Kazimierz Jagiellończyk i polityka dynastyczna Jagiellonów

Po zakończeniu wojny trzynastoletniej związane unią Litwa i Polska znalazły się u szczytu swojej potęgi. Władza Kazimierza Jagiellończyka rozciągała się od Morza Bałtyckiego po Morze Czarne.

Małżeństwo z rozsądku

R1ZG9CSIVG59S

Film opowiadający o Relacje polsko–litewskie za panowania Władysława Jagiełły. Na początku plansza z tytułem: „Relacje polsko‑litewskie za panowania Władysława Jagiełły”. Na planszy obraz przedstawiający klęczącą parę w długich szatach. Kobieta, znajdująca się po prawej stronie, ma na sobie złotą koronę, biały welon oraz złotą szatę, a mężczyzna złotą koronę, zbroję oraz złotą pelerynę. Oboje składają dłonie w geście modlitwy i wpatrują się w niebo. Wokół grupa osób ubrana w długie, kolorowe szaty. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski - historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment grafiki, biała kanapa, regał, kwiaty. Film kończy czarna plansza z napisami: „Wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja: Contentplus sp. z.o.o., na zlecenie: Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu: E‑podręczniki do kształcenia ogólnego, czerwiec 2015”.

Film opowiadający o Relacje polsko–litewskie za panowania Władysława Jagiełły. Na początku plansza z tytułem: „Relacje polsko‑litewskie za panowania Władysława Jagiełły”. Na planszy obraz przedstawiający klęczącą parę w długich szatach. Kobieta, znajdująca się po prawej stronie, ma na sobie złotą koronę, biały welon oraz złotą szatę, a mężczyzna złotą koronę, zbroję oraz złotą pelerynę. Oboje składają dłonie w geście modlitwy i wpatrują się w niebo. Wokół grupa osób ubrana w długie, kolorowe szaty. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski - historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment grafiki, biała kanapa, regał, kwiaty. Film kończy czarna plansza z napisami: „Wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja: Contentplus sp. z.o.o., na zlecenie: Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu: E‑podręczniki do kształcenia ogólnego, czerwiec 2015”.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1ZG9CSIVG59S

Film opowiadający o Relacje polsko–litewskie za panowania Władysława Jagiełły. Na początku plansza z tytułem: „Relacje polsko‑litewskie za panowania Władysława Jagiełły”. Na planszy obraz przedstawiający klęczącą parę w długich szatach. Kobieta, znajdująca się po prawej stronie, ma na sobie złotą koronę, biały welon oraz złotą szatę, a mężczyzna złotą koronę, zbroję oraz złotą pelerynę. Oboje składają dłonie w geście modlitwy i wpatrują się w niebo. Wokół grupa osób ubrana w długie, kolorowe szaty. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski - historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment grafiki, biała kanapa, regał, kwiaty. Film kończy czarna plansza z napisami: „Wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja: Contentplus sp. z.o.o., na zlecenie: Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu: E‑podręczniki do kształcenia ogólnego, czerwiec 2015”.

Narodziny zagrożenia. Wielkie Księstwo Moskiewskie

Wielkie Księstwo Litewskie w II połowie XIV wieku było uważane za dominującą siłę polityczną na Rusi. Wielki książę Olgierd trzykrotnie najeżdżał ziemie księcia moskiewskiego Dymitra Dońskiego. Jego ataki zostały jednak powstrzymane
w 1373 roku. Wielki książę Witold przyłączył do Litwy wiele nowych ziem ruskich
na czele ze Smoleńskiem i Połockiem. Symboliczny koniec ekspansji Wielkiego Księstwa Litewskiego na Rusi przyniósł rozejm podpisany w 1449 roku z księciem moskiewskim Wasylem II Ślepym. Kazimierz Jagiellończyk obejmował wówczas władzę w Polsce i nie mógł poświęcić wiele uwagi sprawom wschodnim.

Książę i wielki książę

Władcy podzielonej na wiele księstw Rusi w XIV wieku uznawali za naturalne istnienie książąt, których dominacja nad słabszymi od siebie była niekwestionowana - mogących chronić władców oddających im się pod opiekę. Im większą ktoś dysponował siłą, tym większe grono mniejszych księstw miał pod swoją opieką. I dzięki temu był potężniejszy, a więc mógł otoczyć opieką kolejnych władców. Przysługiwał mu wtedy tytuł wielkiego księcia. Takim tytułem posługiwali się władcy Litwy, których wpływy sięgały daleko na południe i wschód od rdzennych ziem litewskich. Gdy książęta moskiewscy zaczęli dążyć do dominacji na Rusi, również przyjęli ten tytuł.

Prawdziwy przełom przyniosło panowanie na tronie moskiewskim Iwana III Srogiego. To on rozpoczął program „zbierania ziem ruskich”, czyli podporządkowywania sobie wszystkich księstw Rusi. Wobec bierności Wielkiego Księstwa Litewskiego program ten realizował szybko. Wilno w tym czasie zajęte było obroną przed najazdami Tatarów krymskich, sprzymierzeńców Moskwy. Ale dopóki żył Kazimierz Jagiellończyk, Iwan III nie odważył się wystąpić przeciw królowi i wielkiemu księciu litewskiemu w jednej osobie. Po śmierci Kazimierza w 1493 roku unia Litwy i Polski osłabła. Tron polski objął Jan Olbracht, tron litewski – Aleksander Jagiellończyk, a Iwan III natychmiast to wykorzystał, rozpoczynając wojnę z Litwą. W ciągu trwającej dziesięć lat wojny Litwa utraciła kontrolę nad kilkunastoma większymi grodami na wschodnich krańcach swego terytorium. Ale przede wszystkim ukazała książętom pogranicza swoją słabość. Na skutek tego wszyscy ci, którzy dotąd uznawali zwierzchność Litwy, zaczęli szukać opieki u władcy Moskwy.

Podstawy władzy księcia Moskwy

Używana u schyłku XV wieku i na początku XVI pieczęć księcia moskiewskiego
Iwana III Srogiego przedstawiała trzy podstawowe źródła władzy pana Moskwy.

Iwan III zaczął się określać tytułem „pana całej Rusi”, którego ani na Litwie, ani w Polsce nie uznawano. Nie przeszkadzało to jednak władcy Moskwy. W 1472 roku ożenił się z Zoe Paleolog z rodziny cesarzy bizantyńskich. Ponieważ Cesarstwo już nie istniało, Iwan III postanowił przejąć jego dziedzictwo. Uznanie się za spadkobiercę cesarzy Konstantynopola pozwoliło mu umocnić swoje pretensje do zwierzchnictwa nad całą Rusią. Dobitnym potwierdzeniem nowej polityki stało się przyjęcie cesarskiego dwugłowego orła Bizancjum za herb księstwa moskiewskiego.

Nowe zagrożenie. Chanat Krymski

RGtkPbhTo4sVi

Na obrazie pałac chanów krymskich w Bakczysaraju. Na pierwszym planie piaszczysty plac po którym chodzą ludzie. W niektórych miejscach wysokie i wąskie drzewa. Po prawej dwa budynki z kopułami. Za nimi dwie wysokie wieże. Pomiędzy wieżami budynek z arkadami i schodami na arkady. Po prawej stronie szeroka wieża. W tle góry.

Mongołowie, którzy pozostali na stepach nadczarnomorskich po okresie podbojów w XIII wieku, weszli w skład silnego organizmu państwowego zwanego Złotą Ordą. Rozciągał się on na ogromnych obszarach  i na jego czele stał chan, którego wybór musieli zatwierdzić możni przywódcy wojskowi. W tym czasie od chanów Złotej Ordy byli zależni niemal wszyscy książęta ruscy. Stosunki państwa polsko- litewskiego z Mongołami (Tatarami) skomplikowały się, gdy po rozpadzie Złotej Ordy około 1427 roku powstało nowe państwo – Chanat Krymski. W latach 70. XV wieku uwaga władców Chanatu skierowała się ku ziemiom położonym na północ od ich państwa i należących do Litwy i Korony. Od tego momentu rozpoczęły się trwające niemal bez przerwy łupieżcze najazdy Tatarów na Podole. Walka z nimi była ciężka ze względu na specyfikę ich działań. Lekka jazda tatarska unikała wielkich bitew, skupiając się na łupieniu i wycofywaniu z łupem na teren własnego kraju. Wyprawy tego rodzaju miały różny zakres, ale dla Litwy potrafiły być bardzo bolesne. W 1482 roku Tatarzy zdobyli i spalili Kijów. Największym jednak zagrożeniem dla Polski i Litwy było podporządkowanie się Tatarów władcy Turcji osmańskiej w 1475 roku. Od tego momentu ziemie południowe państwa jagiellońskiego były zagrożone podwójnym atakiem – regularnych sił sułtana i rabunkowymi najazdami Tatarów.

Cztery trony Jagiellonów

Władcy europejscy od najdawniejszych czasów prowadzili politykę dynastyczną, której celem było opanowanie jak największej liczby tronów sąsiednich i obsadzenie ich członkami swojej rodziny. Na przełomie XV i XVI w. prym w tym względzie wiedli Habsburgowie. Dzięki małżeństwom z przedstawicielami innych państw udało im się opanować duże obszary Europy Środkowo‑Wschodniej. Przez pewien czas największymi ich rywalami byli Jagiellonowie. Jako pierwszy politykę dynastyczną zaczął prowadzić Władysław Jagiełło, który za cenę wydania szlachcie przywilejów dążył do zapewnienia korony swoim synom: Władysławowi i Kazimierzowi. Największe sukcesy Jagiellonowie odnieśli za panowania młodszego syna Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka: opanowali, poza polskim i litewskim, trony Czech i Węgier.

R1DVjvM9IxPYL

Ilustracja przedstawia portret kobiety w koronie ozdobionej szlachetnymi kamieniami. Twarz okrągła, pucułowata, nos długi, czoło wysokie. Włosy zakryte przez tkaninę, która jest pod koroną. Kobieta patrzy w dół.

W 1457 r. po śmierci Władysława Habsburga Pogrobowca w obu państwach, w których panował, zostali wybrani królowie narodowi: w Czechach Jerzy z Podiebradów, a na Węgrzech Maciej Korwin. Kazimierz IV Jagiellończyk (król polski ożeniony z siostrą zmarłego władcy, Elżbietą Rakuszanką) zgłosił swoje pretensje do obu tronów. Trwająca właśnie wojna Rzeczypospolitej z Krzyżakami i pogłębiające się trudności w polityce wewnętrznej uniemożliwiły mu jednak bardziej aktywne działania. W 1471 r., po śmierci Jerzego z Podiebradów, na mocy wcześniej podpisanych z nim porozumień sukcesyjnych na tronie czeskim zasiadł najstarszy syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki – Władysław.

Polscy możni popierali działania króla. Z ich punktu widzenia ta działalność była korzystna dla kraju. Liczono na bliskie współdziałanie rodziny królewskiej. A tym samym uważano za pewny wzrost potęgi Korony Polski, którą władał Kazimierz, głowa dynastii. Szybko jednak okazało się, że Władysław Jagiellończyk nie zamierzał we wszystkim współpracować z ojcem. Dla niego dużo ważniejsze niż ojcowskie było zdanie możnych z najbliższego otoczenia. Trudno się temu dziwić – to oni, nie ojciec, gwarantowali mu tron. Gdy w 1490 roku Maciej Korwin zmarł i tron węgierski opustoszał, możni powołali na niego dwóch Jagiellonów – Władysława, króla Czech, i Jana Olbrachta, jego młodszego brata. Tego ostatniego popierał Kazimierz Jagiellończyk. Władysław wkroczył jednak zbrojnie na Węgry, pokonał brata i został – wbrew ojcu – władcą obu królestw. Samowolnie zawarł też porozumienie z Habsburgami, przyrzekając im w zamian za uznanie swojej godności królewskiej prawo do obu tronów po śmierci swojej i swoich męskich potomków. Swoich najbliższych krewnych, Jagiellonów, nie wymieniał.

W ten sposób obszary zajmowane przez dynastię Jagiellonów rozciągały się od Morza Bałtyckiego na północy, ziem ruskich na wschodzie, Morza Czarnego i Adriatyckiego na południu, po środkowy bieg Dunaju na zachodzie (sprawdź na mapie).

Gdy nastraszy syn Kazimierza - Władysław zasiadał na tronie czeskim (od 1471 r.) i węgierskim (od 1490 r.), na tron Polski w 1492 r. wstąpił drugi w kolejności syn, czyli Jan Olbracht, zaś wielkim księciem litewskim został Aleksander. Po śmierci Jana Olbrachta w 1501 r. na tron polski został powołany Aleksander i tym sposobem została reaktywowana unia z Litwą. Panowanie jego trwało tylko pięć lat i w 1506 r. na tronie litewskim zasiadł Zygmunt Stary, a rok później na tronie polskim.

Na przełomie epok Jagiellonowie władali całą Europą Centralną i znaczną częścią Europy Wschodniej. Nie udało im się jednak podjąć skutecznej współpracy wewnątrz dynastii. Dużą rolę w podejmowaniu decyzji przez władców odgrywali możni ich królestw. Zwłaszcza w przypadku Władysława Jagiellończyka ich głos był decydujący. Państwa opanowane przez członków rodu jagiellońskiego różniły się pod względem gospodarczo‑społecznym i kulturowym; miały inne cele w polityce zagranicznej i brakowało im spoistości. Co gorsza, bracia: Władysław, Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt nie współdziałali ze sobą w obliczu trudności. Każdy z nich dbał głównie o interes własnego państwa, a nie o całość schedy jagiellońskiej. Realna siła polityczna każdego z monarchów była równa tylko sile jego królestwa.

RovtLSdFKMjj4

Ilustracja przedstawia mapę Europy w epoce Jagiellonów. Wyróżniono innym kolorem Wielkie Księstwo Litewskie z miastem Kijów oraz Królestwa: Polskie z miastem Kraków, Czeskie z miastem Praga, Węgierskie z miastem Buda. A także Prusy Książęce. Hospodarstwo Mołdawskie.

Groźba półksiężyca - imperium osmańskie. Wyprawa króla Olbrachta

Ekspansja Turków osmańskich w Europie przez dłuższy czas nie zagrażała ani Litwie, ani Polsce. Tę sytuację zmieniło dopiero zaangażowanie Jagiellonów na Węgrzech, a mianowicie udział króla Polski i Węgier Władysława Warneńczyka w krucjacie przeciw Turkom. Nie przyniosła ona jednak dobrych efektów. Początkowe sukcesy w czasie kampanii 1443 roku zostały zaprzepaszczone po klęsce poniesionej w bitwie pod Warną (1444). Wkrótce, bo już w 1453 r. Osmanowie zdobyli Konstantynopol, który stał się stolicą ich państwa pod nazwą Stambuł. Śmierć króla i polskich rycerzy szczególnie silnie dotknęła Koronę. Zamknęła jednak także pewien okres w relacjach z Turcją. Sytuację zmieniło zajęcie przez Turków portów nadczarnomorskich – Kilii i Białogrodu w 1485 roku. Uderzyło to przede wszystkim w handel litewski. Dodatkowym zagrożeniem było podporządkowanie sobie przez Turków sąsiada Litwy i Polski – Tatarów krymskich. Kazimierz Jagiellończyk starał się ściślej związać ze sobą Mołdawię leżącą między ziemiami Turków, tatarskiego chana a Litwą i Koroną. Dzięki temu możliwe byłoby zabezpieczenie południowych skrajów królestwa przed najazdami Tatarów. Jednak władca Mołdawii wolał poddać się sułtanowi.

Slajd 1 z 3

R8uVlg0aXEYiW

Na zdjęciu Białogród. Wały obronne i widoczna fosa bez wody. Mury zbudowane z kamieni, w fosie rośnie trawa. Kamienna droga prowadzi do bramy.

R42DJnaKg9fS5

Na zdjęciu Białogród. Fragment zachowanych budynków zamku, wałów obronnych oraz fundamentów zbudowanych z kamienia między nimi rosnąca trawa.

Rbo1wJN8Ssqwi

Czarno‑biała rycina przedstawiająca widok na port  i miasto Kilia. Na pierwszym planie statki z żaglami, a w tle miasto z murami obronnymi i wysokimi wieżami.

Podejmowane przez Kazimierza Jagiellończyka próby przywrócenia zwierzchnictwa nad Mołdawią nie powiodły się. Armie przygotowywane do ataku na ziemie tureckie musiały skoncentrować się na obronie Korony i Litwy przed najazdami Tatarów, których do łupieżczych wypraw zachęcali Turcy. Wojska królewskie odnosiły w tej walce zwycięstwa, nie zmieniało to jednak ostatecznego wyniku walk. Król Jan Olbracht chciał ostatecznie zająć Mołdawię. Nie uzyskał dla tego zamiaru poparcia brata, Władysława Jagiellończyka, króla Czech i Węgier. W rezultacie w 1497 roku armia polska musiała sama stawić czoła wojskom mołdawskim i tureckim. Poniosła wówczas ogromną klęskę w lasach Bukowiny. Od ostatecznej katastrofy Jana Olbrachta uratowała pomoc, jakiej udzielił mu wielki książę Aleksander.  Jednak współdziałanie armii litewskiej i polskiej zawodziło, ponieważ na ich czele stali wówczas dwaj samodzielni władcy. Dopiero zjednoczenie władzy w ręku Aleksandra pozwoliło na wypracowanie spójnej polityki i doprowadzenie do uspokojenia sytuacji. Oddziały tatarskiej kawalerii (zagony) pustoszące Litwę i Koronę zatrzymał rozejm zawarty przez króla Aleksandra z sułtanem w 1503 roku. Zwierzchności nad Mołdawią nie udało się jednak odzyskać.

Ćwiczenia

R1XYNxOi6te2z

Mapa państwa europejskie pod rządami Jagiellonów

Słownik