RgbMaIu4MAHnt1

Ilustracja przedstawia dwie mapy Polski. Pierwsza mapa przedstawia rozmieszczenie miast w Polsce. Oznaczono je kolorem czerwonym, zachowując zarysy kształtów miast. Największe skupisko miast występuje w województwie śląskim. Najmniejsza liczba miast występuje w województwach wschodnich i północnych. Na drugiej mapie przedstawiono udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności według powiatów. Granice województw zaznaczone są czerwoną linią. Granice powiatów zaznaczone są czarną linią. Odcieniami koloru czerwonego, pomarańczowego i żółtego oznaczono powiaty, w których udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie mieszkańców przekracza pięćdziesiąt procent, a odcieniami koloru zielonego przedstawiono powiaty, w których udział ludności miejskiej wynosi poniżej pięćdziesięciu procent. Kolor zielony dominuje w południowej i wschodniej części kraju. Najciemniejszy odcień koloru czerwonego obrazujący ponad osiemdziesięcioprocentowy udział ludności miejskiej występuje w powiatach na prawach miejskich i w przeważającej części województwa śląskiego. Jaśniejsze odcienie koloru czerwonego i kolor pomarańczowy przeważają w województwach zachodnich. Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono kolorowe prostokąty i opisano udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności. Kolory czerwone, pomarańczowe i żółte obrazują powyżej pięćdziesięciu procent, a kolory zielone – poniżej pięćdziesięciu procent.

1. Kształtowanie się sieci miejskiej w Polsce

W Polsce jest obecnie 919 miast (stan na 1 stycznia 2016 roku). Większość z nich prawa miejskie otrzymała w średniowieczu. Niektóre małe miasta później te prawa utraciły i stały się wsiami. Z kolei niektóre większe wsie zmieniły swoje funkcje i nabyły prawa miejskie, stając się miastami.
Lokalizacja miast zależała m.in. od warunków środowiska przyrodniczego. Na przykład grody obronne budowano na wzniesieniach, a miasta handlowe rozwijały się nad brzegami mórz, rzek i na szlakach kupieckich. Z czasem jednostki osadnicze łączyła coraz gęstsza sieć tras komunikacyjnych (dróg), wzdłuż których powstawały kolejne miasta.

Po okresie średniowiecza w renesansie sieć osadnictwa miejskiego wzbogaciła się u nas o ok. 200 kolejnych miast, rozlokowanych głównie we wschodniej Polsce. W XVII i XVIII wieku nastąpił upadek wielu miast polskich, co było związane z licznymi wojnami, pożarami i epidemiami. Duże zmiany w sieci osadniczej przyniósł rozwój przemysłu i transportu w XIX wieku. Pojawiły się miasta typowo przemysłowe i aglomeracje miejsko‑przemysłowe, które wyraźnie wybijały się na tle dotychczas ukształtowanej sieci osadniczej. W XX wieku rozwój miast był kontynuowany, choć bardzo widocznie zaznaczyły się okresy zahamowań w czasie dwóch wojen światowych. Dla Polski szczególnie dotkliwa okazała się II wojna światowa, kiedy to poważnie zniszczona została większość miast, zwłaszcza tych dużych, np. 90% zabudowań lewobrzeżnej Warszawy czy ponad 70% Wrocławia, który po wojnie przeszedł w polskie ręce.

Po zakończeniu działań wojennych nastąpiła odbudowa ze zniszczeń i ponowny intensywny rozwój miast, będący głównie konsekwencją rozwoju przemysłu. Liczba ludności miejskiej stale się zwiększała, co wynikało z wysokiego przyrostu naturalnegoi774YB3CL6wysokiego przyrostu naturalnego oraz migracji ze wsi do miastiDRLz93pmrmigracji ze wsi do miast.

R1DRpEwOu0kly1

Na ilustracji wykres liniowy, stopień urbanizacji Polski w latach 1946-2015, stały wzrost do 1990, potem linia pozioma.

Udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności to stopień urbanizacjiurbanizacji stopień (współczynnik)stopień urbanizacji. Tuż po II wojnie światowej stopień urbanizacji Polski wynosił 34%, czyli tylko co trzeci Polak mieszkał w mieście. Jednak w kolejnych latach wartość ta systematycznie rosła i w 1966 roku przekroczyła 50% – oznaczało to, że połowa Polaków mieszkała w miastach i połowa na wsi. W 1991 roku osiągnięte zostało maksimum wynoszące 62%. W kolejnych 10 latach ludności miejskiej już u nas nie przybywało, a po 2000 roku zaczęło ubywać. Było to spowodowane ucieczką mieszkańców zatłoczonych centrów miast na pobliskie, spokojne tereny wiejskie. Ta tendencja utrzymuje się do dziś i możliwy jest dalszy spadek wartości stopnia urbanizacji poniżej 60%.

2. Aktualne rozmieszczenie miast w Polsce

Miasta w Polsce rozmieszczone są nierównomiernie. Mapa poniżej, po lewej, pokazuje wielką koncentrację miast na południu w okręgu katowicko‑krakowskim. Wyróżniają się też pojedyncze duże miasta na pozostałym obszarze – Warszawa, Łódź, Trójmiasto (Gdańsk, Gdynia, Sopot), Szczecin, Wrocław, Poznań i inne. Można również dostrzec gęściejszą sieć małych miast na zachodzie kraju i rzadszą na wschodzie. Taki ogólny podział na miejską Polskę Zachodnią i wiejską Polskę Wschodnią jest wyraźnie widoczny na mapie urbanizacji – po prawej.

RgbMaIu4MAHnt1

Ilustracja przedstawia dwie mapy Polski. Pierwsza mapa przedstawia rozmieszczenie miast w Polsce. Oznaczono je kolorem czerwonym, zachowując zarysy kształtów miast. Największe skupisko miast występuje w województwie śląskim. Najmniejsza liczba miast występuje w województwach wschodnich i północnych. Na drugiej mapie przedstawiono udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności według powiatów. Granice województw zaznaczone są czerwoną linią. Granice powiatów zaznaczone są czarną linią. Odcieniami koloru czerwonego, pomarańczowego i żółtego oznaczono powiaty, w których udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie mieszkańców przekracza pięćdziesiąt procent, a odcieniami koloru zielonego przedstawiono powiaty, w których udział ludności miejskiej wynosi poniżej pięćdziesięciu procent. Kolor zielony dominuje w południowej i wschodniej części kraju. Najciemniejszy odcień koloru czerwonego obrazujący ponad osiemdziesięcioprocentowy udział ludności miejskiej występuje w powiatach na prawach miejskich i w przeważającej części województwa śląskiego. Jaśniejsze odcienie koloru czerwonego i kolor pomarańczowy przeważają w województwach zachodnich. Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono kolorowe prostokąty i opisano udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności. Kolory czerwone, pomarańczowe i żółte obrazują powyżej pięćdziesięciu procent, a kolory zielone – poniżej pięćdziesięciu procent.

Na obecne zróżnicowanie przestrzenne rozmieszczenia miast w Polsce miały duży wpływ dawne zabory. Na ziemiach należących do Prus w XIX wieku intensywnie rozwijał się przemysł, na czym skorzystały nasze regiony – Śląsk, Wielkopolska, Pomorze. Natomiast Mazowsze czy Małopolska znajdowały się wówczas na dalekich peryferiach Rosji oraz Austrii, dlatego ich rozwój gospodarczy został mocno zaniedbany przez wymienionych zaborców.

Rozmieszczenie miast w Polsce zależało też od warunków naturalnych. Płaskie, rozległe Niziny Środkowopolskie to obszar typowo rolniczy, nie rozwinęła się tam gęsta sieć miejska. Na wyżynach, a zwłaszcza na Lubelszczyźnie, występują urodzajne gleby czarnoziemne, które również są intensywnie wykorzystywane w rolnictwie, tam też nie powstało zbyt wiele miast. W Karpatach teren jest pofałdowany, co nie sprzyja powstawaniu gęstej zabudowy miejskiej. Ale już w innych naszych górach – Sudetach – miast jest dużo więcej, a to za sprawą licznych bogactw naturalnych (węgiel kamienny i brunatny, złoto, rudy metali kolorowych, surowce skalne, wody mineralne), na bazie których nastąpił rozwój gospodarczy i silna urbanizacja tego obszaru.
Na mapie można też zauważyć względnie wysoki poziom urbanizacji na pojezierzach. Jest to jednak urbanizacja typowo demograficzna, czyli odnosząca się wyłącznie do ludności. Tereny te są porośnięte lasami i nieco słabiej zaludnione, jednostek osadniczych jest mało, dlatego każde, nawet małe miasto znacząco podnosi odsetek ludności miejskiej.

3. Wielkość miast Polski

Mówiąc o wielkości miast, pod uwagę bierze się liczbę mieszkańców.
Największym miastem Polski jest nasza stolica – Warszawa. Liczy ona ponad 1 mln 715 tys. mieszkańców. Kolejne duże miasta są już znacznie mniejsze – Kraków (758 tys.), Łódź (718 tys.), Wrocław (631 tys.), Poznań (550 tys.), Gdańsk (460 tys.). Ze względu na liczbę mieszkańców miasta dzielą się na wielkie, duże, średnie, małe i bardzo małe.

R1TTjqWxmWVfc1

Na ilustracji wykres kołowy: wieś 39,4%, miasto 60,6% (miasta wielkie 4,4%, duże 16%, średnie 16,2%, małe 18,1%, bardzo małe 5,9%).

Polska ludność miejska rozmieszczona jest mniej więcej równomiernie w miastach małych, średnich i dużych. Ponad połowa naszych miast to bardzo małe jednostki osadnicze liczące mniej niż 10 tys. mieszkańców. Jednak łącznie mieszka w nich tylko niecałe 6% ogółu ludności i jest to niewiele więcej niż w największym naszym mieście – Warszawie.

Wszystkie miasta

Wszystkie miasta wg województw

R17zmH2x0TXIg1

Mapy hipsometryczne województw

Mapy hipsometryczne województw

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D19MUchJD

4. Aglomeracje miejskie

Wokół wszystkich większych miast, a także wokół niektórych mniejszych występuje tzw. strefa podmiejska. Jest to obszar mający silne powiązania społeczno‑gospodarcze, m.in. komunikacyjne, z miastem. Tradycyjna wiejska zabudowa zagrodowa ustępuje tam miejsca zabudowie willowej, rezydencjalnej i letniskowej, która jest efektem migracji części ludności miejskiej na wieś. Lokalizowane są też obiekty usługowe, najczęściej stacje paliw oraz towarzyszące im obiekty gastronomiczne (fast food), handel wielkopowierzchniowy oraz inwestycje produkcyjne i logistyczne.

Dosyć często się zdarza, że do granic dużego miasta z wielu stron przylegają mniejsze miejscowości – mamy wówczas jeden wielki obszar zabudowany zwany aglomeracjąaglomeracjaaglomeracją lub zespołem miejskim, np. aglomeracja warszawska, łódzka, krakowska, poznańska. Są to tzw. aglomeracje monocentryczne, czyli posiadające jeden główny ośrodek.
Policentryczną odmianą aglomeracji jest konurbacjakonurbacjakonurbacja, czyli zespół wielu równorzędnych miast bez ośrodka wyraźnie dominującego. Najbardziej znany przykład to konurbacja górnośląska. Co prawda Katowice są tu największym miastem i stolicą województwa z siedzibami rozmaitych instytucji regionalnych, ale inne miasta liczą niewiele mniej mieszkańców (sprawdź w tabelach – załączniki powyżej) i też są siedzibami różnych instytucji, np. w Gliwicach znajduje się Politechnika Śląska, w Bytomiu – Opera Śląska, w Zabrzu – Śląskie Centrum Chorób Serca, a w Chorzowie – Park Śląski z wesołym miasteczkiem, ogrodem zoologicznym, stadionem, planetarium i innymi atrakcjami.
Inną znaną konurbacją jest Trójmiasto na wybrzeżu, a mniej znaną (bo mniejszą) – Dzierżoniów, Bielawa i Pieszyce na Dolnym Śląsku.

R1ENJju4qYrkD1

Ilustracja przedstawia dwa fragmenty mapy hipsometrycznej Polski po lewej stronie z centralnie umieszczoną w środku mapy Warszawą. Mapa przedstawia aglomerację warszawską z wyraźnie dominującym ośrodkiem centralnym. Warszawa przedstawiona jest w formie rozległej sygnatury. Dookoła kropkami zaznaczono pozostałe miasta. Po prawej stronie w centrum mapy aglomeracja policentryczna złożona z kilku równorzędnych miast położonych blisko siebie. Miasta połączone rozbudowaną sieci komunikacyjną. Na mapie między innymi: Gliwice, Zabrze, Chorzów, Bytom, Ruda Śląska, Katowice, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza.

5. Funkcje miast

Miasta w Polsce – poza oczywistą dla każdej jednostki osadniczej funkcją mieszkaniową – spełniają wiele funkcji. Dawniej stanowiły głównie skupisko ludności będącej siłą roboczą dla przemysłu. Dzisiaj na czoło zdecydowanie wysuwają się różnorodne funkcje usługowe:

• administracyjna – siedziby władz, urzędów, sądów i innych instytucji;

• handlowa – sklepy małe i duże (super- i hipermarkety, dyskonty, galerie i pasaże handlowe), giełdy, targowiska, bazary, hurtownie;

• biznesowa – banki i inne instytucje finansowe, zarządy firm, centra konferencyjne;

• komunikacyjna – krzyżowanie się dróg i linii kolejowych, dworce kolejowe i autobusowe, przy większych miastach porty lotnicze, nad wodami porty morskie lub rzeczne;

• naukowa – szkoły wyższe, placówki badawcze, laboratoria, parki technologiczne;

• kulturalna – kina, teatry, opery, filharmonie, galerie, muzea, zabytki;

• turystyczna – hotele, placówki gastronomiczne, parki rozrywki i inne atrakcje.

Rozwój usług prowadzi do zmiany wyglądu miast. W centrach powstaje nowoczesna zabudowa biurowa, która jest wynikiem koncentracji usług wyspecjalizowanych – ubezpieczeniowych, finansowych, developerskich, prawniczych, edukacyjnych, projektowych, hotelowych, gastronomicznych czy handlowych wyższego standardu (galerie i pasaże handlowe). „Szklanej” zabudowie usługowej często towarzyszy równie efektowne budownictwo mieszkaniowe, które jednak w większym stopniu rozwija się poza centrum. Coraz częściej powstają tam zamknięte osiedla dla zamożniejszych osób. Widoczna staje się segregacja przestrzenna ludności w miastach z uwagi na status materialny. Na obrzeżach większych miast wciąż też istnieją tzw. blokowiska, czyli osiedla wysokich budynków z wielkiej płyty pochodzące głównie z lat 70. XX wieku. W ich sąsiedztwie na obszary dotychczas zajmowane przez przemysł często wkracza handel wielkopowierzchniowy (markety, hurtownie), ponieważ tereny te miały zazwyczaj dużą powierzchnię, korzystne położenie i wyposażenie w infrastrukturę.

R121IcsMUInuM1

Na zdjęciu wysokie bloki mieszkalne położone przy asfaltowej ulicy. Przed blokami parkingi.

RYpiAjPm1a9le1

Na zdjęciu lotniczym zabudowa mieszkaniowa. W tle zabudowania przemysłowe.

R1EqLiclTQTxn1

Na zdjęciu rozległa galeria handlowa z dużym parkingiem.

R1Wecskltw1rq1

Na zdjęciu stare zabytkowe kamienice i inne budynki.

R1b9aN71W2mwi1

Na zdjęciu wjazd na teren Poznańskiego Parku Naukowo-Technicznego. Nowoczesne budynki.

RJWS1SBOqMehD1

Na zdjęciu nowoczesna zabudowa biurowa. Bardzo wysokie budynki w centrum miasta.

6. Osadnictwo wiejskie

Współczesna sieć osadnictwa wiejskiego, podobnie jak miasta, uformowała się w średniowieczu. Wielkość, przestrzenne rozmieszczenie i wygląd wsi uzależniony był od warunków środowiska przyrodniczego oraz od polityki państwa w zakresie rozwoju rolnictwa.
Generalnie tam, gdzie powierzchnia gospodarstw rolnych jest duża, obserwuje się mniejszą gęstość wiejskiej sieci osadniczej i mniejsze zaludnienie poszczególnych wsi. Najmniej wsi przypadających na 1000 ha użytków rolnych jest w województwach północnych. Tam też jest dużo wsi małych o liczbie mieszkańców poniżej 200.
Największe zagęszczenie sieci wiejskiej występuje w Polsce Centralnej i Południowej, gdzie poszczególne wsie cechuje duże zaludnienie – często liczą po kilka tysięcy mieszkańców.

Spore zróżnicowanie wykazują kształty wsi. Najwięcej w Polsce jest tzw. ulicówek, czyli zwartych wsi powstałych wzdłuż ciągów komunikacyjnych (dróg) i rzek. W rozwidleniach dróg tworzyły się wielodrożnice. W obszarach górskich, w dolinach rzek powszechnie występują ciągnące się przez wiele kilometrów łańcuchówki.
W ostatnich 10 latach obserwuje się znaczący gospodarczy i społeczny rozwój wsi w Polsce za sprawą wykorzystywania środków unijnych. Przyczyną tego rozwoju jest również proces tzw. urbanizacji wsi polegający na emigracji na wieś ludności miejskiej i przechodzenie ludności wiejskiej do pozarolniczej działalności. Zmienia się w ten sposób nie tylko wygląd wsi, ale także struktura demograficzna. Obszary wiejskie w strefie podmiejskiej dużych miast są również miejscem lokalizowania nowoczesnych zakładów przemysłowych, hurtowni czy małej przedsiębiorczości.

R1B4LftAPEie21

Na ilustracji schemat wsi o zabudowie luźno rozrzuconej wzdłuż jednej strony głównej drogi.

RXr69Z50xMMgJ1

Na ilustracji schemat wsi o zwartej zabudowie położonej po obu stronach głównej drogi.

RBdL217nSr4Ij1

Na ilustracji schemat wsi o zabudowie wzdłuż kilku dróg, zbiegających się w jednym miejscu.

R82iMCjCiQBnf1

Na ilustracji schemat wsi o zwartej zabudowie wokół owalnego placu, otoczonego drogą.

Podsumowanie

• Większość polskich miast powstała w średniowieczu. Najbardziej intensywny rozwój miast miał miejsce w XIX i XX wieku, kiedy to ludności miejskiej stale przybywało.

• Po 1989 roku wskutek upadku przemysłu i pojawienia się bezrobocia miasta straciły na atrakcyjności i ludności miejskiej przestało u nas przybywać.

• Miasta dominują w Polsce Południowej i Zachodniej, a na wschodzie przeważa ludność wiejska.

• Największe polskie miasto to Warszawa, która liczy 1,7 mln mieszkańców (aglomeracja 2,2 mln).

• Inne nasze większe miasta to Kraków (750 tys.), Łódź (715 tys.), Wrocław (630 tys.) i Poznań (550 tys.).

• W konurbacji górnośląskiej, która jest policentryczną odmianą aglomeracji, mieszka prawie 2,5 mln ludzi. Jest ona największym w Polsce obszarem ciągłej zabudowy.

• W polskich miastach funkcja przemysłowa została wyparta przez rozmaite funkcje usługowe – administracyjne, biznesowe, handlowe, komunikacyjne, naukowe, kulturalne, turystyczne i inne.

Słowniczek

Zadania