Śmiejący się Demokryt i płaczący Heraklit nad globem Źródło: W. Hollar (oryg. Rembrandt van Rijn), Śmiejący się Demokryt i płaczący Heraklit nad globem, fresk, licencja: CC BY-SA 4.0.
Śmiejący się Demokryt i płaczący Heraklit nad globem
W. Hollar (oryg. Rembrandt van Rijn), Śmiejący się Demokryt i płaczący Heraklit nad globem, fresk, licencja: CC BY-SA 4.0
Grecy i Rzymianie objaśniali świat za pomocą mitów. W pewnym momencie przestały im one wystarczać. I wtedy narodziła się filozofia!
Jednak próby racjonalnego wyjaśniania otaczającej rzeczywistości nie oznaczają, że każdy sposób radzenia sobie Greków i Rzymian z tajemnicami świata dziś uznalibyśmy za rozsądny…
j0000007X1B1v38_0000000D
W poszukiwaniu mądrości
Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowymOktawian Jurewicz, Lidia Winniczuk
Oktawian Jurewicz, Lidia WinniczukStarożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym
Grek ciągle spotykał jakieś „wieszcze” znaki. W obejściu gospodarskim były to […] np. parskanie koni czy skrzypnięcie wozu; na drodze do miasta, do sąsiada i na polu […]: ukazanie się myszy, gwałtowniejszy powiew wiatru i inne. […] Ukazanie się łasicy było jednoznaczne, zawsze wieściło nieszczęście. […] Skomplikowane, symboliczne znaki potrafili wyjaśnić jedynie wróżbici.
j0000007X1B1v38_00000_BIB_001Oktawian Jurewicz, Lidia Winniczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, Warszawa 1973, s. 227–229.
1
Ćwiczenie 1
RT4o9N6eAAuxj1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Połącz nazwy starożytnych typów wróżbiarstwa z ich definicjami, zaczerpniętymi z książki Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym autorstwa Oktawiana Jurewicza i Lidii Winniczuk. Możesz korzystać z dostępnych ci źródeł książkowych i internetowych.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.1
Gdyby powyższy tekst oraz opisy typów wróżbiarstwa z zadania 1. okazały się jedynym źródłem wiedzy o antyku, jakie byłyby twoje wyobrażenia na temat tego okresu w dziejach kultury? Wylicz swoje spostrzeżenia.
Ćwiczenie 2.2
Ćwiczenie 2.3
RkgCLF70KJ5y91
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Z poniższej listy wybierz wszystkie epitety, którymi na podstawie tekstu Oktawiana Jurewicza i Lidii Winniczuk można określić antycznych Greków.
racjonalni
rozsądni
pomysłowi
konserwatywni
przesądni
wykształceni
mądrzy
wysportowani
szlachetni
łatwowierni
szarmanccy
sprytni
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.4
Które z typów wróżbiarstwa stosowanych przez Greków znane są także współcześnie?
Ćwiczenie 2.5
Z jakich powodów ludzie próbują odgadnąć swoją przyszłość?
Ćwiczenie 2.6
Wskaż dwa typy wróżbiarstwa z ćwiczenia 1.1, które wydają ci się najbardziej nietypowe. Uzasadnij swój wybór.
Ćwiczenie 2.7
Z czego wynika to, że dziś nie wierzymy tak łatwo wróżbom i przepowiedniom?
Ćwiczenie 2.8
Wymień trzy przykłady zachowań, które pojawiają się w świecie współczesnym i nazywamy je przesądami.
Mity i literatura m.in. uczyły, jak żyć. Jest to również zadanie filozofii. Ta zrodziła się w VII w. p.n.e. w Grecji. Kiedy odpowiedzi udzielane przez mity przestały wystarczać, pojawiły się koncepcje odwołujące się do rozumu.
Potrzeba poszukiwania mądrości (dzięki której można objaśniać świat) objawia się już w nazwie tej nauki:
FILOZOFIA = PHILÉŌ (miłuję) + SOPHÍA (mądrość)
W historii filozofii wyróżnia się kilka etapów jej rozwoju. Pierwsi byli filozofowie przyrody.
j0000007X1B1v38_0000001G
JPOL_E3_E4_Tekstykultury
Filozofia przyrody
RKmYBMJaAKDxo1
Tales z Miletu Źródło: Ernst Wallis, Tales z Miletu, licencja: CC BY 3.0.
Tales z Miletu
Ernst Wallis, Tales z Miletu, licencja: CC BY 3.0
R1ToY7ZFKJ0g51
Anaksymenes z Miletu Źródło: Anaksymenes z Miletu, domena publiczna.
Anaksymenes z Miletu
Anaksymenes z Miletu, domena publiczna
RydYUzXEoqse51
Heraklit z Efezu Źródło: Heraklit z Efezu, Museo Archeologico in Naples, licencja: CC BY 3.0.
Heraklit z Efezu
Heraklit z Efezu, Museo Archeologico in Naples, licencja: CC BY 3.0
Świat ZofiiJostein Gaarder
Jostein GaarderŚwiat Zofii
R9YF7iFmCkK5r
Jostein Gaarder, Świat Zofii, czyta Maciej Gudowski Jostein Gaarder, Świat Zofii, czyta Maciej Gudowski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Jostein Gaarder, Świat Zofii, czyta Maciej Gudowski Jostein Gaarder, Świat Zofii, czyta Maciej Gudowski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Jostein Gaarder, Świat Zofii, czyta Maciej Gudowski
Jostein Gaarder, Świat Zofii, czyta Maciej Gudowski
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
Jostein Gaarder, Świat Zofii, czyta Maciej Gudowski Jostein Gaarder, Świat Zofii, czyta Maciej Gudowski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Pierwszych filozofów w Grecji często nazywa się filozofami przyrody, ponieważ interesowali się przede wszystkim przyrodą i zjawiskami, jakie w niej zachodzą. […] Wspólny dla pierwszych filozofów jest pogląd, że musi istnieć określona pierwotna materia, będąca zasadą wszelkich zmian. Trudno powiedzieć, jak wpadli na taką myśl. Wiemy jedynie, że rozprzestrzeniło się przekonanie o konieczności istnienia określonej prasubstancji, która kryje się za wszelkimi zmianami w przyrodzie. Musi istnieć coś, z czego wszystko bierze swój początek i do czego wraca. […]
Pierwszym filozofem, jakiego znamy, był Tales z Miletu […]. Tales był zdania, że początkiem wszystkiego jest woda. O co dokładnie mu chodziło, nie wiemy. Może uważał, że wszelkie życie bierze swój początek w wodzie i gdy ulega rozkładowi, znów się w nią zmienia? […] Prawdopodobne jest również, że Tales myślał o tym, jak woda przemienia się w lód i w parę, by później znów przybrać postać wody. […]
Trzecim filozofem z Miletu był Anaksymenes […]. Uważał, że pierwotną materią, z której wszystko powstało, jest powietrze albo mgła. […] Anaksymenes był zdania, że woda to zagęszczone powietrze. Widzimy wszak, że kiedy powietrze gęstnieje, zmienia się w wodę i pada deszcz. Kiedy woda zgęstnieje jeszcze bardziej, zmienia się w ziemię. Być może widział, jak ziemia i piasek wyłaniają się z topniejącego lodu. Anaksymenes był również przekonany, że ogień to rozrzedzone powietrze. Jego zdaniem więc zarówno ziemia, woda, jak i ogień powstały z powietrza. […]
Heraklit […] z Efezu uważał, że najbardziej charakterystyczną cechą przyrody jest jej ciągła zmienność. […] „Wszystko płynie” – twierdził Heraklit. Wszystko jest w ruchu, nic nie trwa wiecznie. Dlatego nie możemy „dwa razy wejść do tej samej rzeki”. Kiedy bowiem wchodzę do rzeki po raz drugi, i ja jestem już inny, i rzeka jest inna. […]
Zawiłości, w które uwikłała się filozofia, zdołał rozwiązać Empedokles […]. Empedokles doszedł do wniosku, że należy odrzucić wyobrażenie o istnieniu jednej tylko pierwotnej materii. Ani sama woda, ani samo powietrze nie zdoła przemienić się w krzew różany czy też w motyla. […] Empedokles uważał, że przyroda zbudowana jest w sumie z czterech pierwotnych składników czy „korzeni”, jak je nazywał. Owe cztery korzenie to ziemia, powietrze, ogień i woda.
Wszystkie zmiany zachodzące w przyrodzie powodowane są łączeniem się i rozdzielaniem tych czterech substancji, wszystko bowiem składa się z ziemi, powietrza, ognia i wody, ale wymieszanych w różnych proporcjach. […] W zasadzie nie zmienia się nic. Jedyne, co się dzieje, to to, że cztery różne składniki łączą się ze sobą i rozdzielają, by później znów się połączyć.
Demokryt zgadzał się ze swymi poprzednikami, że zmiany zachodzące w przyrodzie nie mogą być powodowane tym, że coś naprawdę się zmienia. Dlatego właśnie uznał, że wszystko musi być zbudowane z małych, niewidocznych cząsteczek – cegiełek, z których każda jest wieczna i niezmienna. Te najmniejsze cząsteczki Demokryt nazwał atomami.
Słowo atom oznacza „niepodzielny”. Demokryt uważał, że w przyrodzie znajduje się nieskończenie wiele atomów. Niektóre są okrągłe i gładkie, inne chropowate, o nieregularnym kształcie. Właśnie dlatego, że ich formy są takie różne, mogą łączyć się w rozmaite ciała. […] Kiedy jakieś ciało – na przykład drzewo albo zwierzę – ginie i ulega rozkładowi, atomy rozłączają się i znów mogą służyć do budowy nowych ciał. […] Demokryt nie zakładał istnienia żadnej „siły” – czy „ducha” – która by ingerowała w procesy zachodzące w przyrodzie. Uważał, że jedyne, co istnieje, to atomy i próżnia. Ponieważ nie wierzył w istnienie niczego poza światem materialnym, nazywamy go materialistą.
j0000007X1B1v38_00000_BIB_002Jostein Gaarder, Świat Zofii, tłum. Iwona Zimnicka, Warszawa 1995, s. 44–60.
Ćwiczenie 3.1
R1UQMblxEmE9D1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Przyporządkuj filozofów do elementów, które uważali za podstawę budowy wszechświata.
atom, powietrze, połączenie czterech żywiołów, woda
Demokryt
Anaksymenes
Empedokles
Tales
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3.2
Który z filozofów przyrody może według ciebie inspirować współczesną naukę? Uzasadnij odpowiedź.
Ćwiczenie 3.3
Znajdź w tekście fragment, który wskazuje na cechy wspólne myślenia filozofów przyrody.
Ćwiczenie 3.4
Dlaczego Demokryt używał określenia „atom”?
Ćwiczenie 3.5
Sprawdź w dostępnym źródle, czy dzisiaj fizycy podzielają poglądy Demokryta na temat kształtu atomu.
j0000007X1B1v38_00000030
JPOL_E3_E4_Tekstykultury
Epikureizm, cynizm i stoicyzm
Dla zainteresowanych
Filozofowie przyrody wyznaczyli pewien kierunek poszukiwań. Jednak w ich rozważaniach stosunkowo mało ważną rolę odgrywał człowiek. Następcy Talesa i Demokryta za swoje podstawowe zadanie uznali wyjaśnienie tajemnicy istoty ludzkiej. Dotyczy to wielkiej trójki:
Poza nimi swoje koncepcje przedstawiali też inni myśliciele. Stworzyli kilka bardzo ważnych kierunków filozoficznych, które miały znaczenie nie tylko w antyku.
RniDjyHywbwsT1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4.1
Po przeczytaniu informacji zawartych w tabeli zastanów się, który z filozofów mógłby powiedzieć:
Pamiętaj, nie jedz tylu lodów, bo co za dużo, to niezdrowo!
Wygrałeś w totolotka? Nie skacz tak wysoko z radości! Zgubiłeś kupon z wygraną? Nie rozpaczaj!
Ileż na świecie jest rzeczy, bez których mogę się bez problemu obejść!
Ćwiczenie 5
Korzystając z dowolnych źródeł, ułóż dialog, w którym:
Diogenes obala argumenty Epikura i Zenona z Cypru,
Epikur obala argumenty Diogenesa i Zenona z Cypru,
Zenon z Cypru obala argumenty Epikura i Diogenesa.
j0000007X1B1v38_0000003X
Zadaniowo
Ćwiczenie 6
Wybierz dowolne zjawisko (np. przyrodnicze) i spróbuj je wyjaśnić za pomocą: a) mitu, b) filozofii.
RpdvRl9i5dicb1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
Która z myśli filozoficznych przedstawionych w temacie jest ci najbliższa? Uzasadnij wybór.
RoqdrbdPDL51e1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.