6. Czy pustynie występują tylko w klimacie gorącym?
Słowo pustynia najczęściej kojarzy się z rozległym piaszczystym obszarem w Afryce lub w Azji, na którym wiatr uformował wzgórza i pagórki wydmowe. Tymczasem termin ten ma znacznie szersze znaczenie. Oznacza bowiem obszar, na którym z różnych powodów, najczęściej niesprzyjających warunków klimatycznych, nie występuje zwarta pokrywa roślinna. Dlatego też geografowie wyróżniają nie tylko pustynie gorące, gdzie rozwój roślinności ogranicza niedobór wody, ale także pustynie lodowe, w obrębie których trwała pokrywa lodowa praktycznie uniemożliwia rozwój życia. W poznaniu tych jakże różnych pustyń pomoże Ci e‑materiał.
Określisz na mapie położenie krajobrazu pustyń gorących i lodowych.
Scharakteryzujesz na podstawie klimatogramów cechy klimatu pustyń gorących i lodowych oraz określisz jego wpływ na inne elementy krajobrazu.
Rozpoznasz rośliny i zwierzęta charakterystyczne dla krajobrazu pustyń gorących i lodowych.
Omówisz podstawowe zależności między elementami środowiska przyrodniczego w krajobrazach pustyń gorących i lodowych.
Opiszesz warunki życia i gospodarowania mieszkańców terenów położonych na obszarach pustyń gorących i lodowych.
Pustynie
Pustynia to obszar, na którym ze względu na niesprzyjające warunki klimatyczne roślinność jest bardzo uboga albo nie ma jej wcale. Wyróżniamy pustynie:
gorące – powstałe na skutek bardzo małych opadów i dużego parowania,
lodowe – powstałe na skutek ujemnej temperatury.
Pustynie lodowe i gorące na świecie – mapa interaktywna 1
Korzystając z mapy, opisz położenie pustyń lodowych i gorących.
Korzystając z dostępnych źródeł wiedzy, opisz położenie pustyń lodowych i gorących.
Wskaż kontynent, na którym nie występują pustynie gorące i lodowe.
Wskaż poprawne zakończenie zdania.
Rozmieszczenie pustyń gorących na świecie – grafika interaktywna 1
Na pustyniach gorących średnia roczna temperatura powietrza przekracza 20°C i wykazuje bardzo duże, sięgające kilkudziesięciu stopni wahania roczne, a przede wszystkim dobowe. Temperatura najchłodniejszego miesiąca wynosi od 10 do 20°C, natomiast najcieplejszego często przekracza 30‑35°C. To właśnie na pustyniach występują rekordowe temperatury powietrza, przekraczające niekiedy 60°C (np. na Pustyni Danakilskiej zanotowano temperaturę 67°C, a na Pustyni Lut 70,7°C). Nocą, gdy dopływ promieniowania słonecznego ustaje, temperatura powietrza gwałtownie spada do zaledwie kilku stopni. Wahania dobowe wynoszą więc kilkadziesiąt stopni (rekordowe, sięgające 45°C, zaobserwowano na obszarze zachodniej Sahary).
Pustynia Lut, położona w Iranie, jest jednym z najgorętszych miejsc na Ziemi. Odnotowano tam najwyższą temperaturą powietrza 70,1 °C, zmierzoną 10 lipca 2005 roku. Jest to jedna z najwyższych temperatur odnotowanych na powierzchni Ziemi.
Opady na pustyniach gorących występują nieregularnie, najczęściej lub wyłącznie w półroczu letnim. Ich roczna suma nie przekracza 200 mm, a w wielu miejscach utrzymuje się poniżej 50 mm. Zdarza się, że deszcz nie pada nawet przez kilka lat.
Przeanalizuj klimatogramy i określ cechy klimatu w regionach występowania pustyni gorącej na różnych kontynentach.
Klimatogramy
Korzystając z dostępnych źródeł wiedzy określ cechy klimatu w regionach występowania pustyni gorącej na różnych kontynentach – wskaż podobieństwa i różnice.
Wbrew powszechnym wyobrażeniom pustynia nie jest wyłącznie „morzem” piasku. Istnieją także pustynie pokryte żwirem lub litymi skałami i głazami. Na tej podstawie wyróżnia się pustynie:
piaszczyste – np. Wielka Pustynia Wiktorii, Wielka Pustynia Piaszczysta, Ar‑Rub al‑Khali, Wielki Nefud i inne,
skaliste, kamieniste– np. część Sahary,
żwirowe – np. część Sahary, pustynia Simpsona i Gibsona w Australii.
Cechą charakterystyczną krajobrazu gorących pustyń piaszczystych są wydmy o różnych kształtach, usypywane przez stale wiejący wiatr. Kiedy gwałtowny wiatr porywa ziarna piasku, powstaje burza piaskowa.
Na pustyniach kamienistych występują formy skalne tworzące się wskutek niszczenia skał przez ziarna piasku niesione przez wiatr. Należą do nich np. grzyby skalne.
Na gorących pustyniach czasem raz w roku, czasem raz na kilka lat występują opady. Pustynne doliny szybko wypełnia woda. Na krótko powstają szerokie i kręte rzeki, a płynąca woda zmienia ukształtowanie terenu.
Za względu na niewielkie i nieregularne opady w krajobrazach pustynnych stałe rzeki są rzadkością. Z reguły woda płynie w korytach rzecznych tylko okresowo po opadach i zanika, niekiedy na długie lata w czasie długotrwałej suszy. Dlatego rzeki te nazywane są epizodycznymi. W krajobrazie widoczne są wtedy suche koryta nazywane w Afryce wadi lub uedy, a w Australii – creek.
Krajobrazy różnych typów pustyń – galeria zdjęć
Wymień charakterystyczne formy rzeźby widoczne w krajobrazie pustyń gorących.
Suche powietrze, duże dobowe wahania temperatury powietrza i gleby, niedostatek wody, silne wiatry transportujące okruchy skalne – wszystkie te czynniki stwarzają niekorzystne warunki dla roślinności. Mała ilość opadów i bardzo wysoka temperatura powietrza powodują szybkie parowanie i przesuszenie gruntu do znacznej głębokości. Dlatego pustynie gorące są pozbawione zwartej roślinności, a liczba gatunków jest niewielka. Istnieją nawet, choć nieliczne, pustynie całkowicie jej pozbawione. W miejscach, gdzie susza trwa przez cały rok, a niekiedy kilka lat z rzędu pojawiają się tylko porosty, glony i sinice.
Pustynne obszary porastają pojedynczo lub kępami rośliny, które przystosowały się do środowiska pustynnego, np. wykształcają drobne łuskowate liście, żeby ograniczyć parowanie, magazynują wodę w liściach lub łodygach (np. agawy, aloesy, kaktusy, wilczomlecze) albo przez długi czas, kiedy brakuje wody pozostają w uśpieniu. Na przykład zmartwychwstanki, do których należy róża jerychońska, są zdolne przetrwać w warunkach skrajnej suszy. Zwijają wtedy gałązki, a w czasie opadu je rozwijają uwalniając nasiona. Inne rośliny mają też rozbudowane korzenie, dzięki którym mogą sięgać w głębsze warstwy gleby i szczeliny skalne. Nasiona niektórych gatunków roślin mogą przez dłuższy czas przetrwać w glebie, a po kolejnym opadzie bardzo szybko wykiełkować i zakwitnąć.
Na hamadachhamadach Sahary występują kolczaste krzewy i porosty tworzące charakterystyczne poduszki. W piaszczystej części rosną trawy o długich, głęboko sięgających korzeniach. Na pustyniach Australii występują niekiedy kolczaste suchorośla. Z kolei znakiem szczególnym pustyń północnoamerykańskich są gigantyczne kaktusy saguaro. Natomiast na obszarach pustyń przyległych do oceanów w miejscach, gdzie w pobliżu lądu płyną zimne prądy morskie (np. pustynia Namib, Atakama) wytworzył się specyficzny typ roślinności rozwijającej się dzięki wykorzystaniu wody z mgieł, mżawki i rosy. Na pustyni występują także gatunki roślin przystosowanych do zasolonej gleby. Bujna roślinność występuje jedynie w oazach. Charakterystycznymi gatunkami są tam daktylowce, oliwki, figowce.
Flora pustyń gorących – galeria zdjęć
Na pustyni żyje niewiele zwierząt, zwłaszcza ssaków. W tak trudnych warunkach mogą przetrwać tylko te, które przystosowały się do suszy i bardzo wysokiej temperatury powietrza oraz małej ilości pokarmu. Wśród ssaków pustynnych liczne są gryzonie (szczuroskoczek, ryjoskoczek, góralka), torbacze (kanguroszczur), a także antylopy (oryks, adaks, dikdik), gazele (gazelka masajska), wielbłądy, fenki (lisy pustynne). Małe zwierzęta żyjące na pustyni w ciągu dnia kryją się w norach, jamach i zagłębieniach skalnych lub zakopują się w piasku, gdzie panuje dużo niższa temperatura i większa wilgotność niż na powierzchni. Nocą, kiedy temperatura powietrza obniża się i pojawia się rosa, zjadają pokryte nią rośliny lub polują na inne zwierzęta. Niektóre zwierzęta, np. wielbłądy i oryks arabski są fizjologicznie przystosowane do znoszenia wysokich temperatur – nie pocą się i w ten sposób nie tracą wody. Fenek chłodzi ciało dzięki dużym uszom.
Wiele gatunków obywa się całkowicie bez picia wody. Na przykład szczuroskoczek wodę niezbędną do życia w całości czerpie z pokarmu - zjada kaktusy, liście i owoce jukki i agawy oraz nasiona. Ilość wody uzyskanej z pokarmu jest wystarczająca do przeżycia, w efekcie nie musi w ogóle jej pić. Wielbłąd jest przykładem zwierzęcia wyjątkowo przystosowanego do życia w warunkach długotrwałej suszy. Posiada garb wypełniony tłuszczem, który jest źródłem wody powstającej w wyniku procesów zachodzących w organizmie. Może także wchłaniać parę wodną z wydychanego powietrza. W efekcie potrafi wytrzymać około 2 tygodni bez wody, ale kiedy jest spragniony wypija jednorazowo nawet do 120 litrów.
Pustynię zamieszkują liczne gady, w tym m.in. różne gatunki jaszczurek i węży. Dla nich również pokarm jest głównym źródłem wody, ale wykształciły także inne cechy pozwalające im przeżyć w tym środowisku. Na przykład gekon zlizuje długim językiem wodę, która skrapla się na jego głowie i oczach. Podobnie zachowuje się moloch straszliwy. Jego ciało pokryte jest charakterystycznymi kolcami, pomiędzy którymi na skórze biegną drobne kanaliki odprowadzające skroplona na ciele wodę bezpośrednio do pyska. Dodatkowo rogowe łuski skutecznie chronią te zwierzęta przed utratą wody. Na pustyni występuje także wiele gatunków owadów, np. mrówki, chrząszcze, skorpiony, termity. Chitynowe pancerze chronią je przed utratą wody.
Fauna pustyń gorących – galeria zdjęć
Życie mieszkańców strefy pustyń gorących
Do trudnych warunków pustynnych przystosowali się także ludzie, choć gęstość zaludnienia jest tu bardzo mała (około jednej osoby na km²). Niektóre rejony są wręcz bezludne. Prześledźmy, jak wygląda życie mieszkańców pustyni na przykładzie Sahary.
Mieszkańcy Sahary żyją głównie w oazach powstających tam, gdzie wody podziemne znajdują się płytko pod powierzchnią gruntu. Budują tam domy, głównie z kamienia i gliny. Łatwy dostęp do wód podziemnych lub jezior umożliwia im nawadnianie pól i uprawę roślin. W dużych oazach uprawiają daktylowce (palmy daktylowe), oliwki, figowce, owoce cytrusowe, zboża (pszenica i jęczmień) oraz wiele innych roślin użytkowych (np. bób, maniok, kawowce, palmy kokosowe, bawełnę i in.).
Część mieszkańców Sahary prowadzi jednak tradycyjny, koczowniczy tryb życia. Są nimi Beduini, których nazwa pochodzi od arabskiego słowa „badawī” oznaczającego mieszkańca pustyni. Beduini zajmują się hodowlą wielbłądów, owiec i kóz, które wykorzystują do produkcji mięsa, produktów mlecznych i wełny. Beduini są koczownikami, w odróżnieniu od fellahów – arabskiej osiadłej ludności rolniczej. Nie wznoszą stałych osad, ale przemieszczają się na duże odległości, przemierzając obszary pustynne i półpustynne Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu obejmującego m.in. kraje Azji Zachodniej oraz część Azji Południowo‑Zachodniej. Trasy ich wędrówek wyznacza dostępność pokarmu i wody dla hodowanych zwierząt. Prowadzą również handel wymienny z mieszkańcami oaz. Zajmują się transportem towarów przez pustynię, wykorzystując do tego przede wszystkim wielbłądy. Pustynię przemierzają w karawanach.
Beduini mieszkają w namiotach pokrytych skórą kóz, owiec i wielbłądów lub słomianymi matami. Dzielą się one na strefę kobiecą, do której mężczyznom jest wstęp wzbroniony i strefę męską, która jest przestrzenią w rodzaju salonu, miejscem spożywania kawy, herbaty, posiłków i prowadzenia rozmów. Beduini posługują się dialektem języka arabskiego. Nie mają dokumentów, nie prowadzą ewidencji urodzin ani zgonów, a małżeństwa zawierają w ramach własnego plemienia, żeby zachować swoją odrębność.
W ich tradycji wyjątkowe znaczenie mają: wolność, odwaga, gościnność, lojalność wobec rodziny i duma z pochodzenia. Ważne miejsce w kulturze Beduinów zajmują wielbłądy uważane za „dar od Boga”. Zgodnie z tradycją, podczas uroczystych okazji, takich jak wesela czy święta religijne organizowane są wyścigi wielbłądów.
Ubrania Beduinów są proste. Mężczyźni noszą długie koszule, płaszcze oraz przypominające turban nakrycia głowy. Kobiety zakładają czarną, haftowaną abaję i chustę. W plemieniu Tuaregów kobiety nie zasłaniają twarzy, wzorem innych społeczeństw arabskich. Tradycyjnie robią to mężczyźni korzystając z tkaniny połączonej z turbanem. Zasłona zwykle zakrywa twarz z wyjątkiem oczu i czubka nosa. Zakrywanie twarzy przez mężczyzn wywodzi się z przekonania, że takie działanie odstrasza złe duchy oraz daje ochronę przed pustynnym piaskiem.
Podstawowymi składnikami diety Beduinów są produkty mleczne, np. kozie i wielbłądzie mleko oraz gęsty jogurt. Często spożywaną potrawą są podpłomyki z mąki pszennej łamane na małe kawałki i podawane z sosem mięsnym. Podstawą kuchni jest także kasza jaglana gotowana z wodą na papkę i spożywana z mlekiem lub ciężkim sosem. Popularny zwłaszcza w czasie świąt napój jest przygotowywany z prosa, koziego sera, daktyli, mleka i cukru. Przede wszystkim pije się jednak herbatę z dużą ilością cukru.
Wędrowny tryb życia Beduinów powoli zmienia się na coraz bardziej osiadły, bowiem hodowla zwierząt nie zapewnia im wystarczających środków do życia. Obecnie szacuje się, że jedynie 1–2% Beduinów prowadzi koczowniczy tryb życia. Znaczna ich liczba osiadła w rozwijających się miastach, gdzie znaleźli zatrudnienie w przemyśle lub usługach, zwłaszcza turystycznych. Zajmują się prowadzeniem wycieczek po pustyni, pracują jako przewoźnicy na trasach dawnych karawan. Są też zatrudniani na plantacjach daktylowców.
Beduini, mieszkańcy pustyni gorącej – galeria zdjęć
Krajobraz pustyń lodowych
Pustynie lodowe leżą w strefie podbiegunowej i obejmują przeważające obszary północnych wysp i archipelagów w Arktyce oraz prawie całą Antarktydę. Największe pustynie lodowe powstały na Grenlandii i na Antarktydzie.
Pustynie lodowe na kuli ziemskiej – grafika interaktywna 1
Przez cały rok na pustyniach lodowych Antarktydy utrzymuje się ujemna temperatura powietrza (od -20 do -50Indeks górny ooC) i wieje bardzo silny wiatr. Najniższa zanotowana temperatura powietrza wyniosła -89,2°C (1983 rok) na stacji polarnej Wostok na Antarktydzie. Na Grenlandii ujemne temperatury występują przez większość roku, poza miesiącami letnimi, gdzie odnotowuje się temperatury nieco powyżej 0°C. Roczna suma opadów występujących niemal wyłącznie w postaci śniegu jest mała i wynosi poniżej 250 mm. Występują tam dni i noce polarne. W czasie dnia polarnego Słońce nie zachodzi dobę lub dłużej, a w czasie nocy polarnej - nie wschodzi dobę lub dłużej. Na biegunach dzień polarny i noc polarna trwają po pół roku.
Przeanalizuj klimatogramy i określ cechy klimatu Grenlandii i Antarktydy – wskaż podobieństwa i różnice.
Klimatogramy
Korzystając z dostępnych źródeł wiedzy, określ cechy klimatu Grenlandii i Antarktydy – wskaż podobieństwa i różnice.
Lodowce i lądolody pokrywają cały obszar pustyni lodowej, chociaż wraz z postępującym ociepleniem klimatu ich powierzchnia zaczyna się kurczyć z roku na rok. Na Antarktydzie mają grubość ponad 4 km, na Grenlandii 3 km. Formy rzeźby powierzchni ziemi, góry, doliny czy kotliny są ukryte pod lądolodem, natomiast krajobraz centralnej części pustyni lodowej jest rozległą białą równiną. Górskie szczyty wyłaniają się ponad powierzchnię lodu tylko na jego obrzeżach, zwłaszcza zachodnich, gdzie ma on mniejszą grubość. Tam właśnie w Górach Ellswortha w Antarktydzie Zachodniej leży najwyższy masyw górski Antarktydy – Masyw Vinsona o wysokości 4892 m n.p.m.
Krajobraz Antarktydy – galeria zdjęć
W tych skrajnie trudnych warunkach środowiska są w stanie przetrwać tylko organizmy przystosowane do zimna. Na powierzchni lodu nie występują żadne rośliny. Pojawiają się one jedynie na wolnych od lodu wybrzeżach. W strefie brzegowej lądolodu bytują jedynie najprostsze glony, a na skałach porosty i mchy. Oprócz nich występują także bakterie, grzyby i inne.
Gatunki zwierząt zamieszkujących pustynie lodową, jej obrzeża oraz wody otaczających oceanów różnią się. Na półkuli północnej, w Arktyce, żyje m.in. największy ssak tego regionu – niedźwiedź polarny, który przebywa w wodzie i na lądzie – oraz mors. W wodach oceanicznych występują: narwal, białucha, foka grenlandzka, nerpa. Nadmorskie, niepokryte lodem skały zamieszkuje maskonur i nurzyk. Gatunków tych nie spotkamy na półkuli południowej – w Antarktyce, której mieszkańcami są m.in.: foka Weddela, lampart morski, petrel śnieżny, pingwiny Adeli i cesarski. Te ostatnie przemieszczają się wgłąb lądu na czas składania jaj i wychowywania potomstwa.
Fauna pustyń lodowych półkuli północnej – galeria zdjęć
Fauna pustyń lodowych – półkula południowa – galeria zdjęć
Życie mieszkańców strefy pustyń lodowych
Pustynie lodowe są terenami niemal bezludnymi. Na Antarktydzie w obszarze pustyni lodowej ludzie przebywają jedynie w stacjach badawczych założonych przez różne państwa. Obecnie istnieje 40 całorocznych i 41 stacji czynnych tylko latem. Na Wyspie Króla Jerzego od roku 1977 mieści się Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego.
W Arktyce ludzie zamieszkują przede wszystkim na obszarach niepokrytych lodem, przede wszystkim w strefie tundry. Ich warunki życia i zwyczaje zostały opisane w e‑materiale „ W strefach tajgi i tundry”. Na pokrytych trwałą pokrywą lodową wewnętrznych częściach wysp nie ma stałych mieszkańców. Ludzie przebywają tam tylko w pewnych okresach. Ma to związek z funkcjonowaniem placówek wojskowych i stacji badawczych. Jedna z nich (amerykańska, całoroczna stacja badawcza Summit Camp) mieści się w centralnej części grenlandzkiego lądolodu. Obsługiwana jest przez ok. 30 naukowców.
Podsumowanie
Pustynia gorąca | Pustynia lodowa | |
|---|---|---|
Klimat | Dodatnia średnia temperatura powietrza w każdym miesiącu Duże dobowe różnice temperatury powietrza Niewielkie opady w postaci deszczu Bardzo silny wiatr | Ujemna średnia temperatura powietrza w każdym miesiącu na Antarktydzie. Na Grenlandii przez większość roku również, poza czerwcem, lipcem i sierpniem, gdzie średnie temperatury powietrza odnotowuje się do 6°C. Małe dobowe różnice temperatury powietrza Niewielkie opady w postaci śniegu Bardzo silny wiatr Dzień i noc polarna |
Roślinność | Rozwój roślin ograniczony niedoborem wody Skąpa roślinność Występowanie gatunków przystosowanych do przetrwania suszy, np. kaktusów | Rozwój roślin ograniczony niską temperatura powietrza i pokrywą lodową; brak roślinności na powierzchni pokrytej lodem Mchy i porosty na niepokrytych lodem fragmentach skał |
Zwierzęta | Zwierzęta przystosowane do suszy, np. wielbłądy, fenki, myszoskoczki, gekony, skorpiony; nieliczne ptaki | Zróżnicowane gatunki zwierząt na obszarach półkuli północnej (niedźwiedź polarny, mors, nerpa) i południowej (pingwin cesarski i Adeli, lampart morski); ptaki na niepokrytych lodem wybrzeżach |
Ludzie | Plemiona koczownicze i półkoczownicze zajmujące się pasterstwem owiec i kóz (Beduini) Mieszkańcy oaz prowadzący osiadłe życie i zajmujący się uprawą ziemi | Brak stałego osadnictwa Okresowy pobyt pracowników placówek badawczych |
Słownik
kamienista pustynia
zmarszczki powstałe w skutek transportu ziaren piasku przez wiatr
osad soli utworzony w wyniku parowania i jej krystalizacji
Ćwiczenia
Wskaż trzy cechy środowiska strefy okołobiegunowej.
Dokończ zdanie.
Niedobór wody na pustyni gorącej jest spowodowany tym, że
Wybierz spośród zamieszczonych poniżej klimatogramów ten, który przedstawia warunki klimatyczne pustyni lodowej. Następnie na podstawie swojej odpowiedzi opisz, w wyznaczonym do tego miejscu przebieg warunków klimatycznych w ciągu roku.
Wskaż, czy poniższe stwierdzenie jest prawdziwe, czy fałszywe.
Przeczytaj tekst i uzupełnij brakujące wyrazy.
Uzupełnij krzyżówkę.
Zdjęcie przedstawia krajobraz pewnej pustyni gorącej. Określ, jaka to pustynia. Odpowiedź uzasadnij.
Korzystając z dostępnych źródeł wiedzy, określ, jaka roślinność jest typowa dla obszarów pustyni gorącej.
Dopasuj do nazw pustyń odpowiednie wyrazy/określenia.