R1Kg2KgAui9oo1
Śmiejący się Demokryt i płaczący Heraklit nad globem Źródło: W. Hollar (oryg. Rembrandt van Rijn), Śmiejący się Demokryt i płaczący Heraklit nad globem, fresk, licencja: CC BY-SA 4.0.
Śmiejący się Demokryt i płaczący Heraklit nad globem
W. Hollar (oryg. Rembrandt van Rijn), Śmiejący się Demokryt i płaczący Heraklit nad globem, fresk, licencja: CC BY-SA 4.0

Grecy i Rzymianie objaśniali świat za pomocą mitów. W pewnym momencie przestały im one wystarczać. I wtedy narodziła się filozofia!

Jednak próby racjonalnego wyjaśniania otaczającej rzeczywistości nie oznaczają, że każdy sposób radzenia sobie Greków i Rzymian z tajemnicami świata dziś uznalibyśmy za rozsądny…

j0000007X1B1v38_0000000D

W poszukiwaniu mądrości

Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowymOktawian Jurewicz, Lidia Winniczuk
Oktawian Jurewicz, Lidia Winniczuk Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym

Grek ciągle spotykał jakieś „wieszcze” znaki. W obejściu gospodarskim były to […] np. parskanie koni czy skrzypnięcie wozu; na drodze do miasta, do sąsiada i na polu […]: ukazanie się myszy, gwałtowniejszy powiew wiatru i inne. […] Ukazanie się łasicy było jednoznaczne, zawsze wieściło nieszczęście. […] Skomplikowane, symboliczne znaki potrafili wyjaśnić jedynie wróżbici.

j0000007X1B1v38_00000_BIB_001Oktawian Jurewicz, Lidia Winniczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, Warszawa 1973, s. 227–229.
1
Ćwiczenie 1
RT4o9N6eAAuxj1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.1

Gdyby powyższy tekst oraz opisy typów wróżbiarstwa z zadania 1. okazały się jedynym źródłem wiedzy o antyku, jakie byłyby twoje wyobrażenia na temat tego okresu w dziejach kultury? Wylicz swoje spostrzeżenia.

Ćwiczenie 2.2

Ćwiczenie 2.3
RkgCLF70KJ5y91
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.4

Które z typów wróżbiarstwa stosowanych przez Greków znane są także współcześnie?

Ćwiczenie 2.5

Z jakich powodów ludzie próbują odgadnąć swoją przyszłość?

Ćwiczenie 2.6

Wskaż dwa typy wróżbiarstwa z ćwiczenia 1.1, które wydają ci się najbardziej nietypowe. Uzasadnij swój wybór.

Ćwiczenie 2.7

Z czego wynika to, że dziś nie wierzymy tak łatwo wróżbom i przepowiedniom?

Ćwiczenie 2.8

Wymień trzy przykłady zachowań, które pojawiają się w świecie współczesnym i nazywamy je przesądami.

Mity i literatura m.in. uczyły, jak żyć. Jest to również zadanie filozofii. Ta zrodziła się w VII w. p.n.e. w Grecji. Kiedy odpowiedzi udzielane przez mity przestały wystarczać, pojawiły się koncepcje odwołujące się do rozumu.

Potrzeba poszukiwania mądrości (dzięki której można objaśniać świat) objawia się już w nazwie tej nauki:

FILOZOFIA = PHILÉŌ (miłuję) + SOPHÍA (mądrość)

W historii filozofii wyróżnia się kilka etapów jej rozwoju. Pierwsi byli filozofowie przyrody.

j0000007X1B1v38_0000001G
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Filozofia przyrody

RKmYBMJaAKDxo1
Tales z Miletu
Ernst Wallis, Tales z Miletu, licencja: CC BY 3.0
R1ToY7ZFKJ0g51
Anaksymenes z Miletu
Anaksymenes z Miletu, domena publiczna
RydYUzXEoqse51
Heraklit z Efezu
Heraklit z Efezu, Museo Archeologico in Naples, licencja: CC BY 3.0
Świat ZofiiJostein Gaarder
Jostein Gaarder Świat Zofii
R9YF7iFmCkK5r
Jostein Gaarder, Świat Zofii, czyta Maciej Gudowski Jostein Gaarder, Świat Zofii, czyta Maciej Gudowski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Pierwszych filozofów w Grecji często nazywa się filozofami przyrody, ponieważ interesowali się przede wszystkim przyrodą i zjawiskami, jakie w niej zachodzą. […] Wspólny dla pierwszych filozofów jest pogląd, że musi istnieć określona pierwotna materia, będąca zasadą wszelkich zmian. Trudno powiedzieć, jak wpadli na taką myśl. Wiemy jedynie, że rozprzestrzeniło się przekonanie o konieczności istnienia określonej prasubstancji, która kryje się za wszelkimi zmianami w przyrodzie. Musi istnieć coś, z czego wszystko bierze swój początek i do czego wraca. […]

Pierwszym filozofem, jakiego znamy, był Tales z Miletu […]. Tales był zdania, że początkiem wszystkiego jest woda. O co dokładnie mu chodziło, nie wiemy. Może uważał, że wszelkie życie bierze swój początek w wodzie i gdy ulega rozkładowi, znów się w nią zmienia? […] Prawdopodobne jest również, że Tales myślał o tym, jak woda przemienia się w lód i w parę, by później znów przybrać postać wody. […]

Trzecim filozofem z Miletu był Anaksymenes […]. Uważał, że pierwotną materią, z której wszystko powstało, jest powietrze albo mgła. […] Anaksymenes był zdania, że woda to zagęszczone powietrze. Widzimy wszak, że kiedy powietrze gęstnieje, zmienia się w wodę i pada deszcz. Kiedy woda zgęstnieje jeszcze bardziej, zmienia się w ziemię. Być może widział, jak ziemia i piasek wyłaniają się z topniejącego lodu. Anaksymenes był również przekonany, że ogień to rozrzedzone powietrze. Jego zdaniem więc zarówno ziemia, woda, jak i ogień powstały z powietrza. […]

Heraklit […] z Efezu uważał, że najbardziej charakterystyczną cechą przyrody jest jej ciągła zmienność. […] „Wszystko płynie” – twierdził Heraklit. Wszystko jest w ruchu, nic nie trwa wiecznie. Dlatego nie możemy „dwa razy wejść do tej samej rzeki”. Kiedy bowiem wchodzę do rzeki po raz drugi, i ja jestem już inny, i rzeka jest inna. […]

Zawiłości, w które uwikłała się filozofia, zdołał rozwiązać Empedokles […]. Empedokles doszedł do wniosku, że należy odrzucić wyobrażenie o istnieniu jednej tylko pierwotnej materii. Ani sama woda, ani samo powietrze nie zdoła przemienić się w krzew różany czy też w motyla. […] Empedokles uważał, że przyroda zbudowana jest w sumie z czterech pierwotnych składników czy „korzeni”, jak je nazywał. Owe cztery korzenie to ziemia, powietrze, ogień i woda.

Wszystkie zmiany zachodzące w przyrodzie powodowane są łączeniem się i rozdzielaniem tych czterech substancji, wszystko bowiem składa się z ziemi, powietrza, ognia i wody, ale wymieszanych w różnych proporcjach. […] W zasadzie nie zmienia się nic. Jedyne, co się dzieje, to to, że cztery różne składniki łączą się ze sobą i rozdzielają, by później znów się połączyć.

Demokryt zgadzał się ze swymi poprzednikami, że zmiany zachodzące w przyrodzie nie mogą być powodowane tym, że coś naprawdę się zmienia. Dlatego właśnie uznał, że wszystko musi być zbudowane z małych, niewidocznych cząsteczek – cegiełek, z których każda jest wieczna i niezmienna. Te najmniejsze cząsteczki Demokryt nazwał atomami.

Słowo atom oznacza „niepodzielny”. Demokryt uważał, że w przyrodzie znajduje się nieskończenie wiele atomów. Niektóre są okrągłe i gładkie, inne chropowate, o nieregularnym kształcie. Właśnie dlatego, że ich formy są takie różne, mogą łączyć się w rozmaite ciała. […] Kiedy jakieś ciało – na przykład drzewo albo zwierzę – ginie i ulega rozkładowi, atomy rozłączają się i znów mogą służyć do budowy nowych ciał. […] Demokryt nie zakładał istnienia żadnej „siły” – czy „ducha” – która by ingerowała w procesy zachodzące w przyrodzie. Uważał, że jedyne, co istnieje, to atomy i próżnia. Ponieważ nie wierzył w istnienie niczego poza światem materialnym, nazywamy go materialistą.

j0000007X1B1v38_00000_BIB_002Jostein Gaarder, Świat Zofii, tłum. Iwona Zimnicka, Warszawa 1995, s. 44–60.
Ćwiczenie 3.1
R1UQMblxEmE9D1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3.2

Który z filozofów przyrody może według ciebie inspirować współczesną naukę? Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 3.3

Znajdź w tekście fragment, który wskazuje na cechy wspólne myślenia filozofów przyrody.

Ćwiczenie 3.4

Dlaczego Demokryt używał określenia „atom”?

Ćwiczenie 3.5

Sprawdź w dostępnym źródle, czy dzisiaj fizycy podzielają poglądy Demokryta na temat kształtu atomu.

j0000007X1B1v38_00000030
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Epikureizm, cynizm i stoicyzm

Dla zainteresowanych

Filozofowie przyrody wyznaczyli pewien kierunek poszukiwań. Jednak w ich rozważaniach stosunkowo mało ważną rolę odgrywał człowiek. Następcy Talesa i Demokryta za swoje podstawowe zadanie uznali wyjaśnienie tajemnicy istoty ludzkiej. Dotyczy to wielkiej trójki:

Sokratesa → (jego ucznia) Platona → (jego ucznia) Arystotelesa

Poza nimi swoje koncepcje przedstawiali też inni myśliciele. Stworzyli kilka bardzo ważnych kierunków filozoficznych, które miały znaczenie nie tylko w antyku.

RniDjyHywbwsT1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4.1

Po przeczytaniu informacji zawartych w tabeli zastanów się, który z filozofów mógłby powiedzieć:

  • Pamiętaj, nie jedz tylu lodów, bo co za dużo, to niezdrowo!

  • Wygrałeś w totolotka? Nie skacz tak wysoko z radości! Zgubiłeś kupon z wygraną? Nie rozpaczaj!

  • Ileż na świecie jest rzeczy, bez których mogę się bez problemu obejść!

Ćwiczenie 5

Korzystając z dowolnych źródeł, ułóż dialog, w którym:

  • Diogenes obala argumenty Epikura i Zenona z Cypru,

  • Epikur obala argumenty Diogenesa i Zenona z Cypru,

  • Zenon z Cypru obala argumenty Epikura i Diogenesa.

j0000007X1B1v38_0000003X

Zadaniowo

Ćwiczenie 6

Wybierz dowolne zjawisko (np. przyrodnicze) i spróbuj je wyjaśnić za pomocą:
a) mitu,
b) filozofii.

RpdvRl9i5dicb1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7

Która z myśli filozoficznych przedstawionych w temacie jest ci najbliższa? Uzasadnij wybór.

RoqdrbdPDL51e1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.