Gady - pierwsze kręgowce lądowe, które opanowały ląd

W legendach i baśniach wszystkich kontynentów pojawia się wiele przerażających stworów: smok wawelski, potwór z Loch Ness, latające węże... Skąd wzięły się te wyobrażenia? Czy może ich źródłem był paniczny strach przed gadami?

R1AWx77B1ckt8

Na fotografii widoczna jest jaszczurka moloch straszliwy. Posiada ona szare ubarwienie w pomarańczowe plamy, szeroki tułów z wystającymi kolcami, małą głowę i masywne odnóża.

Zwierzęta żyjące na lądzie często muszą się zmierzyć z:

• utrudnionym dostępem do wody;

• wahaniami temperatury w ciągu doby;

• zagrożeniami, takimi jak uszkodzenia mechaniczne czy ataki drapieżników.

Gady to pierwsze kręgowce lądowe, które w pełni przystosowały się do zycia na lądzie. Niezależność od wody uzyskały dzięki:

• wykształceniu pokrycia suchej i nieprzepuszczalnej dla wody skóry;

• wytworzeniu błon płodowychbłony płodowebłon płodowych

Największy rozwój gadów miał miejsce w minionych epokach geologicznych (gady kopalne). Współcześnie grupa ta obejmuje ponad 11 tys. gatunków, wśród których wyróżnono m.in. żółwie, krokodyle, jaszczurki i węże.

Gady można spotkać w różnych środowiskach i niemal na wszystkich kontynentach: wyjątek stanowi Antarktyda, która jest dla nich niedostępna ze względu na ich zmiennocieplnośćzmiennocieplne organizmyzmiennocieplność.

Poznaj gady

Gady wykształciły cechy, które umożliwiają im sprawne życie na lądzie. Zapoznaj się z nimi, oglądając film, a następnie wykonaj polecenia.

R17ounc0udEUv

Film dotyczy gadów – mistrzów przetrwania w środowisku suchym.

Film dotyczy gadów – mistrzów przetrwania w środowisku suchym.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R17ounc0udEUv

Film dotyczy gadów – mistrzów przetrwania w środowisku suchym.

Ciekawostka

Gady są najbardziej długowiecznymi kręgowcami. Żółwie słoniowe z wysp Galapagos mogą żyć nawet 200 lat.

R1aW2fk8uLf2J

Fotografia przedstawia zbliżenie szarobrązowego żółwia słoniowego. Stoi na wyschniętej ziemi, w słońcu. Spod kopulastej skorupy wystaje mała owalna głowa na cienkiej, pomarszczonej szyi. Czarne oko w obwódce skóry lekko skośne. Z przodu głowy otwory nozdrzy, pysk zamknięty. Poniżej zgięte w przód masywne kończyny, palce złączone, skierowane do siebie. Na pancerzu widać wielokątne wzory.

Adaptacje gadów do środowiska lądowego

Sucha skóra gadów chroni przed utratą wody

Gady cechują się licznymi przystosowaniami do życia na lądzie. Wykazuje je m.in. skóra – sucha, zwykle pozbawiona gruczołów, o grubej, silnie zrogowaciałej warstwie zewnętrznej. NaskóreknaskórekNaskórek wytwarza łuski (u jaszczurek, węży i krokodyli) lub tarczkitarczkitarczki (u żółwi i krokodyli).

RMWBJoXb3Gm65

Zdjęcie przedstawia zbliżenie na łuski krokodyla. Są one brązowo-czarne, ułożone w regularnych odstępach o kształcie wpisanego w sześciokąt koła, z drobnymi wypustkami pośrodku.

Pod tarczkami u żółwi występuje kostny pancerz, który powstaje z przekształconych wyrostków kręgów oraz żeber i mostka. To powoduje, że żółwie mogą poruszać jedynie kończynami, szyją i ogonem.

R6w5nRsocDn10

Zdjęcie przedstawia szkielet żółwia. Bezpośrednio pod jego skorupą znajduje się jego kręgosłup, pod którym z kolei znajduje się duża, pusta przestrzeń.

Zrogowaciały naskórek (wraz z łuskami) co pewien czas się złuszcza. Węże zrzucają go w całości w postaci wylinkiwylinkawylinki. Powoduje to, że rosną skokowo – po zrzuceniu starej skóry, kiedy młoda jest jeszcze elastyczna. Zrogowaciała skóra skutecznie chroni przed urazami mechanicznymi i nadmierną utratą wody. Dlatego gady można spotkać w skrajnie suchych środowiskach, na gorących pustyniach, gdzie są dominującą grupą kręgowców.

R1LRdVNgzylTu

Zdjęcie przedstawia liniejącą Agama Hardun spoczywającą na jasnożółtej, gładkiej skale. Gad ten posiada ciemne ciało pokryte gdzieniegdzie jaśniejszymi plamami. Jego spłaszczona głowa jest średniej długości. Zarówno kończyny przednie jak i tylne zakończone są pięcioma palcami z długimi, haczykowatymi pazurami. Na grzbiecie oraz dolnej części ciała zwierzęcia widoczna jest liniejąca skóra. Jest ona jaśniejsza od nowej skóry.

Wytworami naskórka są - poza łuskami - również rogowe pazury, które ułatwiają poruszanie się lądzie oraz chwytanie i zabijanie ofiar.

RFmTga0hqM1xW

Zdjęcie przedstawia kończyny dolne legwana zielonego, leżącego na gałęzi. Na wyjątkową uwagę zasługują jego długie palce, zakończone zakrzywionymi, czarnymi pazurami.

Oczy gadów zabezpiecza przed wysychaniem dodatkowa powieka

Dobrze rozwinięte narządy zmysłów umożliwiają gadom życie na lądzie. Właściwą orientację w środowisku zapewniają im wzrok i zmysł chemiczny.

Oczy są wyposażone w 3 powieki: górną, dolną i migawkową – przezroczystą, pokrywającą całą ich powierzchnię. Wszystkie one chronią oko przed wysychaniem.

Za pomocą wysuwanego z pyska języka węże i jaszczurki zbierają znajdujące się w powietrzu cząsteczki chemiczne (stanowiące bodźce zapachowe i smakowe). Pokryty nimi język dotyka małych dołków w podniebieniu, w których kryje się właściwy receptorreceptorreceptor węchu i smaku. Mózg gada analizuje bodźce aktywowane przez te cząsteczki i pozwala rozpoznawać m.in. ofiarę, drapieżnika oraz partnera.

RHE532QEtAxVA

Film przedstawia węża węszącego językiem wśród gałęzi i suchych liści.

Film przedstawia węża węszącego językiem wśród gałęzi i suchych liści.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RHE532QEtAxVA

Film przedstawia węża węszącego językiem wśród gałęzi i suchych liści.

Jak oddychają gady?

Gady mają grubą i nieprzepuszczalną dla gazów i wody skórę. Dlatego nie mogą prowadzić wymiany gazowej z wykorzystaniem powłok ciała. Ich jedynym narządem służącym do wymiany gazowej są gąbczaste płucapłucapłuca o cienkich i silnie unaczynionych ścianach. Taka budowa płuc gadów umożliwia im zwiększenie powierzchni wymiany gazowej. Zapewnia to wystarczający pobór tlenu oraz sprawne usuwanie dwutlenku węgla.

R18rBYXl2EHav

Schemat przekroju płuc gada. Płuca mają postać dwóch obszernych, cienkościennych, gąbczastych worków, podzielonych na szereg komór.

Jaja gadów zapewniają zarodkom środowisko wodne i zapas substancji odżywczych

Samice składają jaja na lądzie. Skórzasta lub wapienna osłonka chroni je przed wyschnięciem.

Zarodek otoczony jest przez cztery błony płodowe. OwodniaowodniaOwodnia tworzy zamknięty, wypełniony płynem pęcherz, który zabezpiecza zarodek przed wysychaniem i wstrząsami. KosmówkakosmówkaKosmówka odpowiada za wymianę substancji (woda, gazy oddechowe) między zarodkiem a środowiskiem zewnętrznym. OmoczniaomoczniaOmocznia gromadzi wytworzone przez zarodek zbędne produkty przemiany materii. Zarodek podczas rozwoju w jaju odżywia się substancjami pokarmowymi zmagazynowanymi w pęcherzyku żółtkowym.

Większość gadów nie opiekuje się ani jajami, ani świeżo wyklutym potomstwem. Najbardziej troskliwymi rodzicami w tej gromadzie kręgowców są krokodyle. Niektóre węże otaczają jaja splotami ciała, aby zapewnić odpowiednią temperaturę do rozwoju zarodka.

RAwCxFGGZUfYY

Fotografia przedstawia samicę aligatora. Ciało zwierzęcia jest szare, ma bardzo długi pysk, skóra jest twarda i zrogowaciała, pokryta łuskami. Na grzbiecie matki siedzi młody aligator, czarny w żółte pręgi.

W Polsce występują jaszczurki, węże i żółwie

W Polsce żyje tylko jeden gatunek żółwia – żółw błotny. Środowiskiem jego życia są płytkie jeziorka. Poluje na kijanki, ślimaki wodne i owady. Posiada ciemne ubarwienie. Na spodniej stronie pancerza oraz na skórze kończyn i szyi ma drobne jasne plamki. Jest bardzo płochliwy.

R1QXMRnNAWfxl

Fotografia przedstawia żółwia błotnego na kawałku drewna w wodzie, w której zwierzę się odbija. Żółw ma jasnobrązowy pancerz, podzielony na duże pola. Mała czarna głowa skierowana jest w prawo, na niej widać bursztynowe oko. Szyja zwinięta w fałdy. Kończyny i ogon czarne.

Jaszczurka żyworodna to najmniejsza polska jaszczurka. Można ją spotkać na terenie całego kraju. Szczególnie często występuje w górach i okolicach podgórskich. Żywi się owadami, nagimi ślimakami, dżdżownicami i pająkami. Zaatakowana przez drapieżnika potrafi odrzucić ogon, który przez kilka minut gwałtownie się wije się, co odwraca uwagę napastnika i stwarza jaszczurce możliwość ucieczki. Utracony ogon po pewnym czasie odrasta.

R1MoZIWuollpG

Fotografia w kolorze szarobrązowym przedstawia jaszczurki żyworodne. Przed pyskiem dorosłego osobnika widać trzy młode: dwa zwrócone do niej głowami, jedno odwrócone tyłem. U młodych widać ciemnoszare, segmentowane ogony. Gady znajdują się w gnieździe zbudowanych z resztek roślinnych na ziemi między skałami.

Rn9r0rrkcmA8d

Fotografia w kolorze szarobrązowym przedstawia jaszczurki żyworodne. Przed pyskiem dorosłego osobnika widać trzy młode: dwa zwrócone do niej głowami, jedno odwrócone tyłem. U młodych widać ciemnoszare, segmentowane ogony. Gady znajdują się w gnieździe zbudowanym z resztek roślinnych na ziemi między skałami.

Najbardziej pospolitym gadem w Polsce jest jaszczurka zwinka.

RBtfkrYAyvgxD

Na planszy widoczna jest jaszczurka zwinka na szarym kamieniu. Ma ona podłużny tułów, połączony z głową oraz długim ogonem. Kończyny są krótkie, umięśnione. Ciało ma kolor brązowy w czarno‑żółte cętki.

Żmija zygzakowata jest jedynym jadowitym wężem występującym w Polsce. Zamieszkuje obrzeża lasów, polany, zaniedbane ogrody, suche górskie łąki. Często można ją dostrzec wygrzewającą się w słońcu. Nie jest agresywna. Atakuje tylko wtedy, gdy czuje się zagrożona, a jej jad nie jest śmiertelny. Żywi się głównie małymi ssakami, żabami, zjada pisklęta ptaków oraz owady. Ma szeroką, sercowatą głowę oraz krępą budowę ciała. W odróżnieniu od innych węży ma pionową źrenicę. U większości żmij na grzbiecie znajduje się zygzakowaty wzór, tzw. wstęga kainowa.

Zaskroniec najchętniej przebywa w pobliżu zbiorników wodnych, gdzie poluje na płazy i ich larwy. Potrafi świetnie pływać. Łatwo go odróżnić od żmii zygzakowatej, ponieważ po obu stronach głowy ma żółte, półksiężycowate plamy.

Rc0WQvpvEObXe

Ilustracja przedstawia cztery fotografie w dwóch kolumnach po dwie. Z lewej zaskroniec. U góry zbliżenie jego głowy, skierowanej w prawo. Widać wysunięty długi brązowy język. Głowa spłaszczona, u góry brązowa, u dołu biaława. Oko okrągłe, czarno‑żółte. Z tyłu głowy widoczna jest duża, jasna plama. Na zdjęciu niżej widok całego ciała na jasnym podłożu. Jest długie, cienkie, szare z czarnymi plamami z boku i charakterystycznymi jasnymi plamami w tylnej części głowy po obydwu stronach. Z prawej żmija. U góry zbliżenie głowy, skierowanej w lewo. Głowa szeroka, czarna z białymi plamami, szyja jasna z czarnym, zygzakowatym wzorem. Oko pomarańczowe z pionową, czarną źrenicą. Na zdjęciu niżej widok żmii w odmianie brązowej. Za głową lekkie rozszerzenie, tułów grubszy, wyraźny wzór ciemnego zygzaka na grzbiecie.

Galeria przedstawiają kolejne gatunki węży występujące w Polsce:

RUYHRm0EDax75

Na planszy widoczny jest gniewosz na piaszczystym podłożu. Ma on długie, smukłe, szare ciało w ciemnobrązowe cętki. Głowę ma niedużą, ciemnobrązową.

R1YjEhwDV4cVC

Fotografia wykonana w nocy, z lampą, przedstawia węża pełznącego po cienkiej, ukośnej gałęzi. Wąż Eskulapa ma głowę i część tułowia skierowaną poziomo w lewo. Ubarwienie brązowe na grzbiecie, na brzuchu jasne. Głowa z okrągłym okiem i wyraźną, ciemnobrązową plamą za nim. To największy wąż w Polsce.

Ciekawostka

Padalec zwyczajny, mimo że przypomina węża, wcale nim nie jest. To jedyna żyjąca w Polsce jaszczurka beznoga. Występuje w szarej, brązowej, a nawet turkusowej odmianie barwnej. Prowadzi skryty tryb życia. W odróżnieniu od większości gadów padalec raczej unika silnego nasłonecznienia. Łatwo odróżnić go od węży po tym, że nie ma wyraźnie wyodrębnionej głowy.

R1VQuod4o8Y8N

Fotografia przedstawia jasnobrązowego, zwiniętego padalca zwyczajnego. Wąska głowa ułożona na grubym tułowiu. Niewielkie oko znajduje się na boku głowy. Ogon zawinięty. Wyraźne łuski na całym, jednolicie ubarwionym ciele.

Wszystkie krajowe gatunki gadów objęte są ochroną

W środowisku naturalnym Polski występuje 10 gatunków gadów. Wszystkie objęte są ochroną gatunkową. Większość z nich to gatunki rzadkie lub bardzo rzadkie. W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się stopniowe zanikanie zarówno tych najrzadszych, jak i dotychczas pospolitych gatunków. Główne przyczyny zanikania rodzimych gatunków gadów to:

• likwidowanie lub przekształcanie naturalnego środowiska ich bytowania (rozległych terenów trawiastych, nasłonecznionych stoków, polan, nieużytków);

• rozbudowa sieci dróg;

• zanieczyszczenie środowiska metalami ciężkimi, pestycydami, substancjami ropopochodnymi i innymi substancjami chemicznymi;

• odławianie do hodowli prywatnych.

Riy7s20BxN7KY

Na planszy widoczna jest jaszczurka zielona. Ma ona podłużny, szeroki tułów, bardzo długi ogon, krótkie odnóża z długimi palcami, zakończonymi pazurami oraz podłużną, głowę, która od spodniej strony jest niebieska, a od góry zielona.

Gady mają duże znaczenie w przyrodzie...

• Gady, zjadając owady, ślimaki i drobne kręgowce, regulują ich liczebność;

• Gady stanowią pokarm dla innych zwierząt kręgowych, głównie ptaków i ssaków.

... dla człowieka

• W niektórych regionach świata ludzie spożywają mięso żółwi, węży, krokodyli i legwanów oraz jaja żółwi;

• Skóra krokodyli i węży służy do wyrobu galanteriigalanteriagalanterii;

• Węże zjadają gryzonie, które są szkodnikami lasów i pól uprawnych;

• Jadowite gatunki węży oraz krokodyle stanowią zagrożenie dla życia i zdrowia człowieka;

• Jad węży stosuje się do produkcji kosmetyków przeciwzmarszczkowych i wzmacniających włosy, w przemyśle farmaceutycznym do produkcji leków przeciw reumatyzmowi, nowotworom, hemofilii, do produkcji surowic podawanych w przypadku ukąszeń.

To ważne!

• Gady są organizmami zmiennocieplnymi, żyjącymi na wszystkich kontynentach poza Antarktydą.

• Skóra gadów jest sucha, silnie zrogowaciała, pokryta łuskami lub tarczkami, nieprzepuszczalna dla wody.

• Palce gadów są zakończone pazurami usprawniającymi poruszanie po lądzie.

• Oko gadów otoczone jest trzema powiekami (górną, dolną, migawkową), które chronią je przed wysychaniem i urazami.

• Narządem oddechowym gadów są gąbczaste płuca.

• U gadów występuje zapłodnienie wewnętrzne. Gady są w większości jajorodne: składają jaja na lądzie. Rozwijający się w nich zarodek otoczony jest błonami płodowymi, które zapewniają mu środowisko wodne oraz optymalne warunki rozwoju.

• U gadów występuje rozwój prosty. Potomstwo podobne jest do rodziców.

• W Polsce występują jedynie żółwie, jaszczurki i węże, m.in.: żółw błotny, zaskroniec zwyczajny, żmija zygzakowata, padalec zwyczajny, jaszczurka żyworodna.

• Gady odgrywają istotną rolę w przyrodzie. Regulują liczebność innych zwierząt i same stanowią pokarm.

• Gady stanowią pokarm dla człowieka, ich skóry wykorzystuje się do wyrobu galanterii. Jad węży stosowany jest m.in. w produkcji leków i kosmetyków. Niektóre gatunki stanowią zagrożenie dla ludzi.

Na pożegnanie

1

Ćwiczenie 17

R1F9vegXp86Gd

Zdjęcie przedstawia bazyliszka płatkogłowego spoczywającego na gałęzi. Na jego głowie znajduje się wysoki, trójkątny płat skórny, zaś na grzbiecie grzebień. Ma on grubą skórę, a ubarwienie ciała jest zielone z licznymi jasnożółtymi i niebieskimi, nieregularnymi plamkami. Widoczna jest kończyna zwierzęcia z długimi palcami, zakończonymi pazurami.

RG6OpPddnmugS

(Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Przypomnij sobie cechy środowiska lądowego. Jakie cechy budowy pomagają gadom przeżyć w tym środowisku?

Pokaż odpowiedź

• Skóra pokryta łuskami chroniąca ciało gada przed uszkodzeniami.

• Obecność powiek chroniących oczy przed wysychaniem i uszkodzeniami.

• Palce zakończone pazurami ułatwiają poruszanie się po lądzie.

1

Ćwiczenie 18

R12mLYm5peBse

A – Przedstawiciel płazów (żaba wodna).
B – Przedstawiciel gadów (agama błotna).

RcQLLOMXFjKud

(Uzupełnij).

Rg7UEaNKRvVYO

Kończyny płazów i gadów różnią się między sobą, co wynika z różnic między środowiskami życia tych zwierząt. Wyjaśnij, jakie cechy budowy kończyny płaza i gada są przystosowaniem do ich środowiska życia. (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na palce płazów i gadów.

Pokaż odpowiedź

Płazy, ze względu na zasiedlanie środowisk wodno‑lądowych mają pomiędzy palcami błony pławne, które ułatwiają poruszanie się w wodzie. Gady natomiast są zwierzętami lądowymi, dlatego ich palce zakończone są pazurami, chroniącymi palce przed uszkodzeniami podczas poruszania się po twardym podłożu.

Ćwiczenie 19

RzWy7CCMVKXpT

Na rysunku widać schemat zależności temperatury ciała gada od temperatury powietrza w stopniach Celsjusza. Na wykresie widać dwie linie, czerwoną oznaczającą łąkę oraz zieloną oznaczającą las. Linia czerwona jest mocno nachylona. Jej początek znajduje się na 25 i pół stopnia temperatury powietrza i kończy się na 30 stopniach. Temperatura ciała gada mieści się na łące w przedziale 29 i pół stopnia a 31 stopni. Jej wzrost jest więc niewielki. Linia zielona, oznaczająca las jest długa i mniej nachylona. Wyznaczana przez nią temperatura powietrza zawiera się w przedziale 23 i pół stopnia a 29 i pół stopnia. Temperatura ciała gada rośnie od 23 i pół stopnia do 30 stopni. Wzrost temperatury zarówno powietrza, jak i ciała gada w lesie jest bardzo znaczny.

R19AlDZHG3YMA

Łączenie par. Przeanalizuj powyższy wykres i na jego podstawie oceń prawdziwość zdań. Zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.

Temperatura ciała gada:. zależy od temperatury otoczenia. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. prawdopodobnie obniża się wraz z ochłodzeniem powietrza.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. w ciągu dnia stale rośnie.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. zależy od siedliska, w którym przebywa zwierzę.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz

Łączenie par. Przeanalizuj powyższy wykres i na jego podstawie oceń prawdziwość zdań. Zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.

Temperatura ciała gada:. zależy od temperatury otoczenia. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. prawdopodobnie obniża się wraz z ochłodzeniem powietrza.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. w ciągu dnia stale rośnie.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. zależy od siedliska, w którym przebywa zwierzę.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz

RE0WcrQbemzxR

Ćwiczenie 19

Uzupełnij luki w tekście, wpisując brakujące wyrazy. Gady zalicza się do królestwa zwierząt, ponieważ są Tu uzupełnij, wielokomórkowe i zbudowane z komórek Tu uzupełnij. Są również organizmami Tu uzupełnij, żyjącymi na wszystkich kontynentach poza Antarktydą, przez co, ich palce zakończone są Tu uzupełnij usprawniającymi poruszanie po lądzie.

Uzupełnij luki w tekście, wpisując brakujące wyrazy. Gady zalicza się do królestwa zwierząt, ponieważ są Tu uzupełnij, wielokomórkowe i zbudowane z komórek Tu uzupełnij. Są również organizmami Tu uzupełnij, żyjącymi na wszystkich kontynentach poza Antarktydą, przez co, ich palce zakończone są Tu uzupełnij usprawniającymi poruszanie po lądzie.