagę wartości bezwzględnych. Musisz je sprowadzić do wspólnego mianownika, czyli przeliczyć na tę samą liczbę mieszkańców (np. 1 000). Wtedy dopiero będziesz mógł dokonać porównania. W ten właśnie sposób konstruuje się współczynniki przyrostu naturalnego, urodzeń, zgonów, salda migracji i przyrostu rzeczywistego.

Przyrost naturalny

Zasadniczy wpływ na zmiany liczby ludności ma przyrost naturalny, czyli różnica między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów w danym roku i na określonym terytorium, np. w kraju, na kontynencie, na świecie, w województwie, w powiecie, w gminie itd. Oblicza się go w następujący sposób:

gdzie:
PN – przyrost naturalny w danym miejscu i okresie
U – liczba urodzeń (żywych) w danym miejscu i okresie
Z - liczba zgonów w danym miejscu i okresie

Może on mieć wartość:

• dodatnią (jeżeli urodziło się więcej osób niż zmarło),

• ujemną (jeśli liczba zgonów była większa niż liczba urodzeń żywych) - wtedy mówimy o ubytku naturalnym,

• równą zero (jeśli liczba urodzeń żywych i liczba zgonów były takie same).

Współczynnik przyrostu naturalnego i jego składowe

Przyrost naturalny przeliczony na 1000 mieszkańców to współczynnik przyrostu naturalnego. Oblicza się go w następujący sposób:

$$W_{PN}=\frac{PN}{L}\cdot 1000$$

gdzie:
WIndeks dolny PN_PN – współczynnik przyrostu naturalnego w danym miejscu i okresie
PN – przyrost naturalny w danym miejscu i okresie
L – liczba ludności w danym miejscu i okresie

R1TopP6u7B2OI

Wzór na współczynnik przyrostu naturalnego. Aby go obliczyć, należy przyrost naturalny podzielić przez liczbę ludności, a wynik pomnożyć razy tysiąc promili.

Wartość współczynnika wyraża się w promilach (‰) czyli jednej tysięcznej [1/1000] z całości. Gdy wartość współczynnika przyrostu naturalnego jest duża, występuje wyż demograficzny, a gdy jest mała niż demograficzny.

Współczynnik przyrostu naturalnego zależy od współczynnika urodzeń i współczynnika zgonów (jest ich różnicą). Oblicza się je w następujący sposób:

$$W_U=\frac{U}{L}\cdot 1000$$

gdzie:
WIndeks dolny U_U – współczynnik urodzeń
U – urodzenia żywe
L – liczba ludności

R1aRjuYuB6XwT

Wzór na współczynnik urodzeń. Aby ten współczynnik obliczyć, należy liczbę urodzeń żywych podzielić przez liczbę ludności, a otrzymany rezultat pomnożyć razy tysiąc promili.

Wartość współczynników wyraża się w promilach (‰) czyli jednej tysięcznej [1/1000] z całości.

Saldo migracji zagranicznych

Liczba ludności danego kraju nie zależy jedynie liczby urodzeń i zgonów, ale także od liczby migrantów. W tym celu oblicza się saldo migracji. Jest to różnica między liczbą imigrantów, czyli osób, które przyjechały do kraju, a liczbą emigrantów, czyli osób, które z kraju wyjechały.

SM – saldo migracji na pobyt stały w danym miejscu i okresie
I – liczba imigrantów na pobyt stały w danym miejscu i okresie
E – liczba emigrantów na pobyt stały w danym miejscu i okresie

W okresach kryzysu ekonomicznego lub zagrożenia konfliktem zbrojnym procesy migracji ludności mogą w istotny sposób wpływać na liczbę mieszkańców kraju. Na przykład liczba Polaków przebywających czasowo za granicą, głównie w celach ekonomicznych, jest obecnie szacowana na 2,46 mln osób.

Saldo migracji zagranicznych może mieć wartość:

• dodatnią (jeżeli liczba imigrantów była większa niż liczba emigrantów),

• ujemną (jeśli liczba imigrantów była mniejsza niż liczba emigrantów),

• równą zero (jeśli liczba imigrantów była taka sama, jak liczba emigrantów).

Współczynnik salda migracji zagranicznych

Saldo migracji przeliczone na 1000 mieszkańców to współczynnik salda migracji. Oblicza się go w następujący sposób:

WIndeks dolny SM_SM – współczynnik salda migracji w danym miejscu i okresie

SM – saldo migracji na pobyt stały w danym miejscu i okresie

L – liczba ludności w danym miejscu i okresie

Wartość współczynnika wyraża się w promilach (‰) czyli jednej tysięcznej [1/1000] z całości.

Przyrost rzeczywisty

Aby sprawdzić, o ile w rzeczywistości zmieniła się liczba ludności, należy obliczyć przyrost rzeczywisty, który uwzględnia zarówno przyczyny naturalne (urodzenia i zgony), jak i migrację ludności. Przyrost rzeczywisty to przyrost naturalny powiększony o saldo migracji. Oblicza się go w następujący sposób:

PR – przyrost rzeczywisty w danym miejscu i okresie

PN – przyrost naturalny w danym miejscu i okresie

SM – saldo migracji w danym miejscu i okresie

Czasem przyrost rzeczywisty może być pomniejszony o saldo migracji, jeśli ma ono wartość ujemną, a także może być równy przyrostowi naturalnemu, jeśli liczba emigrantów i imigrantów równoważą się.

Należy pamiętać, że gdy saldo migracji ma wartość ujemną, wówczas w powyższym wzorze dodajemy liczbę ujemną, czyli wykonujemy odejmowanie.

Współczynnik przyrostu rzeczywistego

Przyrost rzeczywisty przeliczony na 1000 mieszkańców to współczynnik przyrostu rzeczywistego. Oblicza się go w następujący sposób:

WIndeks dolny PR_PR – współczynnik przyrostu rzeczywistego w danym miejscu i okresie

PR – przyrost rzeczywisty w danym miejscu i okresie

L – liczba ludności w danym miejscu i okresie

Wartość współczynnika wyraża się w promilach (‰) czyli jednej tysięcznej [1/1000] z całości.

Obliczanie wskaźników demograficznych

Obliczanie omówionych powyżej wskaźników demograficznych przećwiczysz, korzystając z prezentacji multimedialnej.

Wskaźniki demograficzne – prezentacja

Przyrost naturalny w Europie i w Polsce

Przyrost naturalny zarówno w Europie, jak i w Polsce osiągał najwyższe wartości w okresie po zakończeniu II wojny światowej. Przyczyną tego zjawiska była duża liczba urodzeń spowodowana potrzebą wyrównania strat wojennych ludności. Po zakończeniu wojny ludzie osiedlali się, znajdowali pracę i zakładali rodziny, dzięki czemu rodziło się coraz więcej dzieci. 

W latach 50. i 60. XX wieku wszystkie europejskie kraje, także Polska, odznaczały się dodatnim przyrostem naturalnym. W krajach południowej, środkowej i wschodniej Europy był on znacznie wyższy, niż w zachodniej części kontynentu. Z czasem przyrost naturalny we wszystkich częściach Europy zaczął się zmniejszać, jednak w środkowej i wschodniej części kontynentu spadek był znacznie większy– ujemny przyrost naturalny wystąpił już w początkach lat 90. XX w., podczas gdy w innych częściach kontynentu dopiero w drugiej dekadzie XX w. Natomiast w Europie Północnej przyrost naturalny przez cały czas był i jest dodatni. 

Wartości współczynnika przyrostu naturalnego w większości krajów europejskich kształtują się obecnie (2021 rok) w przedziale między -14‰ a 6‰ (w Polsce -5‰). Szczególnie kraje Europy Południowej, Środkowej i Wschodniej, w tym Polska oraz niektóre kraje położone na zachodnich krańcach kontynentu charakteryzują się ujemnymi wartościami przyrostu naturalnego (Niemcy, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Polska). Natomiast Europa Północna (m.in. Szwecja, Norwegia) i część Europy Zachodniej (m.in. Francja, Wielka Brytania) – dodatnimi. W 2021 roku większość krajów w Europie osiągnęła ujemny przyrost naturalny, a liczba mieszkańców niektórych z nich zmalała nawet o kilkaset tysięcy. Szczególnie duży ubytek ludności odnotowała Ukraina (395 tys.), Niemcy (276 tys.), Włochy (270 tys.) i Polska (188 tys.).

Urodzenia i zgony

Wartości współczynnika urodzeń w większości krajów europejskich kształtują się obecnie w przedziale między 7‰ a 12‰, (w Polsce 8,7‰). Najniższe wartości odnotowuje się na południu Europy, gdzie występuje duży odsetek osób starszych (w wieku 65 lat i więcej). Dość wysokie wartości tego wskaźnika występują w krajach Europy Zachodniej i Północnej (m.in. we Francji, w Belgii, Wielkiej Brytanii, Norwegii czy Szwecji). Są to kraje o dużej liczbie imigrantów. Najwyższe wartości tego wskaźnika występują w Irlandii i na Islandii (powyżej 12‰), jednakże są i tak zdecydowanie niższe niż w wielu krajach afrykańskich i niektórych azjatyckich (tam wartości współczynnika urodzeń przekraczają znacznie 20‰, 30‰, a nawet 40‰).

Jeśli chodzi o współczynnik zgonów, to wykazuje on również znaczne zróżnicowanie przestrzenne na obszarze Europy. Najwyższe wartości współczynnika zgonów przyjmujące wartości powyżej 15‰ występują na wschodzie i w południowej części Europy (Bułgaria, Serbia, Litwa, Ukraina, Białoruś, Mołdawia, Rumunia, Węgry, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja), natomiast dość niskie (poniżej 9‰) odnotowuje się w Europie Zachodniej i Północnej, gdzie duża liczba młodych imigrantów odmładza społeczeństwo (Francja, Wielka Brytania, Holandia, Hiszpania, Belgia, Szwecja, Szwajcaria, Norwegia). W Polsce - podobnie jak w Niemczech, Czechach czy we Włoszech - współczynnik zgonów kształtuje się na poziomie 12–14‰ (w Polsce 13,7‰).

Według prognoz demograficznych opracowanych do 2050 roku przez Wydział ds. Ludności ONZ na podstawie wielu długookresowych wskaźników demograficznych spadek przyrostu naturalnego w Europie się utrzyma, a nawet pogłębi. Będzie to spowodowane nie tylko malejącą liczbą urodzeń, ale także wzrastającą liczbą zgonów. W związku z tym w ciągu najbliższych 30 lat znaczna część europejskich krajów będzie wykazywać znaczący spadek liczby ludności. W największym stopniu zmniejszyć się ma liczba ludności Ukrainy (-10,7 mln), Włoch (-7 mln), Niemiec (-4,5 mln), Polski (-3,4 mln) i Hiszpanii (-3,3 mln).

Saldo migracji w Europie i w Polsce

Od zakończenia II wojny światowej w Europie wystąpiły dwie wielkie fale migracyjne. Pierwsza, wywołana zmianami przebiegu granic państwowych, miała miejsce bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych i objęła swoim zasięgiem głównie Europę Środkową i Wschodnią. Druga potężna fala migracji wystąpiła w drugiej dekadzie XXI wieku. Jej przyczyną była (i jest) niestabilna sytuacja polityczna i gospodarcza w wielu państwach Afryki Północnej, Środkowej i Bliskiego Wschodu oraz występujące tam konflikty zbrojne. Wszystko to spowodowało napływ ogromnej liczby imigrantów do Europy. Dla Polski duże znaczenie ma zarobkowa emigracja do państw Uniii Europejskiej, które otworzyły dla nas swoje rynki pracy oraz napływ imigrantów z Europy Wschodniej, zwłaszcza z Ukrainy.

Wartości współczynnika salda migracji w krajach europejskich kształtują się obecnie w przedziale między -20‰ a 8‰. W Polsce w 2021 roku współczynnik ten wyniósł 0,1‰, choć w minionych latach zwykle przyjmował wartości ujemne. Polska należy bowiem do krajów, emigracyjnych, jednak mimo odpływu znacznej liczby Polaków za granicę, w naszym kraju osiedliło się dużo osób z Ukrainy. W 2021 roku dodatnim współczynnikiem salda migracji charakteryzowały się głównie kraje Europy Zachodniej i Północnej. Do krajów imigracyjnych należą te najwyżej rozwinięte i najbogatsze – głównie Niemcy, Włochy, Austria, Szwajcaria, Wielka Brytania, Norwegia. Osiedlają się tam często ludzie młodzi, którzy przyczyniają się do podwyższenia współczynnika urodzeń i w konsekwencji do odmłodzenia struktury wiekowej populacji. Wśród nich są często muzułmanie, którzy ze względów religijnych zwykle posiadają liczne potomstwo. Ujemne saldo migracji odnotowano natomiast w niektórych krajach Europy Południowej i Wschodniej (zwłaszcza w Rumunii, Bośni i Hercegowinie, Grecji, Albanii, Chorwacji, Portugalii, Bułgarii oraz na Litwie i Łotwie).

Przyrost rzeczywisty w Europie i w Polsce

Przyrost rzeczywisty, podobnie jak przyrost naturalny, w Europie był  najwyższy w latach 50. XX wieku. Osiągał wtedy pon. 7‰ i od tego czasu systematycznie się obniżał  aż do początku XX w., kiedy to zanotował wartość minimalną (ok. 3‰). W ciągu następnych dwóch dekad nastąpił jednak wzrost przyrostu rzeczywistego. Powodem tego zjawiska nie było jednak zwiększenie przyrostu naturalnego, ale znaczący wzrost napływ imigrantów i związane z tym dodatnie saldo migracji. Proces ten został zahamowany w latach 2020‑2021 przez pandemię Covid‑19. W 2021 roku przyrost rzeczywisty w Europie wyniósł ok. 6‰.

Wydawać się może, że udział migracji w kształtowaniu liczby ludności jest znacznie mniejszy niż urodzeń i zgonów, tymczasem obecnie w wielu krajach o ujemnym przyroście naturalnym to właśnie imigranci w znacznym stopniu wypełniają lukę demograficzną. Przykładem tego zjawiska mogą być niektóre kraje Unii Europejskiej, gdzie w ostatnich latach ujemny przyrost naturalny został zastąpiony przez dodatnie saldo migracji związane ze zwiększonym ruchem migracyjnym po pandemii COVID‑19 oraz masowym napływem uchodźców z Ukrainy w wyniku rosyjskiej inwazji w lutym 2022 roku. Do krajów tych należą m.in. Niemcy, Wielka Brytania i Włochy. Warto także zauważyć, że w niektórych krajach (tj. Niemcy, Hiszpania czy Finlandia) ujemny współczynnik przyrostu naturalnego rekompensowany jest przez dużą, dodatnią wartość współczynnika salda migracji, co wpływa na dodatnią wartość współczynnika przyrostu rzeczywistego. 

Do lat 90. XX w. niemal wszystkie europejskie kraje odznaczały się dodatnim przyrostem rzeczywistym. W krajach południowej, środkowej i wschodniej Europy był on znacznie wyższy, niż w zachodniej części kontynentu. Mały wpływ na przyrost rzeczywisty miały w tym okresie migracje ludności. Sytuacja zmieniła się w latach 90. XX w., kiedy to nastąpił znaczący spadek liczby urodzeń i jednoczesny wzrost salda migracji, która zaczęła być czynnikiem decydującym o wielkości przyrostu rzeczywistego.

Obecnie zdecydowanie niższe wartości przyrostu rzeczywistego występują na wschodzie i południu kontynentu, gdzie na mały, ujemny współczynnik salda migracji nakłada się na także ujemny współczynnik przyrostu naturalnego (np. na Litwie i Łotwie, w Rumunii i Ukrainie). Najwyższe wartości tego współczynnika występują w krajach wysoko rozwiniętych na zachodzie i północy Europy. W tych krajach liczba ludności - w umiarkowanym tempie - wzrasta.

R1SmdLVF8qLQp

Wykres kolumnowy prezentujący przyrost rzeczywisty w poszczególnych krajach Europy w 2021 roku. Kolumny na wykresie mają kolor pomarańczowy, Polska została wyróżniona kolorem fioletowym. Na wykresie oś pionowa podzielona na równe odstępy osiąga wartości od -500 do 3000. Na osi poziomej zapisano nazwy państw. Dane dla poszczególnych państw: Niemcy 2420, Wielka Brytania 1320, Włochy 470, Austria 310, Szwajcaria 280, Belgia 240, Szwecja 210, Francja 205, Norwegia 150, Irlandia 120, Hiszpania 100, Holandia 90, Dania 80, Czechy 80, Finlandia 50, Luksemburg 40, Estonia 10, Słowenia 0, Malta 0, Islandia 0, Czarnogóra 0, Słowacja -10, Macedonia Północna -10, Mołdawia -10, Białoruś -15, Węgry -20, Serbia -30, Chorwacja -50, Portugalia -70, Albania -70, Łotwa -90, Bułgaria -110, Bośnia i Hercegowina -110, Grecja -130, Polska -190, Litwa -200, Ukraina -350, Rumunia -490.

R1RR1pp7RhWzU

Wykres kolumnowy prezentujący dane dla Europy środkowej i krajów bałtyckich - współczynnik przyrostu rzeczywistego (pomarańczowa kolumna) oraz dla państw Unii Europejskiej - współczynnik przyrostu rzeczywistego (fioletowa kolumna). Oś pionowa wykresy podzielona jest na równe części i przyjmuje wartości od -15 do 15. Oś pozioma reprezentuje zakres lat od 1960 do 2050 roku. W treści wykresu wyróżniają się dwa obszary: biały oraz niebieski, obszar niebieski podpisano napisem prognoza. Dane dla poszczególnych lat: Europa środkowa i kraje bałtyckie: 1960 rok ponad 10, 1965 rok 6, 1970 rok 6, 1975 rok 8, 1980 rok ponad 5, 1985 rok 4, 1990 rok 1,5, 1995 rok -2,5, 2000 rok poniżej 0, 2005 rok -2,5, 2010 rok -2, 2015 rok -2,5, 2020 rok -4,5, 2025 rok -9,8, 2030 rok -3, 2035 rok -4, 2040 rok prawie -5, 2045 rok -5, 2050 rok -5 promila. Kraje Unii Europejskiej: 1960 rok ponad 8, 1965 rok około 8 , 1970 rok ponad 5, 1975 rok ponad 5, 1980 rok około 5, 1985 rok 3, 1990 rok 3,5, 1995 rok 2, 2000 rok 2,5, 2005 rok 3, 2010 rok 1, 2015 rok około 1, 2020 rok -3, 2025 rok -3, 2030 rok –1, 2035 rok –2, 2040 rok -2, 2045 rok -3, 2050 rok -4 promila.

Natomiast w Polsce przyrost rzeczywisty systematycznie się obniża od lat 50. Saldo migracji przyjmuje dziś na tyle niewielkie wartości (0,1‰), że nie wpływa znacząco na przyrost rzeczywisty. Występuje tu więc odmienna tendencja od obserwowanej w Europie.

Słownik

Podsumowanie

• Na liczbę ludności wpływają: przyrost naturalny, saldo migracji i przyrost rzeczywisty.

• Przyrost naturalny to różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym czasie i na określonym terytorium. Saldo migracji to różnica między liczbą imigrantów a liczbą emigrantów w danym czasie i na określonym terytorium. Przyrost rzeczywisty to suma przyrostu naturalnego i salda migracji. Ostatni z nich mówi nam, o ile rzeczywiście zmieniła się liczba ludności.

• Wszystkie powyższe wielkości można przedstawić za pomocą wskaźników (jako stosunek danej wielkości do liczby ludności, wyrażony w promilach). Wówczas możliwe jest ich porównanie na innym terytorium oraz w czasie.

• Polska w ostatnich latach odznacza się ujemnym współczynnikiem: przyrostu naturalnego, salda migracji i przyrostu rzeczywistego. Wartości te były bliskie zeru. Oznacza to, że liczba ludności naszego kraju powoli się zmniejsza. Na tle Europy są to wartości przeciętne. Wyższymi wartościami odznaczają się kraje Europy Zachodniej i Północnej, a niższymi - kraje Europy Południowej i Wschodniej (zwłaszcza dawnego bloku wschodniego).

Ćwiczenia

Ćwiczenie 3

Po przeanalizowaniu poniższego wykresu uporządkuj podane kraje według malejącego współczynnika przyrostu naturalnego.

RgZA7Q1inEqKI

Ilustracja

RoQcQzYeUCzPf

Elementy do uszeregowania: 1. Kraj C, 2. Kraj D, 3. Kraj A, 4. Kraj B

Elementy do uszeregowania: 1. Kraj C, 2. Kraj D, 3. Kraj A, 4. Kraj B

R1T8hk7ezpZgs

Ćwiczenie 3

Po przeanalizowaniu poniższych danych uporządkuj podane kraje według malejącego współczynnika przyrostu naturalnego. Elementy do uszeregowania:

Po przeanalizowaniu poniższych danych uporządkuj podane kraje według malejącego współczynnika przyrostu naturalnego. Elementy do uszeregowania:

Notatnik