Autarkia – samowystarczalność gospodarcza państwa.

Czeka – (WCzK) Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem

Eugenika – pojęcie wprowadzone pod koniec XIX w. Dotyczyło selektywnego rozmnażania zwierząt (w tym ludzi). Miało służyć ulepszeniu gatunków poprzez uwzględnienie cech dziedzicznych. Eugenika pozytywna zachęcała do częstszego reprodukowania (odtwarzania) się najlepszych osobników; negatywna zniechęcała do reprodukcji osobników mniej wartościowych.

Gospodarka planowa – gospodarka narodowa zarządzana przez administrację państwową, inaczej: centralnie sterowana, nakazowo‑rozdzielcza.

Indoktrynacja – wpajanie określonych poglądów i przekonań przy jednoczesnym ograniczeniu innych źródeł informacji.

Komunizm wojenny – nazwa pierwszego okresu istnienia Rosji Sowieckiej, od zdobycia władzy przez bolszewików i później, w czasie wojny domowej oraz interwencji w latach 1918‑1921, a zwłaszcza realizowanej wtedy polityki gospodarczej.

Nazizm – (narodowy socjalizm) – ideologia skrajnego nacjonalizmu i rasizmu stworzona przez Hitlera. Niemiecka odmiana faszyzmu.

NEP – wprowadzona w 1921 roku na X Zjeździe partii bolszewickiej polityka gospodarcza, zakładająca funkcjonowanie elementów wolnego rynku i prywatnej inicjatywy w Związku Sowieckim.

NKWD – Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych

NSDAP – Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, niemiecka partia faszystowska, od pierwszego słowa jej nazwy powstały terminy: narodowy socjalizm, nazizm;

Propaganda – celowe działania zmierzające do ukształtowania określonych poglądów i zachowań zbiorowości lub jednostki, wykorzystujące manipulację (działające na emocje), czasami fałszywą argumentację. Kiedy propaganda zmierza do upowszechnienia i utrwalenia postaw społecznych poprzez narzucenie lub zmuszenie odbiorców do przyjęcia określonych treści, wtedy stanowi jeden z elementów indoktrynacji.

RKP(b) – Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików) w latach 1918‑1925, wykształcona z bolszewickiej frakcji SDPRRb, utworzonej przez Lenina w 1903.

Socrealizm – oparty na doktrynie stalinizmu kierunek w literaturze, filmie i sztukach plastycznych, podkreślający zaangażowanie polityczne i ideowe sztuki

System monopartyjny – system zakładający legalne działanie tylko jednej partii politycznej, sprawującej pełnię władzy w państwie; nie przewiduje on możliwości istnienia opozycji i zmiany ekip rządzących.

Totalitaryzm – system rządów (także: wspierająca go ideologia) charakterystyczny dla XX‑wiecznych państw, w których splotły się procesy modernizacyjne, kryzys lub niedostatek demokracji i ambicje mocarstwowe; cechuje go oficjalna, obowiązująca wszystkich radykalna ideologia, cenzura i centralnie kierowana propaganda; rządy monopartii; terror na ogromną skalę przy pomocy tajnej policji; wyraźnie zdefiniowany wróg wewnętrzny i zewnętrzny; sterowane poparcie społeczne; monumentalizm w sztuce, nihilistyczny lub bardzo wybiórczy stosunek do tradycji.

WKP(b) – Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików); partia komunistyczna w Związku Sowieckim od 1925, po śmierci Lenina i objęciu przywództwa w państwie przez Józefa Stalina

ZSRS – Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich utworzony przez Lenina (30 grudnia 1922 roku). W leninowskiej koncepcji miał być to federacyjny organizm państwowy, składający się z równoprawnych republik.

Belweder – pałac przy ul. Belwederskiej; od 1767 własność króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; własność ks. J. Poniatowskiego; później w latach 1818–30 rezydencja wielkiego ks. Konstantego; w latach 1918–22 siedziba J. Piłsudskiego, 1922–26 rezydencja prezydenta RP (G. Narutowicza, S. Wojciechowskiego), od 1926–35 ponownie J. Piłsudskiego.

Chjeno‑Piast - potoczna nazwa koalicji PSL „Piast” i bloku stronnictw Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej

Legalizm – ścisłe przestrzeganie obowiązujących przepisów prawnych

„Pierwsza Brygada” – polska pieśń żołnierska autorstwa T. Biernackiego i A.T. Hałacińskiego, napisana w 1917 r. do melodii tzw. Marsza dziesiątego kieleckiej orkiestry legionowej; do wybuchu II wojny światowej była nieoficjalnym hymnem armii polskiej; dopiero u schyłku lat 80. XX w. powróciła do repertuaru orkiestr wojskowych

POW – Polska Organizacja Wojskowa (zob. Lekcja o I wojnie światowej)

Sanacja – uzdrowienie; w II RP obóz zwolenników Józefa Piłsudskiego

Sejmokracja - nadmierny wpływ sejmu na rządy w państwie

Zamach stanu – przejęcie władzy w państwie przy użyciu wojska

Autorytaryzm – sposób sprawowania władzy opierający się na autorytecie przywódcy lub grupy osób podejmujących decyzje w najważniejszych sprawach państwowych, najczęściej z pominięciem organów konstytucyjnych państwa

Centrolew – sojusz opozycyjnych partii lewicowych i centrowych, zawiązany w 1929 roku.

Nowela Sierpniowa – ustawa z 1926 roku, uzupełniająca lub zmieniająca 6 artykułów Konstytucji marcowej 1921 roku, dotyczących: budżetu, wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, przedterminowego rozwiązania izb, sposobu wyrażania wotum nieufności, utraty mandatu poselskiego; w efekcie wzmocniono w niej władzę wykonawczą kosztem parlamentu.

Obóz Narodowo‑Radykalny, organizacja skrajnie nacjonalistyczna.

bunt.

Bereza Kartuska – obóz koncentracyjny, utworzony rozporządzeniem prezydenta Ignacego Mościckiego w 1934 r., jako reakcja na zabójstwo ministra Bronisława Pierackiego dokonane przez ukraińskiego nacjonalistę; istniał do 1939 r., kierowano do niego osoby oskarżone o „naruszenie bezpieczeństwa lub porządku publicznego”, w szczególności działaczy ONR, komunistów i ukraińskich nacjonalistów

Obóz Wielkiej Polski – radykalna prawicowa organizacja polityczna, powołana w 1926 z inicjatywy R. Dmowskiego

Obóz Zjednoczenia Narodowego - próba kontynuacji BBWR; partia prorządowa utworzona w 1937 w celu skupienia społeczeństwa wokół armii i marszałka E. Rydza‑Śmigłego

ONR‑Falanga - nielegalna organizacja polityczna powstała w 1935 w wyniku rozłamu dokonanego przez B. Piaseckiego w Obozie Narodowo‑Radykalnym, który z kolei wyodrębnił się podczas kryzysu politycznego w Narodowej Demokracji; działała głównie na wyższych uczelniach, głosiła hasła nacjonalistyczne, antysemickie i prokatolickie, miała wsparcie Kościoła katolickiego, a od 1936 przez pewien czas współpracowała z sanacyjnym Obozem Zjednoczenia Narodowego; liczyła ok. 5 tys. członków.

Koncepcja „Międzymorza” - kolejna federacyjna propozycja Piłsudskiego, zmierzająca do powstania sojuszu łączącego kraje między Morzem Bałtyckim i Morzem Czarnym.

Pakt antykominternowski – układ zawarty w listopadzie 1936 w Berlinie przez Niemcy (III Rzeszę) i Japonię pod hasłem walki z Międzynarodówką Komunist. (Kominternem)

Pakt wschodni – (nazywane też wschodnie Locarno – według tego pomysłu Polska, Niemcy, ZSRS i Czechosłowacja oraz kraje bałtyckie miałyby oficjalnie uznać swoje granice, zapewnić sobie pomoc w wypadku agresji, a także wszystkie państwa obiecałyby nie udzielać wsparcia agresorowi. Wzajemne animozje ewentualnych sygnatariuszy, niechęć Niemiec oraz obawy Polski, że ZSRS stanie się dominującym sojusznikiem francuskim w Europie Środkowo‑Wschodniej, unicestwiły ideę paktu.

traktaty lockarneńskie - międzynarodowe porozumienia opracowane i parafowane w X 1925 na konferencji w Locarno, z udziałem Belgii, Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch (Czechosłowacja i Polska jedynie asystowały obradom), podpisane 1 XII 1925 w Londynie;

Układ w Rapallo - umowa międzynarodowa zawarta w kwietniu 1922 pomiędzy Rzeszą Niemiecką a Rosją Sowiecką we włoskim mieście Rapallo.

Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) – ugrupowanie polityczne zwolenników rządów J. Piłsudskiego, powołane w 1928; partia łącząca grupy o różnych rodowodach i programach politycznych; wspólne im było podporządkowanie się autorytetowi Piłsudskiego, uznanie dominującej roli państwa w tworzeniu reguł życia społecznego, poparcie dla zasady silnej władzy państwowej, odrzucenie nacjonalizmu, dążenie do odgrywania przez Polskę samodzielnej roli na arenie międzynarodowej; po śmierci J. Piłsudskiego rozwiązany na skutek wewnętrzny tarć

Front Morges – polityczne porozumienie działaczy stronnictw centrowych z 1936 r., zainicjowane przez generała W. Sikorskiego i J. Paderewskiego, z udziałem W. Witosa i J. Hallera. Zawarte 17 II 1936 w Szwajcarii, w siedzibie Paderewskiego Riond‑Bosson w Morges (stąd nazwa), jego celem było zjednoczenie opozycji przeciw tendencjom autorytarnym i polityce zagranicznej obozu rządzącego po śmierci Piłsudskiego

Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych – naczelny organ sił zbrojnych w II RP; utworzony dekretem Prezydenta RP z sierpnia 1926; Generalny Inspektor przygotowywał i kontrolował wojsko w zakresie wszystkich spraw istotnych dla przyszłych zadań wojennych oraz personalnej obsady stanowisk w wojsku; w 1939 stał się wodzem naczelnym

Twierdza w Brześciu nad Bugiem – zespół fortyfikacji, dawna twierdza rosyjska nad Bugiem, przy ujściu Muchawca koło Brześcia