Ru2xeihZtrnoF1

Charakterystyka form powstałych na przełomie renesansu i baroku

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

Ważne daty

1501 – powstanie pierwszej drukarni nut w Wenecji.

1515 – powstanie pierwszej drukarni nut w Polsce.

1
1

Scenariusz dla nauczyciela

R1UVpedEe8jx6
Pobierz plik: scenariusz_lekcji.pdf
Plik PDF o rozmiarze 144.28 KB w języku polskim

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

4. Renesans. Uczeń:

2) wymienia formy muzyki wokalnej i instrumentalnej;

7) zna pojęcia: tabulatura, polifonia wokalna, a cappella, polichóralność, imitacja, kapela.

5. Barok. Uczeń:

1) charakteryzuje muzykę barokową w kontekście estetyki epoki, uwzględniając:

c) szczyt rozwoju polifonii związany z twórczością Jana Sebastiana Bacha,

e) concerto – powszechne muzykowanie i związane z nim formy (concerto grosso, muzyka plenerowa);

3) wymienia i klasyfikuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, obój, waltornia, fortepian, flet poprzeczny);

4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.

Nauczysz się
  • określać funkcje muzyki instrumentalnej;

  • wymieniać gatunki i formy muzyki instrumentalnej renesansu;

  • rozpoznawać i opisywać cechy gatunków i form instrumentalnych;

  • ogólnych zasad zapisu tabulaturowego i rozpoznawania tego zapisu na ilustracjach;

  • wyjaśniać pojęcia fugi i wskazywać jej najważniejsze cechy;

  • wymieniać instrumenty, na które szczególnie chętnie pisali kompozytorzy baroku, wskazując ich rodzaje i różnice;

  • rozpoznawać utwory renesansowe i barokowe z określeniem formy.

Przełom renesansu i baroku w muzyce

Renesans oraz barok to wyjątkowe epoki w dziejach muzyki. Obie przyniosły olbrzymią ilość zmian, zupełnie nowe instrumenty i idee harmoniczne, a także inne niż wcześniej rozwiązania. Początek renesansu (czyli I połowa XV wieku) był dla muzyki wręcz rewolucyjny - ponieważ nowa epoka zakładała skupienie się na człowieku oraz otaczającym go świecie, to zaowocowało to uznaniem muzyki za sztukę. Podczas renesansu powstała mocna zależność teorii i praktyki muzycznej. W czasie średniowiecza praktyka była zależna od teorii; na skutek wielu zmian to praktyka zdobyła rolę wiodącą, natomiast teoria miała stać się jej odzwierciedleniem.

Trudno ściśle określić datę rozpoczęcia renesansu. Jeszcze trudniejsze jest wskazanie granic czasowych baroku. Powodem jest współistnienie tendencji zachowawczych (próbujących powstrzymać nowe idee) i postępowych, tworzących zupełnie nowe rozwiązania. Okres przejściowy renesansu oraz baroku charakteryzuje się pewnego ścieraniem ogromnej ilości tendencji, które bardzo różniły się w zależności od państwa, ośrodka czy konkretnego kompozytora.

Renesans - Charakterystyka epoki oraz formy muzyki religijnej

R76piRtjyBZIp1
Pomnik kompozytora Giovanniego Pierluigiego da Palestriny, online-skills, CC BY 3.0

Rozwój muzyki w epoce renesansu nie mógłby istnieć, gdyby nie zmiany i wynalazki. Wynaleziony w połowie XV wieku przez Jana Gutenberga druk szybko zwrócił uwagę kompozytorów. W 1501 roku w Wenecji pierwsze utwory były drukowane za pomocą ruchomych czcionek. To dzięki temu wynalazkowi możliwe stały się o wiele bardziej nasilone wzajemne kontakty kompozytorów, a także ogromny wzrost repertuaru muzycznego wielu grup muzycznych. Co ciekawe, w Polsce pierwsze nuty były drukowane już w 1515 roku, co spowodowało powstanie pierwszych wydawnictw muzycznych.

Chociaż podczas renesansu nadal dominowała muzyka wokalna, to jednak formy czysto instrumentalne zyskiwały na znaczeniu podczas trwania epoki. Wpływ na to zjawisko miały prace teoretyczne, które skupiały się wokół tonalności utworów. Inną kwestią była ciągła praca nad tworzeniem i udoskonalaniem instrumentów muzycznych.

Formy muzyki religijnej

Dwiema najważniejszymi formami polifonicznej muzyki wokalnej w renesansie były motet oraz msza. Oprócz nich należy pamiętać o kanonie - był on stosowany jako technika w obu wymienionych formach, ale także samodzielnie.

Motet podczas renesansu był utworem a cappellaA cappellaa cappella. Jego treść odnosiła się do tekstów religijnych: najczęściej hymnów, psalmów czy pieśni maryjnych. Z uwagi na popularność tej formy nie da się wskazać jednej, określonej postaci - zdecydowana większość kompozytorów w renesansie tworzyła motety, co przełożyło się na bardzo duże zróżnicowanie. Najbardziej typowy motet z okresu renesansu ma dwie części i jest dwu-, trzy- lub czterogłosowy. Często spotykane jest również zastosowanie cantus firmusCantus firmuscantus firmus oraz techniki nota contra notamNota contra notamnota contra notam. Najważniejsi kompozytorzy motetów to Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525‑1594) oraz Orlando di Lasso (1532‑1594).

R6ZtDl6gnW3xq
Utwór muzyczny: motet Viri Galilaei, autorstwa Giovanni Pierluigi da Palestriny. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.

Msza w okresie renesansu przeżyła swój rozkwit, gdyż była formą bardzo popularną. Najczęściej była utworem czterogłosowym o zmiennej liczbie części: stosowano zarówno ordinarium missaeOrdinarium missaeordinarium missae, jak i tzw. mszę krótką (missa brevisMissa brevismissa brevis), w której opracowywane muzycznie były tylko niektóre części (najczęściej Kyrie oraz Gloria). Podział mszy z uwagi na techniki to:

  • msza oparta na cantus firmus (często opierano się o chorał gregoriański oraz pieśni religijne),

  • msza parodiowana (tzw. missa parodia; nie oznacza to parodii w obecnym rozumieniu tego słowa, a bardziej technikę wariacyjną. Korzystano z kompozycji własnych lub innych kompozytorów, które po zmianach tworzyły zupełnie nowy utwór),

  • msza przeimitowana (korzystająca z techniki przeimitowanej).

Kanon może oznaczać technikę lub samodzielną formę. Jest to również o tyle istotne, iż w renesansie termin fuga oznaczał stosowanie imitacji ścisłej, czyli technikę kanonu; od baroku to samo słowo było stosowane do określenia formy polifonicznej o pewnych cechach. Sama budowa kanonu polega na imitowaniu - powtarzaniu melodii w sposób ścisły przy przesunięciu o jednostkę czasową, która dzięki temu jest równocześnie własnym kontrapunktem.

R7Qv3nGOe8m7w1
Kanon trzygłosowy, wikimedia.org, Domena publiczna

Renesans - instrumenty muzyczne i pierwsze formy instrumentalne

Głos przez długi czas był uznawany za najdoskonalszy instrument muzyczny; to powodowało, iż powstające utwory były czysto wokalne lub wokalno‑instrumentalne (czasem instrumenty towarzyszyły śpiewowi). Dopiero XVI wiek przyniósł zainteresowanie muzyką instrumentalną, czego ukoronowaniem był barok. Wiele kompozycji barokowych nie mogłoby jednak powstać, gdyby nie rozpoczęty już podczas renesansu proces rozwoju instrumentarium. Ponieważ w epoce odrodzenia nie było orkiestr, to skład kapel był mocno zmienny; powodowało to pewną dowolność oraz zróżnicowanie w ilości wykonawców. Najpopularniejsze były instrumenty dęte drewniane oraz blaszane; z czasem zainteresowanie skierowało się także ku instrumentom smyczkowym, a także ku instrumentom, które mogły wykonywać akordy - wśród nich należy wyróżnić przede wszystkim lutnię oraz organy. Lutnia jako instrument pozwoliła na rozwój pewnego rodzaju wirtuozostwa; także udoskonalenie organów sprawiło, iż stały się one bardzo popularne.

Zapis muzyki instrumentalnej korzystał z nowego rodzaju notacji - tabulaturyTabulaturatabulatury. Polegał on na uproszczonej formie zapisu dźwięków - za pomocą liter lub cyfr. Najpopularniejsze były tworzone na lutnie i organy, w Hiszpanii także na gitary i vihueleVihuelavihuele; tabulatury nie miały stałego modelu, co powodowało ich zróżnicowanie w zależności od ośrodka.

Początkowo muzyka instrumentalna bazowała na transkrypcjach utworów wokalnych, z czasem jednak powstały samodzielne formy instrumentalne. Wśród tych ostatnich należy wyróżnić tańce (z czasem wykształciły one formę suity), preludia i toccaty (wirtuozowskie utwory, najczęściej na organy). Ważnymi formami był też ricercarRicercarricercar, który jest określany jako przejściowe ogniwo między renesansowym kanonem, a barokową fugą oraz canzona, która pozwoliła na powstanie formy sonaty.

R1NDMLURnMCiB1
Tabulatura, wikimedia.org, Domena publiczna

Barok - charakterystyka epoki oraz formy wokalno‑intrumentalne

W obecnych czasach barok postrzega się jako epokę wyjątkowo kreatywną i artystycznie interesującą, ponieważ to najdłuższy okres w sztuce nowożytnej, to można wskazać sporą ilość jego zasad oraz wyjątkowe znaczenie dla nurtów późniejszych. Co ciekawe, początkowo sama nazwa barok miała negatywne znaczenie - słowo barocco pochodzi z języka portugalskiego i oznacza zdeformowaną perłę. Był to wyraz niechęci do epoki spowodowany przekonaniem o doskonałości renesansu oraz wspaniałości nawiązań do antyku.

W kontekście najważniejszych zdobyczy baroku, najbardziej istotne to:

  • powstanie harmonii funkcyjnej oraz jej podbudowy teoretycznej;

  • usamodzielnienie faktury wokalnej oraz instrumentalnej;

  • stworzenie nowych form i gatunków muzycznych;

  • zjawisko basso continuoBasso continuobasso continuo, czyli tzw. basu cyfrowanego.

RPrKhGcdR5TOT1
Basso continuo, bernardgordillo.com, CC BY 3.0

Formy wokalno‑instrumentalne

Rozwój instrumentarium oraz zainteresowanie dramatycznymi gatunkami zaowocowało powstaniem nowych form muzycznych. Wśród nich należy wyróżnić operę, kantatę oraz oratorium.

Opera powstała pod koniec XVI wieku we Florencji, gdzie działała grupa kompozytorów, muzyków oraz uczonych, których dziś nazywa się Cameratą florencką. Ich działalność skupiła się na stworzeniu nowej formy, która miała nawiązywać do antycznej tragedii greckiej. Szerokie stosowanie monodii pozwoliło na stworzenie formy, w której główną rolę grają głosy ludzkie z towarzyszeniem akompaniamentu; stanowiła ona połączenie muzyki oraz dramatu. W pewnym momencie rozwoju powstało rozróżnienie partii wokalnych na arie (mające zachwycać kunsztem struktury muzycznej) i recytatywy (mające przedstawiać akcję dramatyczną).

Kantata jest jedną z najbardziej zróżnicowanych form; ma mniejsze rozmiary, niż opera czy oratorium. Kantaty można dzielić z uwagi na różne kryteria: język (najczęściej łaciński i włoski, ale też francuski czy angielski), treść (religijna bądź świecka), gatunek literacki (dramat, liryka bądź epika), obsadę wokalną (solowa bądź z towarzyszeniem chóru) i właściwości formalne.

Oratorium to utwór o tematyce religijnej, który nie należy do form liturgicznych. Zawiera część elementów opery (takich jak arie i recytatywy), jednak obie te formy dzieli sporo różnic. Wśród nich można wyróżnić treść (świecką dla opery, religijną w oratorium), epickość teoratorium (akcja jest opowiadana, a w konsekwencji statyczna - nie zawiera ruchu scenicznego, a także atrybutów scenicznych) oraz dominującą rolę chóru. Jako forma oratorium najczęściej składa się z dwóch lub trzech części głównych; każda z nich może być dzielona wewnętrznie na poszczególne elementy (np. chóry czy fragmenty instrumentalne). Najbardziej znane oratoria tworzył Georg Friedrich Haendel (1685‑1759).

RzLJYouZN1175
Utwór muzyczny: Georg Friedrich Haendel - chór Alleluja z oratorium Mesjasz. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
Rhsgw6EfG6i1Q1
Balthasar Denner, portret Georg Friedrich Haendel, 1733 r., lokalizacja nieznana, wikimedia.org, Domena publiczna

Barok - formy instrumentalne

Ambicje oraz prace kompozytorów w połączeniu z teoretykami muzyki wymusiły na instrumentarium barokowym wiele zmian. Instrumenty wykazujące niedostatki techniczne mogły albo zostać udoskonalone, albo wyparte przez doskonalsze konstrukcje. Przykładowo flety i fagoty (a później także obój) stały się popularne pośród instrumentów dętych drewnianych, jednak bardzo wiele innych instrumentów z tej grupy przestało być używanych.

Znaczenie basso continuo dla muzyki baroku spowodowało, iż pozycja instrumentów mogących realizować tą technikę mocno wzrosła bądź została umocniona; wśród nich należy wyróżnić organy, klawesyn oraz lutnię, a w XVIII wieku także fortepian.

Najważniejsze instrumentalne formy cykliczne baroku to koncert solowy, concerto grosso, suita oraz sonata.

Concerto grosso to typ koncertu barokowego, który zawiera swoiste współzawodnictwo dwóch grup: concertino (instrumenty solowe) oraz grosso (orkiestry). W pierwszej grupie znajdowały się najczęściej I i II skrzypce oraz wiolonczela i klawesyn; do drugiej należała mała orkiestra smyczkowa, z czasem dołączono do niej instrumenty dęte.

Suita jest formą, która jest nazywana muzyczną wizytówką baroku. Jej podstawowy schemat obejmował cztery tańce o różnym pochodzeniu: niemieckim (allemande), francuskim (courante), hiszpański (sarabande) oraz angielskim (gigue). Suity były przeznaczone głównie na instrumenty klawiszowe.

Sonata wywodzi się od renesansowej canzony i rozwinęła się w XVII wieku. Ze względu na obsadę rozróżniano sonatę triową (na dwa instrumenty solowe i jeden realizujący bas cyfrowany) oraz solową (na jeden instrument solowy i basso continuo); z rzadka pojawiały się też sonaty na trzy solowe instrumenty oraz basso continuo. W połowie wieku wykształciły się dwie formy sonatoweForma sonatowaformy sonatowe: da chiesa, czyli kościelna, oraz da camera, dworska (mocno tożsama z suitą). Ta pierwsza została mocno rozwinięta przez Arcangelo Corelliego (1653‑1713.), który stworzył czteroczęściową formę o następującym porządku tempa: wolne‑szybkie‑wolne‑szybkie. W roli instrumentów solowych kompozytorzy obsadzali zazwyczaj skrzypce, organy oraz klawesyn.

RjqRchIdbjrb71
Arcangelo Corelli, online-skills, CC BY 3.0
R1YyPuMxP45Tf
Utwór muzyczny: Arcangelo Corelli, „Sonata op. 5 nr 1 D-dur, część I”. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.

Fuga

Do wykształcenia się fugi przyczyniły się istniejące już wcześniej formy imitacyjne, głównie renesansowy kanon i późniejszy ricercar. Sama fuga z techniki imitacji korzysta jedynie w tematach oraz odcinkach zawierających kanon; łączniki oraz epizody mogą być skonstruowane inaczej. Fuga jest formą różnorodną - może być wykonywana zarówno instrumentalnie, jak i wokalnie; dodatkowo istnieje i jako samodzielna forma, i jako fragment suity czy symfonii. Sam temat jest melodią rozpoczynającą fugę, która jest wprowadzana jednogłosowo. Istotna jest też odpowiedź, która jest powierzona głosowi imitującemu temat - najczęściej używana jest tu technika imitacyjna w kwarcie bądź kwincie. Kolejnym ważnym elementem są kontrapunkty, prowadzone jednocześnie z tematem, które pomagają w ustanowieniu jednolitości motywicznej tematu oraz określeniu tonacji i jej zmian.
Najbardziej znane fugi były tworzone podczas baroku przez Jana Sebastiana Bacha (1685‑1750). Forma najczęściej posiadała trzy (fuga e‑moll z pierwszego tomu Das Wohltemperierte Klavier Bacha), cztery (fuga F‑dur z pierwszego tomu Das Wohltemperierte Klavier Bacha) lub dwie części (fuga C‑dur z pierwszego tomu Das Wohltemperierte Klavier Bacha).

Rrs8c9XWP6XrH1
Jan Sebastian Bach, online-skills, CC BY 3.0
RKIcoaIfxJAu3
Utwór muzyczny. Jan Sebastian Bach, „Fuga g-moll BMV 578”. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

Najważniejsi twórcy baroku

RC2VwssATT5TD
Ilustracja interaktywna przedstawia Jana Sebastiana Bacha. Portret dostojnego mężczyzny z siwą peruką na głowie, która ma falę loków. Kompozytor i organista niemiecki w epoce baroku, jeden z najwybitniejszych artystów w dziejach muzyki, kompozytor dworski. Ubrany jest w białą koszulę i ciemną marynarkę. Wyraz twarzy ma spokojny. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Jan Sebastian Bach jest zaliczany do dwóch z najważniejszych kompozytorów epoki baroku i jednego z najbardziej znanych na świecie; jego dzieła zostały nawet umieszczone na płytach wysłanych z sondami Voyager w kosmos jako przykład ludzkiej sztuki. Urodził się w 1685 roku, zmarł w 1750, co dla części badaczy wyznacza datę końcową epoki baroku. Przez całe swoje życie skomponował ponad tysiąc utworów, które dopiero w XX wieku doczekały się kategoryzacji (numery jego dzieł są oznaczane jako BMV).
Portret Jana Sebastiana Bacha, online-skills, CC BY 3.0
RnF2eKYmP8Aiy
Ilustracja interaktywna przedstawia: Portret Antonio Vivaldiego. Czarno biała rycina mężczyzny. W ręce trzyma nuty. Ubrany jest w płaszcz i koszulę z żabotem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Antonio Vivaldi przyszedł na świat w 1678 roku w Wenecji, gdzie mieszkał przez większą część życia. Był wyjątkowo uznanym skrzypkiem i kompozytorem, znanym przede wszystkim ze zbioru koncertów Cztery Pory Roku. Po śmierci został zapomniany, a jego sława powróciła dopiero w XX wieku; z tego względu nadal odnajdywane są jego utwory. Szacuje się, iż stworzył przynajmniej osiemset kompozycji. Zmarł w Wiedniu w 1741 roku.
Portret Antonio Vivaldiego, online-skills, CC BY 3.0
RUHSaAkfeDe40
Ilustracja interaktywna przedstawia: G.F. Händel, Balthasar Denner. Mężczyzna ma perukę z długimi białymi włosami skręconymi w loki. Ubrany jest w czarny płaszcz i białą koszulę z żabotem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Georg Friedrich Haendel to drugi (po Janie Sebastianie Bachu) z najbardziej znanych kompozytorów epoki baroku; urodził się w 1685 roku, tym samym, co Bach oraz Scarlatti. Chociaż urodził się na terenie Niemiec, to najbardziej znany jest ze swojej działalności w Wielkiej Brytanii; jest nawet uznawany za narodowego kompozytora Anglii. Jest szeroko znany ze swoich oratoriów, z których najsłynniejsze to Mesjasz.
G.F. Händel, Balthasar Denner, 1733, Niemieckie Muzeum Historyczne, Berlin, domena publiczna
RlUuiP7XgJUfa
Ilustracja interaktywna przedstawia: Portret Arcangelo Corelliego. Na czarno-białej rycinie widać portret mężczyzny w długich kręconych włosach.. Spojrzenie ma skierowane gdzies w dal. Ubrany jest w strój zgodny z epoką. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Arcangelo Corelli był barokowym wirtuozem skrzypiec, urodzonym we Włoszech w 1653 roku. Jego kompozycje wyróżniały się na tle współczesnych mu kompozytorów - tworzył wyłącznie muzykę instrumentalną, ze szczególnym wskazaniem na instrumenty smyczkowe. Jego prace pozwoliły na rozwój wirtuozostwa instrumentów smyczkowych oraz wiolinistyki.
Portret Arcangelo Corelliego, online-skills, CC BY 3.0
R1TVVv12sj5Fi
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Giuseppe Tartiniego. Czarno biała rycina przedstawia mężczyznę z duzym garbatym nosem. Jego twarz zwrócona jest w lewą stronę; Włosy ma długie, skręcone w loki. Ubrany jest w obszerny płaszcz. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Giuseppe Tartini był znanym skrzypkiem, kompozytorem oraz pedagogiem baroku. Urodził się w 1692 roku na terenie Włoch; założył szkołę, w której uczył zarówno zasad kompozycji, jak i techniki gry na skrzypcach. Jego teorie dotyczące smyczkowania ukształtowały nowoczesną technikę instrumentalną; ponadto był jednym z prekursorów techniki podwójnych chwytów.
Portret Giuseppe Tartiniego, Carlo Calcinotto, 1761, Francuska Biblioteka Narodowa, Francja, domena publiczna
R1C7y5QciFjwq
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Georga Philippa Telemanna. Czarno biała ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w strój zgodny z epoką. Ręce trzyma oparte o ksiązki. Włosy ma kręcone. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Georg Philipp Telemann urodził się w 1681 roku na terenie dzisiejszych Niemiec; był multiinstrumentalistą, który sam uczył się gry na instrumentach, takich jak flet, organy czy skrzypce. Pozostawił po sobie ponad trzy tysiące utworów, uznanych za swoje postępowe pomysły; z uwagi na ilość kompozycji, jest dziś określany jako najbardziej płodny kompozytor świata.
Portret Georga Philippa Telemanna, online-skills, CC BY 3.0

Prezentacja 3D - Klawesyn

RUUNsXc2jKde51
Prezentacja przedstawia klawesyn. Po otwarciu widać instrument przypominający kształtem fortepian, Jego klapa jest otwarta, podtrzymywana przez podpórkę. Klawiatura jest biało-czarna. Obudowa instrumentu wykonana jest z ciemnego drewna. Na prezentacji widoczne są dwa aktywne punkty. Po otwarciu jednego z nich pojawia się ilustracja przedstawiająca instrument. Po otwarciu drugiego punktu widoczne są dodatkowe informacje: Klawesyn jest jednym z najbardziej charakterystycznych dla baroku instrumentów. Chociaż był znany już w XV wieku, to dopiero na wiek XVI datuje się wybuch jego popularności. W zespołach był używany głównie do realizacji basso continuo, jednak zdarzało się, iż traktowano go również jako instrument wirtuozowski. Tak, jak w przypadku wielu instrumentów baroku, również przy produkcji klawesynów bardzo chętnie wykonywano liczne zdobienia oraz elementy o charakterze czysto wizualnym, mające poprawić wygląd. Chociaż klawesyn był w okresie baroku instrumentem szalenie popularnym, to pod koniec XVIII wieku został on niemal w całości wyparty przez nowy, udoskonalony wynalazek - fortepian. Okres romantyzmu to czas niemal całkowitego zapomnienia o klawesynie; odrodzenie jego popularności miało miejsce dopiero w połowie XX wieku, kiedy mocno zainteresowano się historycznymi epokami oraz kompozycjami muzycznymi. W klawesynie struny są wzbudzane poprzez szarpnięcie przez tzw. piórka; często można było spotkać instrumenty o dwóch klawiaturach (manuałach). Zdarzało się także, iż klawesyny miały dodatkową klawiaturę nożną (tzw. pedał), jednak należało to do rzadkości. Chociaż klawesyn wielu osobom kojarzy się z innymi instrumentami klawiszowymi, takimi jak fortepian czy pianino, to jego budowa jest inna. Klawesyn należy do instrumentów strunowych szarpanych, natomiast fortepian jest instrumentem strunowym młoteczkowym. Wpływa to na bardzo charakterystyczne dla klawesynu brzmienie; ma też jednak pewne negatywy, jak brak możliwości różnicowania dynamiki - niezależnie od siły nacisku na klawisz, dźwięk będzie odzywał się w taki sam sposób. Dopiero z czasem wprowadzono mechanizmy, które pozwalały na zmianę głośności oraz barwy dźwięku - w dalszym ciągu nie były jednak zależne od siły nacisku na klawisz.
Klawesyn, online-skills, CC BY 3.0

Zadania

R1X7DeHCBaEAG
Ćwiczenie 1
RTuP6M59A4YFb
Ćwiczenie 2
R1HbbwtavQvLT
Ćwiczenie 3
R1Q3yx1ZJ1eos
Ćwiczenie 4
RTbDKrhapS0xl
Ćwiczenie 5
RpxO9XFpesOcI
Ćwiczenie 6
RIIMWbxYRoefD
Ćwiczenie 7
me837c322d9a0bd17_0000000000220

Słownik pojęć

A cappella
A cappella

wykonanie utworu tylko przez głosy ludzkie, bez towarzyszenia instrumentów.

Basso continuo
Basso continuo

tzw. bas cyfrowany, polegający na oznaczaniu interwałów (krzyżykami i bemolami oraz cyframi) względem basu, które musiały pojawić się w akompaniamencie.

Cantus firmus
Cantus firmus

głos stanowiący podstawę w wielogłosowym utworze.

Missa brevis
Missa brevis

dosłownie msza krótka, najczęściej zawierająca części Kyrie i Gloria, rzadko Gloria oraz Credo.

Nota contra notam
Nota contra notam

z łaciny nuta przeciw nucie; technika polegająca na tworzeniu głosów kontrapunktujących cantus firmus tak, by miały takie same wartości rytmiczne.

Ordinarium missae
Ordinarium missae

niezmienny układ części mszy, w części muzycznej są to: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus oraz Agnus Dei.

Tabulatura
Tabulatura

forma notacji instrumentalnej stosowana podczas renesansu, która polegała na uproszczonym zapisie dźwięków za pomocą liter oraz cyfr.

Forma sonatowa
Forma sonatowa

forma muzyczna, jedna z głównych w muzyce instrumentalnej XVIII–XIX w.,
obejmuje ekspozycję, przetworzenie i repryzę, czasem poprzedzone wstępem i zakończone codą; w ekspozycji występuje temat pierwszy (główny), łącznik modulujący, temat drugi (poboczny) w nowej tonacji oraz epilog; kontrastujące pod względem wyrazowym i tonalnym oba tematy (tzw. dualizm tematyczny) są w przetworzeniu przedmiotem przeróbki i snucia motywicznego, zwana pracą tematyczną; repryza nawiązuje budową do ekspozycji, ale jest utrzymana w całości w tonacji zasadniczej (tzn. w tonacji pierwszego tematu). Forma sonatowa występuje z reguły jako część pierwsza (tzw. allegro sonatowe) utworów o budowie sonaty, rzadziej jako finał (z wpływem ronda); bywa też podstawą utworów jednoczęściowych (uwertura, poemat symfoniczny, rzadziej liryka instrumentalna i wokalna, aria). sonata wykształciła się w XVIII w. (m.in. D. Scarlatti, szkoła mannheimska, klasycy wiedeńscy: J. Haydn, W.A. Mozart, L. van Beethoven); w XIX w. podjęto próbę rozwinięcia sonata (F. Liszt); w XX w. wskutek odejścia od systemu dur‑moll — sonata straciła na znaczeniu.

Ricercar
Ricercar

zw. też tiento, capriccio, canzona, fantasia,
muz. XVI–XVII w. utwór na zespół instrumentalny lub instrument solo (lutnia, organy);
uprawiano 2 rodzaje ricercaru: imitacyjny (w twórczości m.in.: A. Gabrielego, G. Frescobaldiego, J.P. Sweelincka), wzorowany na motecie przeimitowanym, będący wstępną formą fugi, i swobodny (w muzyce lutniowej i organowej XVI w.), o charakterze improwizacyjnym, zbliżony do preludium, stanowiący początkową fazę rozwoju figuracyjnej toccaty.

Vihuela
Vihuela

hiszp. instrument muz., chordofon szarpany, pośredni między gitarą a lutnią;
w jednej z wersji ma 1 strunę pojedynczą i 5 podwójnych.

Źródło:

  • Wojciech Marchwica, Słownik muzyki, Zielona Sowa, Kraków 2006

Galeria dzieł sztuki

Biblioteka muzyczna