Arcydzieła architektury

R1S4nyPECBCUq

Partenon, świątynia Ateny Partenos, ukończona przez Iktinosa i Kallikratesa w 432 r. p.n.e., Akropol, Ateny Partenon, świątynia Ateny Partenos, ukończona przez Iktinosa i Kallikratesa w 432 r. p.n.e., Akropol, Ateny Źródło: Barcex, 1978, licencja: CC BY-SA 3.0.

R18pZ1GgV7jmL

Erechtejon, świątynia na Akropolu ateńskim wzniesiona w latach 421–405 p.n.e. Erechtejon, świątynia na Akropolu ateńskim wzniesiona w latach 421–405 p.n.e. Źródło: Eusebius, domena publiczna.

Świątynia była najważniejszą formą starożytnej architektury greckiej. Stanowiła dom bóstwa, a nie (jak w kościołach chrześcijańskich) miejsce modlitwy. Głównym jej pomieszczeniem była prostokątna cella, w której ustawiano posągi kultowe. Otaczała ją pojedyncza bądź podwójna kolumnada podtrzymująca architraw (poziomą część belkowania z fryzem i gzymsem) i dwuspadowy dach. Front i tył świątyni wieńczył trójkątny szczyt (przyczółek, fronton). O stylu i proporcjach budowli decydował porządek architektoniczny – określający jej kompozycję oraz typ ornamentów i motywy dekoracji. Reguły i charakter trzech klasycznych porządków greckich – doryckiego (najstarszego, surowego, monumentalnego, o ciężkich proporcjach i prostej dekoracji), jońskiego (lżejszego w proporcjach, o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej) oraz korynckiego (najmłodszego i najsmuklejszego) – opisał w traktacie O architekturze ksiąg dziesięć Witruwiusz – architekt i inżynier rzymski z I w. p.n.e. Świątynie greckie ucieleśniały klasyczne piękno rozumiane jako połączenie harmonii, symetrii i rytmu. Ich idealne proporcje były wynikiem obliczeń matematycznych i stosowania kanonu – wzoru, reguły budowania. Podstawową miarę kanonu stanowił tryglif – prostokątna, żłobiona pionowo płyta, występująca we fryzie doryckim na przemian z ozdobionymi rzeźbą metopamij0000000BBB1v38_000tp001metopami. Jak pisał Kazimierz Michałowski: „Wystarczyłoby dać architektowi jeden wymiar: szerokość tryglifu, i zaprojektować typ świątyni, tj. czy ma ona posiadać np. 6 (heksastylos) czy 8 (oktostylos) kolumn w elewacji fasady, aby niezależnie od niego samemu sobie obliczyć, jaka będzie szerokość tej świątyni, jej wysokość, rozmiary poszczególnych metop itd.”j0000000BBB1v38_000tp002„Wystarczyłoby dać architektowi jeden wymiar: szerokość tryglifu, i zaprojektować typ świątyni, tj. czy ma ona posiadać np. 6 (heksastylos) czy 8 (oktostylos) kolumn w elewacji fasady, aby niezależnie od niego samemu sobie obliczyć, jaka będzie szerokość tej świątyni, jej wysokość, rozmiary poszczególnych metop itd.”. Szczytowym osiągnięciem architektury greckiej (oraz jedną z najpiękniejszych i najsłynniejszych budowli świata) jest Partenon (il. 1) – dorycka świątynia Ateny Partenos. Wzniesiona została w czasach Peryklesa przez architekta Iktinosa i budowniczego Kallikratesa oraz Fidiasza, który zaprojektował i częściowo wykonał jej bogatą dekorację rzeźbiarską. Do arcydzieł antyku należy również inna świątynia Akropolis ateńskiej – joński Erechtejon (il. 2). Słynie on z unikalnego Ganku Kor, w którym zamiast tradycyjnych kolumn zastosowano kariatydy – podpory w kształcie posągów kobiecych.

Ludzie jak bogowie

Tematem kamiennej rzeźby architektonicznej (il. 3) były mityczne historie o bogach i herosach (np. walki bogów z gigantami, centaurów z Lapitami czy Greków z Amazonkami lub Trojanami). Wolno stojąca rzeźba monumentalna z marmuru lub odlewana w brązie przedstawiała głównie wojowników i atletów (il. 4) oraz bogów olimpijskich. Idea ich uczłowieczenia znalazła najpełniejszy wyraz w dziełach z epoki późnoklasycznej (il. 5). Posągi greckie cechowały się niezwykłym realizmem ujęcia, ponieważ artyści studiowali anatomię człowieka i biegle naśladowali naturę. Rzeźby wykonywano z dużą precyzją i dbałością o każdy detal. Obowiązywał kanon – wzorzec pozwalający na ukształtowanie doskonale wyważonego i harmonijnego ciała o pięknych, idealnych proporcjach. Swobodę pozy uzyskiwano dzięki zasadzie kontrapostu, czyli naturalnego wyważenia ciała w ruchu. Twarze posągów z okresu klasycznego (V–IV w. p.n.e.) nie wyrażały żadnych emocji. Bardziej wyraziste w mimice i gestach były przestrzenne i pełne ruchu kompozycje rzeźbiarskie z okresu hellenistycznego (III w. p.n.e.) (il. 1 i 2).

Barwna dekoracja malarska rzeźb i świątyń

Płaskorzeźby w metopach, fryzy i grupy figuralne w przyczółkach oraz posągi wolno stojące były, podobnie zresztą jak elementy architektoniczne, pokrywane intensywnymi kolorami. Kontrastuje to z wywiedzionym z epoki klasycyzmu przekonaniem o surowej szlachetności materiału oraz „czystości” marmurowych rzeźb antycznych.

Teatr antyczny

Teatr grecki wywodził się z publicznych obrzędów religijnych ku czci Dionizosa i ściśle wiązał się z rozwojem tragedii. Śpiewy, deklamacje i tańce odbywały się na okrągłym placu zwanym orchestrą. Ponad nim wznosiła się półkoliście widownia (théatron). Naprzeciw widowni, za orchestrą, znajdowały się zabudowania skene – pierwotnie przeznaczone na garderoby dla aktorów i traktowane jako architektoniczne tło przedstawień, a później pełniące funkcję właściwej sceny (był nią w istocie drewniany pomost ustawiony przed skene - proskḗnion). Teatry greckie budowano na wolnym powietrzu, zwykle wykuwano je w zboczu wzgórza, umiejętnie wtapiając założenie w naturalny krajobraz. Najstarsze z nich powstały w VI w. p.n.e. i mogły pomieścić ok. 15 tys. widzów. Najbardziej znane są teatry w Atenach, Epidauros, Milecie i Efezie. Jednym z najpiękniej położonych jest teatr w Taorminie. Roztacza się z niego zapierający dech w piersiach widok na część Kalabrii, wybrzeże Sycylii i Etnę, która była zapewne głównym powodem lokalizacji teatru. Warto wiedzieć, że według mitologii greckiej to właśnie w tym wulkanie znajdowała się słynna kuźnia Hefajstosa.

Ceramika i malarstwo wazowe

RTkz3u8cGoDH4

Eksekias, Dionizos w łodzi, kyliks czarnofigurowy Eksekias, Dionizos w łodzi, kyliks czarnofigurowy Źródło: ok. 530 p.n.e., Staatliche Antikensammlungen, Monachium, licencja: CC BY 2.0.

RvUcDo0esRINx

Eksekias, Dionizos z sylenem i menadą, amfora czarnofigurowa Eksekias, Dionizos z sylenem i menadą, amfora czarnofigurowa Źródło: Exekias, ok. 540–530 p.n.e., Luwr, Paryż, licencja: CC 0.

RCvOiDg6l86bR

Kantaros czerwonofigurowy z wizerunkiem sylena lub Janusa i sceną libacji Kantaros czerwonofigurowy z wizerunkiem sylena lub Janusa i sceną libacji Źródło: Marie-Lan Nguyen, ok. 420 p.n.e., Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork, licencja: CC BY 2.5.

R1HNI2fNslY48

Malarz Kodrosa, Walki Tezeusza, kyliks czerwonofigurowy Malarz Kodrosa, Walki Tezeusza, kyliks czerwonofigurowy Źródło: V w. p.n.e., British Museum, Londyn, licencja: CC BY 4.0.

Konstruktorzy i inżynierowie

Symbolem potęgi imperium rzymskiego jest monumentalny amfiteatr, zwany Koloseum – miejsce spektakularnych widowisk i walk gladiatorów, od stuleci podziwiane jako arcydzieło architektury, inżynierii i technologii. Ta owalna budowla, mogąca pomieścić 50 tys. widzów, oparta na układzie trzech kondygnacji arkad i sklepionych krzyżowo korytarzy, zwieńczona została wysokim murem z pilastrami (płaskimi filarami przyściennymi). Jej zewnętrzne ściany ozdobiono kolumnami w trzech klasycznych porządkach: doryckim, jońskim i korynckim (il. 1). Rzymianie byli świetnymi konstruktorami i wynalazcami. Odkryli m.in. cement, zaprawę wodoodporną, tynk i technikę wypalania cegły. Pozwoliło im to wznosić duże przestrzenne konstrukcje i budować ogromne sklepienia. Budzące podziw rozwiązanie konstrukcyjne kopuły Panteonu (stopniowe zmniejszanie się grubości powłoki) (il. 5) połączono z ciekawym zabiegiem optycznym wewnątrz tej świątyni, poświęconej wszystkim bogom. Zdobiące kopułę kasetony zmniejszają się stopniowo, dobiegając do świetlika, co nadaje wnętrzu lekkości i budzi wrażenie wznoszenia się całej przestrzeni ku górze. Przykładem innej świątyni rzymskiej (wzorowanej na architekturze greckiej) jest tzw. Maison Carrée w Nimes (il. 2). Prawdziwy podziw wywołują jednak inżynierskie osiągnięcia Rzymian – termy (łaźnie publiczne), solidne drogi i akwedukty. Prowansalski Pont‑du‑Gard (il. 3) służył niegdyś jako most i nadziemny wodociąg doprowadzający wodę pitną do pobliskiego Nemausus (Nimes). Architekturę miast rzymskich wzbogacały pomniki, łuki triumfalne (il. 4) i potężne bramy (il. 6). Rzymianom zawdzięczamy także upowszechnienie planu castrum – warownego obozu wojskowego, którego prostopadła siatka ulic czytelna jest w układzie wielu miast europejskich.