Z perspektywy XX i XXI wieku, podział Europy na narody i właściwe dla nich państwa wydaje się naturalny. Ale na przełomie wieków IX i X świat wyglądał zupełnie inaczej. To jedność Cesarstwa przy wielości różnych współtworzących ją społeczności wydawała się przyszłością dla Europy. Dlaczego tak się nie stało? Próba odpowiedzi na to pytanie będzie wątkiem przewodnim spotkania realizowanego w czasie niniejszej lekcji.

Dla zainteresowanych

Raa7jpNgLLcQo

Klęczący Germanin, Sweb Źródło: Bullenwächter, Klęczący Germanin, Sweb, Biblioteka Narodowa w Paryżu, licencja: CC BY 3.0.

Rzymski posążek (I w.) przedstawiający klęczącego barbarzyńcę z wzniesionymi dłońmi, odkryto we Francji w XIX w. Francuzi uznali go wówczas za przedstawienie pokonanego Germanina błagającego Rzymian o życie. Dla Niemców był to fragment sceny, w której Germanin pogrążony był w modlitwie do swoich bogów.

Rozpad Cesarstwa Karolingów

Zdania wpisane w poszczególne elementy wizerunku cesarza miały bardzo istotne znaczenie.

Tekst na nimbiet2fMucS2qV_000tp003nimbie otaczającym głowę władcy: Ty, Chryste, ukoronuj Ludwika.

Tekst wpisany w krzyż: W Twoim Krzyżu, Chryste, prawdziwe zwycięstwo i zbawienie, wszystkim rządzisz sprawiedliwie.

Na tarczy z kolei wpisano sentencję: Ponieważ tarcza wiary zasłania przed złymi strzałami, chroni cesarza, przygotowuje wspaniałe trofea zwycięstwa, utwierdza pobożne serce, zmusza wrogie zastępy do ucieczki.

Głowę cesarza zdobi hełm (z napisem Iesu Criste), na plecach ma narzucony żołnierski – antyczny lub frankijski według różnych badaczy – płaszcz, na nogach czerwone cesarskie buty.

Dla zainteresowanych

Śmierć Karola Wielkiego (814 r.) nie zapowiadała końca jego Cesarstwa. Syn zmarłego, Ludwik Pobożnyt2fMucS2qV_000tp001Ludwik Pobożny, jako nowy cesarz, podjął wiele działań na rzecz utrzymania jedności monarchii. Wydzielił synom, zgodnie z prawem Franków, odrębne królestwa. Władzę zwierzchnią nad nimi wszystkimi miał jednak sprawować najstarszy, cesarz Lotar It2fMucS2qV_000tp004Lotar I. Jeszcze za życia ojca został on mianowany współwładcą. Po śmierci Ludwika Pobożnego miał panować nad większością Cesarstwa. Starania o utrzymanie jedności ziem karolińskich wspierali możni. Posiadali oni bowiem majątki rozrzucone po całym państwie i chcieli, by znajdowały się one pod panowaniem jednego władcy. Łatwiej mogliby wpływać na jednego cesarza, niż na wielu królów jednocześnie, by zachować korzystne dla siebie warunki posiadania majątku. Również duchowni uważali jedność państwa za ideał, ponieważ tak jak Kościół nie powinno być ono podzielone.

Dla zainteresowanych

Jak myślisz, dlaczego akurat tak ukazano przyszłego władcę wschodniej części Cesarstwa? Pamiętaj, że uważano go za twórcę Państwa Niemieckiego. Z kolei Ludwik Pobożny był w XIX w. uważany za ostatniego francuskiego władcę Zachodu przed dominacją cesarzy niemieckich.

Panowanie Ludwika Pobożnego doprowadziło do gruntownej zmiany pozycji cesarza. Ludwik uznał przedstawioną przez duchownych wizję władzy cesarskiej, w tym wyższości autorytetu Kościoła nad opiniami władcy. Nie mógł już ingerować w sprawy duchownych. Zaakceptował uznanie godności cesarza za urząd podobny do wielu innych. Cesarz, jak każdy inny człowiek, mógł być poddany ocenie pod względem moralności. Publicznie poddawał się pokucie za czyny, które duchowni uznawali za naganne. Władza cesarska przestała mieć znaczenie wyróżniające ją spośród innych. Cesarz nie był już namiestnikiem władającym światem dzięki Boskiemu wyborowi i niekwestionowanemu autorytetowi.

Rl5ymlD0OWSxH1

mapa Podział królestwa Franków

Rezultaty tej zmiany szybko stały się widoczne. Gdy Ludwik Pobożny próbował dokonać zmian w podziale państwa między synów, ci zbuntowali się przeciwko niemu. W toku długich walk autorytet cesarza podupadł jeszcze bardziej. W pewnym momencie został on nawet publicznie uznany za grzesznika niegodnego sprawowania władzy. Po śmierci Ludwika walki o dziedzictwo toczyli synowie, sprzeciwiając się dominacji najstarszego z braci, cesarza Lotara I. Ostatecznie w wyniku układu z Verdunt2fMucS2qV_000tp005układu z Verdun (843 r.), musiał się on zadowolić ziemiami Franków oraz Italią. Choć nadal władał stolicami w Akwizgranie i Rzymie, to jego bracia nie uznawali go za swego zwierzchnika. Ponadto po śmierci Lotara I, jego państwo rozpadło się na mniejsze części rządzone przez wszystkich jego synów.

Idea cesarstwa była jednak wciąż żywa. Autorytet cesarskiej władzy próbowali przywrócić w IX wieku różni władcy z dynastii Karolingów. Najbliższy sukcesu był Karol Grubyt2fMucS2qV_000tp006Karol Gruby. Rozpoczął rządy jako król części ziem wschodnich Franków. Później zajął Włochy i koronował się na cesarza. Następnie zjednoczył pod swoją władzą wszystkie ziemie wschodniofrankijskie i zajął zachodnią część dawnego Cesarstwa. Ostatecznie w 887 roku Karol Gruby odbudował Cesarstwo swego imiennika i pradziada.

RVVX5XCGQMtXq1

Ludwik Pobożny jako obrońca Krzyża Źródło: Ludwik Pobożny jako obrońca Krzyża, domena publiczna, [online], dostępny w internecie: wikimedia.

Dla zainteresowanych

Ludwik Pobożny był przedstawiony jako władca żyjący i sprawujący władzę w ścisłym związku z Chrystusem i jego nauczaniem. A jakie cechy władcy karolińskiego przedstawia miniatura z wizerunkiem Lotara I? Wojownika, kapłana, nauczyciela, prawodawcy? Uzasadnij odpowiedź.

Rządy Karola Grubego nie były ani długie, ani owocne. Mimo tytułu cesarza rządził poszczególnymi krajami jako ich król. Nie jednoczył więc Cesarstwa. Zwiększał jedynie zakres swojej władzy i swój autorytet. Gdy okazało się jednak, że nie jest w stanie zabezpieczyć ziem przed najazdami pogan, jego autorytet został mocno nadszarpnięty. Skutkowało to utratą władzy przez Karola nad wschodnimi Frankami. Niedługo po tym zmarł. Po panowanie nad ziemiami dawnej monarchii Karola Wielkiego sięgnęli możni z lokalnych rodów. Jedynie w królestwie wschodniofrankijskim Karolingowie utrzymali władzę. Ale tylko przez krótki czas.

Dla zainteresowanych

Spójność monarchii osłabiała silna odrębność dawnych plemion germańskich, przede wszystkim Franków, Sasów, Bawarów i Szwabów. Arystokraci reprezentujący króla na terytoriach plemiennych przekształcili się z urzędników królewskich w reprezentantów lokalnych możnych. Król przestał decydować, kto będzie zarządzał w jego imieniu tymi ziemiami. Największe rody arystokratyczne poszczególnych plemion walczyły z sobą o władzę. Później podporządkowywały sobie urzędników królewskich niższego szczebla (hrabiów, komesów). W rezultacie plemię – a właściwie społeczność uznająca się za potomków dawnego plemienia – stało się podstawową jednostką polityczną, a ziemie zamieszkiwane przez plemię, stając się „księstwem plemiennym”, stanowiły podstawową jednostkę administracyjną królestwa wschodniofrankijskiego. Stojący na jego czele możny uzyskiwał od tego czasu tytuł księcia.

Pozycję książąt plemiennych umacniał przekazany im przez króla, obowiązek obrony podległych terytoriów. Od połowy IX wieku narastało zagrożenie królestwa ze strony Normanówt2fMucS2qV_000tp008Normanów i Węgrówt2fMucS2qV_000tp009Węgrów. Systematyczne, prowadzone z bezwzględnym okrucieństwem, najazdy rabunkowe pustoszyły zwłaszcza ziemie Sasów i Bawarów. Ostatni królowie karolińscy nie zrobili nic, by im zapobiec. W rezultacie rósł autorytet tych książąt, którzy zwycięsko odpierali najazdy łupieżców.

Król wschodniofrankijski Konrad It2fMucS2qV_000tp00BKonrad I podjął próbę złamania odrębności plemion. Walkę przegrał. Zdając sobie sprawę ze słabości zarówno swojej dynastii, jak i Franków, Konrad podjął decyzję rewolucyjną. Odsunął od dziedziczenia władzy swojego brata i wskazał jako następcę Henrykat2fMucS2qV_000tp00AHenryka, księcia saskiego. Ten, choć był spowinowacony z Karolingami, to nie reprezentował arystokracji frankijskiej. Gdy w 919 roku objął władzę królewską, oznaczało to koniec dominacji Franków w królestwie. Dla części badaczy ten moment wyznacza kres monarchii wschodniofrankijskiej i początek niemieckiej.

Dla zainteresowanych

Ród władców Niemiec

RxFRDPQgoCvUM

Ród władców Niemiec Źródło: Ród władców Niemiec, licencja: CC 0.

Na drzeworycie z Kroniki Hartmanna Schedla z 2. połowy XV wieku przedstawiono drzewo genealogiczne cesarza Henryka II, dalekiego potomka Henryka I. Na samym dole widoczny jest przodek całego rodu, Liudolf. Choć za życia był znany jako „książę Sasów”, tu nosi tytuł: „primus dux et rex Saxoniae”, to jest „pierwszy książę i król Saksonii”. Z kolei powyżej widzimy Henryka I z tytułem „primus rex Germaniae”, to jest „pierwszy król Niemiec”.

W tej samej kronice przedstawiono także potomków Karola Wielkiego, w tym Karola Łysego, króla zachodniofrankijskiego i Ludwika Niemieckiego, króla wschodniofrankijskiego.

R1U4ZwtzfHFgN

potomkowie Karola Wielkiego Źródło: potomkowie Karola Wielkiego, licencja: CC 0.

Karoliński król, Ludwik Niemiecki, został tu opisany jako „Ludowic[us] Rex fra[n]tie”. Występuje jako władca Francji, to jest terytorium zamieszkanego przez Franków. Z kolei Karola Łysego nazwano to „Carolus rex gallie”, to jest „Karol król Galii”. Przytoczone tytulatury władców – Ludwika Niemieckiego i Karola Łysego z dynastii Karolingów, oraz Henryka I z dynastii Ludolfingów – zostały im nadane przez XV‑wiecznego historiografa. Bardzo wyraźnie wskazują w którym miejscu dla jemu współczesnych kończyła się historia Franków, a zaczynały dzieje państw nazwanych później Niemcami i Francją.

Królestwo Zachodnich Franków

Królestwo zachodniofrankijskie powstało z ziem, które na mocy traktatu w Verdun przypadły Karolowi Łysemut2fMucS2qV_000tp00CKarolowi Łysemu, synowi Ludwika Pobożnego. W ogólnym zarysie obejmowały one tereny dzisiejszej Francji. Pozycja Karola Łysego w królestwie od początku była bardzo słaba. Król musiał przyrzec możnym, że będzie przestrzegał ich przywilejów. Dopiero w zamian za tę obietnicę oni zobowiązali się popierać jego rządy. Wsparcie duchownych król pozyskał, popierając dostojników Kościoła, którzy uważali, że Kościół powinien być niezależny od władzy królewskiej. Król zaś może być mianowany jedynie przez duchownych, tak jak był koronowany przez arcybiskupów i biskupów swego królestwa w Reims. Po dawnym autorytecie władców karolińskich pozostało jedynie wspomnienie.

Karol Łysy nie potrafił obronić swojego królestwa przed najazdami Normanów. Przeciwnie, wykorzystywał ich do walki z własnymi, chrześcijańskimi przeciwnikami politycznymi. Obronę królestw przed wrogami powierzył arystokratom, którzy mieli objąć swoją władzą po kilka dawnych jednostek administracyjnych, hrabstw. Tak powstały terytoria, które przekształciły się wkrótce w księstwa. Mieszkający w nich możni czuli się zdecydowanie mocniej związani ze swoimi bezpośrednimi opiekunami, w rolę których wcielili się książęta, niż z odległym królem. W rezultacie władza tego ostatniego nieustannie słabła. Ostatecznie Karolingów odsunięto od władzy nad państwem.

Dla zainteresowanych

Spróbuj odnaleźć na tablicy imię ówczesnego cesarza, Karola Grubego.

Jak myślisz, dlaczego upamiętniono – poza poległymi rycerzami – możnych, pomijając właściwego władcę? Spróbuj odwołać się do swojej wiedzy o pozycji władcy karolińskiego w królestwie zachodniofrankijskim w 2. połowie IX wieku oraz do informacji o życiu i popularności Odonat2fMucS2qV_000tp00DOdona.

Zachodniofrankijska linia Karolingów realną władzę w królestwie, po raz pierwszy utraciła w 866 roku. Możni odmówili Karolowi Prostakowit2fMucS2qV_000tp00EKarolowi Prostakowi uznania jego praw do korony. Uważali, że nie był on prawowitym potomkiem rodu. Zamiast niego na tron powołano najpierw Karola Grubego, władcę wschodniofrankijskiego, a później Odona, hrabiego Paryża z dynastii Robertynów. Jego panowanie (później rządy Karola Prostaka oraz władców spoza dynastii karolińskiej: Roberta It2fMucS2qV_000tp00FRoberta I i Rudolfat2fMucS2qV_000tp00GRudolfa), przebiegło pod znakiem walk z Normanami, ale i z opozycją możnych.

W 936 roku możni, po ponad dekadzie rządów królów z rodów możnowładczych, zdecydowali się przywrócić władzę Karolingom. Z Anglii sprowadzono ostatniego żyjącego potomka linii, Ludwika IVt2fMucS2qV_000tp00HLudwika IV. On i jego potomkowie panowali tylko dlatego, że ich słabość odpowiadała książętom. Słaby król był bardziej podatny na ich wpływy i dawał sobą kierować. Nie mógł też podejmować żadnych decyzji bez zgody możnych. Gdy jednak zmarł następca Ludwika IV, Lotart2fMucS2qV_000tp00ILotar, a rok później – bezdzietnie – jego syn Ludwik Vt2fMucS2qV_000tp00JLudwik V, możni odsunęli ostatecznie od władzy Karolingów. W 987 roku na króla wybrano Hugona Capetat2fMucS2qV_000tp00KHugona Capeta, członka rodu Robertynów. Ta elekcja zakończyła okres funkcjonowania królestwa zachodniofrankijskiego i rozpoczęła historię średniowiecznej Francji.

Italia

### Dla zainteresowanych

Rządy Karolingów nigdy nie obejmowały całej Italii, lecz jedynie północną i środkową część Półwyspu Apenińskiego. Południe znajdowało się od czasów Justyniana Wielkiegot2fMucS2qV_000tp00LJustyniana Wielkiego pod rządami Bizancjum. Później część zajęli Arabowie (Sycylia), fragment zaś pozostał we władaniu lokalnych dynastii wywodzących się od Longobardów.

Król Italii Berengar It2fMucS2qV_000tp00MBerengar I był i jest oceniany bardzo surowo jako panujący władca. Przegrał nieml wszystkie większe bitwy. Nie wprowadził ładu w kraju pod swoimi rządami, ani – mimo cesarskiej koronacji – nie był w stanie zjednoczyć Italii. A jednak dla niektórych mieszkańców półwyspu był on postacią ważną i pozytywną. Dobrze zapisał się zwłaszcza w pamięci mnichów z klasztoru Casauriat2fMucS2qV_000tp00Nklasztoru Casauria. W jednym z rękopisów XII‑wiecznej kroniki tego opactwa zamieszczono ilustrację przedstawiającą zakonników stojących przed królem. Władca podaje im pergaminowy dokument (rozwinięty rulon, tak zwany rotulus), na którym spisano wszystkie przywileje klasztoru.

Władca niejedną ma twarz

RoQs2RLWHGgky

Król Italii Berengar I przedstawiony na rękopisie w XII-wiecznej kronice. Źródło: Johannes Berardi, Król Italii Berengar I przedstawiony na rękopisie w XII-wiecznej kronice., licencja: CC 0.

### Dla zainteresowanych

Rl5ymlD0OWSxH1

mapa Podział królestwa Franków

Po śmierci cesarza Lotara I jego ziemie podzielili między siebie trzej synowie. Wszyscy zmarli bezdzietnie. Wówczas Lotaryngię i ziemie na północ od niej zajęli władcy sąsiednich królestw wschodnio- i zachodniofrankijskiego. Podobny los spotkał Italię, którą zawładnęli pragnący tytułu cesarskiego Karolingowie. Ostatnim z nich był Karol Gruby. Po jego śmierci (888 r.) władzę królewską w Italii powierzono Berengarowi It2fMucS2qV_000tp00MBerengarowi I, władcy Friulu. Za jego rządów Italię rujnowały wojny. Berengar naprzemiennie tracił władzę i odzyskiwał ją. Jednocześnie musiał bronić kraju przed Arabami atakującymi z południa i Węgrami uderzającymi z północy. I choć uzyskał od papieża koronę cesarską za zasługi w walce z Arabami (915 r.), to ostatecznie stracił władzę i życie, przegrawszy bitwę z jednym z konkurentów (924 r.).

Krótkie rządy, wielu władców

### Dla zainteresowanych

Kolejni władcy Italii pochodzili spoza Półwyspu Apenińskiego. Toczyli nieustające walki z konkurentami do korony. Głównym celem królów było utrzymanie się przy władzy. Jedni odwoływali się do współpracy z lokalnymi możnymi, inni starali się ich usunąć i zastąpić własnymi krewnymi oraz współpracownikami. Jednocześnie Italię stale najeżdżali i plądrowali Węgrzy i Arabowie. Dodatkowe zagrożenie stwarzali także piraci. Spośród ziem dawnego Cesarstwa Italia najbardziej ucierpiała wskutek upadku władzy Karolingów. Bez szeroko uznawanej władzy centralnej, rozpadała się na skłócone z sobą księstwa i marchie.

Zamiast podsumowania

RSIfuolp6HZQo

mapa monarchii karolingów po traktacie z Verdun

Rl5ymlD0OWSxH

mapa Podział królestwa Franków

RGkX6sBpYx55n

Europa zachodnia - mapa polityczna

Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:

• umiejętność:

• wiedzę:

• zrozumienie: