Przeczytaj
Neoplatonizm i renesansowa teoria godności
Renesans to – w przeciwieństwie do teocentrycznego średniowiecza – czas fascynacji człowiekiem, jego naturą i możliwościami. Rozwija się kult antyku, w którym ludzie nowej epoki odnajdują bliskie sobie ideały. Źródłem wiedzy o greckorzymskich czasach i ich humanistycznym przesłaniu stają się pisma starożytnych autorów – zarówno te odzyskane jeszcze w średniowieczu, jak i wciąż odkrywane w epoce odrodzenia. Uczeni‑humaniści tłumaczą i interpretują na nowo dawne dzieła, a dzięki ich studiom odżywają wszystkie ważniejsze doktryny filozoficzne antyku – głównie platonizmplatonizm i neoplatonizm, a także sceptycyzmsceptycyzm, stoicyzmstoicyzm i epikureizmepikureizm; swoich zwolenników ma też arystotelizm.
Humanizm
Termin „humanizm” początkowo oznaczał ruch intelektualny w Europie XV i XVI w., zmierzający – poprzez studia nad językami i literaturą antyku – do odnowy kultury klasycznej, jej przesłania i wzorców. Humanistami byli uczeni o wykształceniu filologicznym (ideałem była znajomość łaciny, greki i hebrajskiego), którzy badali kulturę antyczną, studiując, komentując i tłumacząc pisma starożytnych autorów. Później mianem „humanizmu” zaczęto określać światopogląd, który opiera się na przeświadczeniu, że sprawy ludzkie są najdonioślejsze. Stąd w centrum refleksji humanistycznej stoi człowiek i jego wytwory. W takim znaczeniu humanizm zaczął się formować już w starożytności, gdy dokonał się zwrot od kosmocentryzmu filozofów jońskich ku zainteresowaniu człowiekiem i jego sprawami (Sokrates), a – wraz z odejściem od teocentryzmu średniowiecza – rozpowszechnił się i ukształtował w renesansie. W odrodzeniu zachwycano się bogactwem i możliwościami ludzkiej natury oraz podkreślano szczególną wartość człowieka, który jako istota wolna i rozumna może kształtować siebie i świat (Giovanni Pico della Mirandola, Mowa o godności człowieka). Ideału życia ludzkiego zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym szukano w antyku: starożytnej literaturze, filozofii, sztuce.
Filozofowie z kręgu Akademii Florenckiej rozumieli Platona według tradycji neoplatońskiej, interpretując jego teksty poprzez pryzmat nauki Plotyna. Nowość w ich podejściu do platonizmu polegała przede wszystkim na eklektyzmieeklektyzmie: Platona łączyli nie tylko z Plotynem i elementami filozofii chrześcijańskiej, lecz także z Arystotelesem, motywami myśli wschodniej, żydowską kabałąkabałą czy pitagorejskim mistycyzmemmistycyzmem liczb.
W tradycji platońskiej uczonych z Florencji interesował głównie aspekt religijny, teoria miłości, którą łączyli z chrześcijańską nauką o miłości Boga, a także filozofia piękna i harmonii. Szukali argumentów uzasadniających wartość i możliwości człowieka oraz wspaniałość Natury jako wyrazu tego, co Boskie.
Giovanni Pico della Mirandola (1463–1494)
Bóg–artysta i piękno świata
Mowa o godności człowieka[...] najwyższy ojciec i architekt Bóg, zgodnie z tajemnymi prawami mądrości, zbudował ten, który widzimy, dom świata, najwspanialszą świątynię boskości. Region ponadniebiański przyozdobił inteligencjami, znajdujące się w eterze globy ożywił, a szpetne i cuchnące części niższego świata wypełnił mnóstwem istot wszelkiego rodzaju.
To niemal pierwsze słowa traktatu o godności człowieka. Widzimy, że Pico pojął Boga, tak jak to uczynił wcześniej Platon – Bóg jest budowniczym‑artystą, a świat przez niego stworzony stanowi harmonijną całość. Całość ta składa się z bytów należących do różnych szczebli rzeczywistości: w świecie ponadniebieskim, najbliżej Boga znajdują się inteligencje, tj. aniołowie, dalej, w świecie niebieskim – planety, zaś wszelkie inne istoty, w tym zwierzęta i ludzie, zostały umieszczone w najniższych regionach wszechświata – świecie podksiężycowym. Dzieło Boga–artysty jest piękne i wspaniałe.
Człowiek i jego godność
Pico zastanawia się, z jakiego powodu właśnie człowiek stał się [...] istotą godną najwyższego podziwu. Dlaczego bowiem nie podziwialibyśmy bardziej samych aniołów i błogosławionych chórów nieba. Człowiek zasługuje na podziw jako istota, którą Bóg powołał do życia, aby zgłębiała naturę świata, zachwycała się jego pięknem
i wielkością:
Mowa o godności człowiekaPo dokonaniu tego dzieła artysta zapragnął, aby znalazł się ktoś, kto by potrafił wniknąć w sens tak potężnego dzieła, kochać jego piękno i podziwiać jego wielkość. Przeto po stworzeniu już wszystkiego, rozmyślał (jak o tym świadczą Mojżesz i Timajos) nad powołaniem do życia człowieka.
Człowiek nie tylko kontempluje Boże dzieło, lecz je w sobie odzwierciedla – jest mikrokosmosem. Aniołowie, będąc istotami duchowymi, nie mogą stanowić wizerunku świata, w którym egzystują duch i materia: może to zrobić jedynie człowiek złożony z duszy i ciała.
Co więcej, w przeciwieństwie do wszelkich innych stworzeń człowiek nie ma ściśle określonej natury. Według Mirandoli, podobnie jak u Plotyna, dusza ludzka jest wolna: może grzeszyć i staczać się do rzędu zwierząt i roślin bądź, wykorzystując własne siły twórcze, rozum i umiłowanie dobra, wstępować ku górze i upodabniać się do Boga.
To przede wszystkim właśnie wolna wola i rozum, możność kształtowania siebie i wpływania na swój los stanowią o szczególnej godności człowieka, wyróżniającej go spośród całego stworzenia.
Słownik
(gr. eklektikós — wybierający,) w filozofii polega na łączeniu w jedną całość teorii, pojęć i tez zaczerpniętych z rozmaitych kierunków filozoficznych oraz z różnych prądów kultury.
doktryna filozoficzna, według której przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyższego celu)
(hebr. kabala — tradycja) w myśli żydowskiej był to system filozoficzno‑mistyczny łączący elementy nauki neoplatońskiej, mesjanizmu i magii liczb; kabała poprzez określony sposób interpretacji Biblii próbowała wyjaśnić dzieje świata od momentu jego stworzenia aż po nadejście Mesjasza; najważniejszym dziełem tego nurtu było Sefer ha‑Zohar, czyli Księga blasku
termin o niepewnej etymologii, zazwyczaj oznacza teorię i ściśle związaną z nią praktykę w obrębie religii lub, choć rzadziej, filozofii, mającą na celu osiągnięcie duchowego zjednoczenia (zlania się w jedno) z bytem boskim; opiera się na założeniu, że jest to właściwy cel egzystencji ludzkiej, która jest wybrakowana czy fałszywa, jeśli funkcjonuje w oderwaniu od Boga; cel ten pomagają osiągnąć zazwyczaj takie praktyki jak medytacja, modlitwa, asceza czy kontemplacja
filozofia Platona lub nawiązująca do Platona, charakteryzująca się przekonaniem, że prawdziwym i rzeczywistym bytem jest tylko byt idealny
(gr. sképtomai — obserwuję) stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (s. teoriopoznawczy)
(gr. stoá — portyk, kolumnada)doktryna filozoficzna uznająca za najwyższe i jedyne dobro cnotę rozumianą jako życie zgodne z zasadami rozumu