Jak można wyznaczać kierunki świata?

1. Co to jest sklepienie niebieskie?

Kiedy spojrzymy w niebo, wydaje się, jakby Słońce, Księżyc i gwiazdy znajdowały się na powierzchni kopuły o kształcie półkuli. Taką pozorną, nieistniejącą półkulę, na środku której znajduje się obserwator, nazywamy sferą niebieskąsfera niebieskasferą niebieską lub sklepieniem niebieskim. Dziś oczywiście wiemy, że żadnego sklepienia nie ma, ale jest to wygodne pojęcie, ułatwiające na przykład opis pozornego ruchu Słońca na niebie lub położenia gwiazd.
Linia pozornego przecięcia powierzchni Ziemi i sklepienia niebieskiego to widnokrąg lub horyzont. Natomiast punkt przecięcia pionowej linii od obserwatora do sklepienia niebieskiego to zenit. Innymi słowy – jest to punkt na sferze niebieskiej, dokładnie nad naszą głową.

R1ZWpNAAMPvy5

Ilustracja prezentuje sklepienie niebieskie. Jest to kopuła znajdująca się nad horyzontem, który obrysowano zieloną owalną linią. Powierzchnia Ziemi jest na schemacie płaska i okrągła, w jej centrum znajduje się drzewo. Na sklepieniu niebieskim zaznaczono południk niebieski, jako jasno‑niebieską linię biegnącą od punktu N do punktu S znajdujących się na zielonej linii horyzontu. W środku południka niebieskiego zaznaczono i podpisano najwyższy punkt na sklepieniu niebieskim, czyli zenit. Przerywaną linią żółtą zakończoną strzałką oznaczono pozorną drogę Słońca, która biegnie od punktu E do punktu W zaznaczonych na zielonej linii horyzontu. Punkt N oraz S połączono prostą czerwona linią podpisaną – południk miejscowy. Wszystkie linie przechodzą nad drzewem znajdującym się na środku pod sklepieniem niebieskim.

Na rysunku kierunki świata oznaczono za pomocą obowiązujących skrótów międzynarodowych, które pochodzą od  nazw angielskich:  S - south[saut], czyli południe, W - west [łest],czyli zachód, N - north[nort], czyli północ, E - east[ist], czyli wschód

2. Jak Słońce „wędruje” po niebie?

Wschód Słońca ma miejsce nad wschodnim widnokręgiem. Następnie podąża łukiem i koło godziny 12 osiąga najwyższy punkt nad widnokręgiem. Mówimy wtedy o górowaniu Słońca. Potem Słońce zmierza łukiem ku zachodowi i zachodzi za zachodnim widnokręgiem - jest to zachód Słońca.

R6bmS50CyTelP

Ilustracja przedstawia wędrówkę Słońca w ciągu doby. Na grafice widnieje krajobraz pagórka, po którym płynie rzeka. Po jego bokach widoczne są zielone polany z drzewami iglastymi. Słońce rozpoczyna swój bieg po lewej stronie ilustracji – jest to wschód słońca, następnie znajduje się na środku, gdzie góruje i jest to południe słoneczne. Na końcu przedstawione jest po prawej stronie, gdzie widnieje zachód słońca.

Położenie Słońca na niebie zmienia się nie tylko w ciągu dnia, ale jego „trasa” różni się w zależności od pory roku.

Wysokość Słońca nad widnokręgiem ma również wpływ na długość cienia, który rzucają różne obiekty.

3. Jak wskazać strony świata za pomocą cienia?

W Polsce, w samo południe, Słońce znajduje się po południowej stronie nieba. W tym czasie cień rzucany przez naszą sylwetkę lub inne przedmioty jest najkrótszy i wskazuje kierunek północny. Stojąc twarzą w stronę cienia, łatwo wyznaczyć pozostałe kierunki. Metoda ta jest skuteczna tylko o określonej godzinie – o 12.00 w południe.

R1V1thqbicvUC

Ilustracja przedstawia chłopca, który jest ubrany w szarą koszulę, niebieskie spodnie i czerwone trampki, stojącego tyłem do słońca z rękoma uniesionymi w bok. Cień jego sylwetki w słoneczne południe wyznacza kierunki świata. Cień głowy wskazuje północ, po przeciwnej stronie jest południe. Cień lewej ręki zachód, a prawej – wschód. W prawej, górnej części ekranu widnieje biały zapis godzina dwunasta.

4. Jak wyznaczyć kierunek północny w nocy?

W rozpoznaniu stron świata nocą pomoże nam Gwiazda PolarnaGwiazda PolarnaGwiazda Polarna należąca do gwiazdozbioru Małej Niedźwiedzicy. Gwiazdozbiór ten, z racji swego kształtu, zwany jest także Małym Wozem, a Gwiazda Polarna znajduje się na końcu jego „dyszla”. Nie zmienia ona niemal położenia na niebie – jest umiejscowiona prawie idealnie na północy, na przedłużeniu osi Ziemi. W jej odnalezieniu na niebie pomoże nam charakterystyczny i wyraźny gwiazdozbiór Wielkiego Wozu.

5. Czy zegarek pozwoli wskazać południe?

Kierunek południowy można wyznaczyć z dość dużą dokładnością przy użyciu zegarka wskazówkowego. Jak tego dokonać? Najpierw ustaw się w taki sposób, aby mała wskazówka (godzinowa) wskazywała na Słońce. Nie trzeba nawet zdejmować zegarka – wystarczy trzymać rękę tak, by jego tarcza była umieszczona poziomo. Linia dzieląca na połowę kąt między małą wskazówką a godziną 12.00 na tarczy zegarka wskazywać będzie kierunek południowy (Pd). Do południa bierzemy pod uwagę kąt między małą wskazówką a lewą stroną godziny 12.00, natomiast po południu kąt między małą wskazówką a prawą stroną godziny 12.00. Po przeciwnej stronie do kierunku południowego (Pd) znajduje się kierunek północny (Pn). 

RH1ZGV8qmVUK1

Na ilustracji widnieje wyznaczanie kierunku świata za pomocą Słońca i zegarka wskazówkowego z brązowym paskiem i srebrną tarczą. Na pierwszym obrazku zaprezentowano wyznaczanie kierunku południowego z użyciem zegarka wskazówkowego przed godziną dwunastą. Należy skierować krótszą wskazówkę w stronę Słońca. Kąt pomiędzy tą wskazówką a godziną dwunastą należy podzielić na pół. Linia ta wyznacza kierunek północny.

R1VrJ17ZuT88q

Na ilustracji widnieje wyznaczanie kierunku południowego z użyciem zegarka wskazówkowego z brązowym paskiem i srebrną tarczą po godzinie dwunastej. Należy krótszą wskazówkę skierować w stronę Słońca. Kąt rozwarty, który powstaje pomiędzy krótszą wskazówką a godziną dwunastą należy podzielić na pół. Punkt ten wskazuje północ.

6. Jak przyroda pomaga wyznaczyć kierunki świata?

Kierunki geograficzne możemy także próbować wyznaczyć, obserwując przyrodę wokół nas. Jest to jednak metoda mało dokładna. Pamiętajmy, że w ten sposób wyznaczymy strony świata jedynie w przybliżeniu.

Rdhslryyftyyt

Na białym tle widoczne jest brązowa ilustracja szerokiego mrowiska obok którego znajduje się wąski pień drzewa. Jego północna część jest stroma, a południowa opada łagodnie. Na spodzie ilustracji widnieją wskazane kierunki północy po stronie lewej i południa po stronie prawej.

RZivovfoSP1Is

Na białym tle widoczny jest brązowy, niski pień ściętego drzewa, którego słoje są szersze od strony południowej niż od północnej. Od strony północnej ułożone są one o wiele gęściej. Na spodzie ilustracji widnieją wskazane kierunki północy po stronie lewej i południa po stronie prawej.

RvtXmLXjOnEN0

Na białym tle widoczny jest szary, duży głaz, którego strona północna jest porośnięta zielonym mchem. Na spodzie ilustracji widnieją wskazane kierunki północy po stronie lewej i południa po stronie prawej.

R1FoEOobdq6ms

Na białym tle widnieje samotnie stojące zielone drzewo, którego korona jest bardziej rozbudowana od strony południowej niż od północnej. Na spodzie ilustracji widnieją wskazane kierunki północy po stronie lewej i południa po stronie prawej.

Podsumowanie

• Kierunki świata można określić w ciągu dnia za pomocą cienia lub zegarka wskazówkowego.

• Nocą można wyznaczyć kierunek północny po odszukaniu Gwiazdy Polarnej.

• Kierunki świata można wyznaczyć z małą dokładnością poprzez obserwację przyrody.

Słownik

Sprawdź, jak rozumiesz!