Przeczytaj
Zabór pruski
Integrację nowych ziem z resztą państwa brandenbursko‑pruskiego utrudniała nie tylko bariera językowa, lecz także nieznane wcześniej mieszkańcom Rzeczypospolitej wysokie podatki oraz pobór rekrutów, wzbudzające powszechną niechęć. Władze starały się, nie czyniąc ustępstw politycznych, pozyskać życzliwość polskiej szlachty i nakłonić ją do służby w armii pruskiej (co udało się w przypadku szlachty kaszubskiej po I rozbiorze), otwierając niemieckojęzyczne szkoły kadetów.
Odpowiedzią środowisk polskich na inicjatywy władz zaborczychzaborczych było założenie w 1800 r. w Warszawie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, w ramach którego na rzecz zachowania polskości oraz podwyższenia poziomu cywilizacyjnego kraju działali m.in. ekonomista i socjolog Wawrzyniec Surowiecki oraz Samuel Bogumił Linde, autor monumentalnego Słownika języka polskiego. W tym samym czasie księżna Izabela Czartoryska w swojej siedzibie w Puławach założyła pierwsze polskie muzeum, gromadzące pamiątki dawnej wielkości Rzeczypospolitej, a Jerzy Samuel Bandtkie, nauczyciel z Wrocławia, opublikował polski elementarzelementarz.
Wyjaśnij, jakie znaczenie miało tworzenie pod zaborami towarzystwa naukowego.
Zabór austriacki
Ziemie zagarnięte przez Austrię w I rozbiorze nazwano Królestwem Galicji i Lodomerii, co było odwołaniem do dawnych nazw: Rusi Czerwonej (Halickiej), włączonej do Korony za Kazimierza Wielkiego na mocy porozumienia polsko‑węgierskiego, i księstwa włodzimierskiego, zdobytego w tym samym czasie na Litwinach. Natomiast zajęte w III rozbiorze tereny północnej Małopolski, od Krakowa po linię Pilicy i Bugu, przemianowano na Galicję Zachodnią.
Obiema nowymi prowincjami rządził mianowany przez cesarza gubernator rezydujący we Lwowie. Cały zabór objęto austriackim prawem, nakładając podatki i wprowadzając obowiązkowy pobór do wojska, administrację zaś obsadzono urzędnikami obcego pochodzenia, głównie zniemczonymi Czechami lub Słoweńcami, jako że musieli oni znać również język poddanych. Jednak ci napływowi urzędnicy często już w drugim lub trzecim pokoleniu ulegali polonizacji (synem austriackiego urzędnika był np. romantyczny poeta Wincenty Pol, autor Pieśni o ziemi naszej). Sprawowanie władzy na najniższym stopniu administracji powierzono bogatej szlachcie, obarczając ją egzekwowaniem niepopularnych poleceń i przyznając jej faktycznie zwierzchnictwo nad ludnością chłopską, co osłabiło korzyści tej ostatniej ze zniesienia w Austrii poddaństwapoddaństwa osobistego w 1781 roku.
Zabór rosyjski
Również największy terytorialnie zabór rosyjski włączony został w struktury mocarstwa rozbiorowego. Władzę wojskową i administracyjną oddano w ręce generał‑gubernatorów rezydujących w Kijowie i Wilnie, nie prowadzono jednak konsekwentnej polityki rusyfikacyjnej. Pozostawiono polskie sądownictwo i sejmiki, a jako że w Cesarstwie Rosyjskim prawo aż do lat 40. XIX w. było nieskodyfikowane, polskim i litewskim ziemianom przyznano te same uprawnienia, które posiadała szlachta rosyjska, w tym wolność od podatków i służby wojskowej. Przywilej ten nie objął jednak bardzo licznej drobnej szlachty, której nakazano przeprowadzać urzędowo szczegółowy dowód szlachectwa, w konsekwencji zaś do 1862 r. nastąpiło drastyczne zmniejszenie jej liczebności. Zdeklasowana szlachta łatwo ulegała rutenizacjirutenizacji, choć projekty jej przesiedlenia w głąb Rosji pozostały niezrealizowane.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1BkHGsDJ
Film nawiązujący do ziem RP po trzecim rozbiorze.
Z polskiego szkolnictwa, nadzorowanego przez kuratora wileńskiego okręgu naukowego, księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, korzystali nie tylko synowie bogatszych ziemian, lecz także drobnej szlachty i mieszczaństwa. Głównym ośrodkiem nauczania był Uniwersytet Wileński, a spośród blisko stu szkół średnich z polskim językiem wykładowym wyróżniało się Liceum Krzemienieckie na Wołyniu, założone w 1805 r. przez Tadeusza Czackiego (jego absolwentem był m.in. Juliusz Słowacki).
W trudnej sytuacji znaleźli się katolicy obrządku wschodniego – tzw. uniciunici, zaciekle zwalczani przez rosyjską Cerkiew, która w 1839 r. doprowadziła do delegalizacji tego wyznania w Cesarstwie, a w 1875 r. na terenie Królestwa Polskiego. Wiernych siłą zmuszano do przyjęcia prawosławia, a na powrót do swej wiary pozwolono im dopiero w 1905 roku.
Słownik
(z łac. elementarius – początkowy) książka będąca zbiorem podstawowych zagadnień z danej dziedziny, wprowadzająca do niej (np. elementarz języka polskiego do nauki czytania i pisania)
przynależność państwowa mieszkańców kraju rządzonego przez króla lub innego władcę
(z łac. Ruthenus – ruski, od Ruthenia – Ruś) tu: uleganie przez drobną szlachtę wpływom chłopskiej kultury ruskiej (później ukraińskiej i białoruskiej); nie mylić z rusyfikacją – narzucaniem przez władze języka rosyjskiego i rosyjskiej tożsamości narodowej
wyznawcy katolickiego Kościoła wschodniego, który powstał na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów pod koniec XVI w. w wyniku unii brzeskiej; na jej mocy prawosławna Cerkiew na ziemiach Rzeczypospolitej uznała zwierzchnictwo papieża, zachowano jednak wschodnią liturgię, a Kościołem zarządzał metropolita kijowski
terytorium okupowane przez obce państwo; sprawowanie władzy na terenie okupowanym
Słowa kluczowe
zabór pruski, zabór rosyjski, zabór austriacki, Rzeczpospolita, rozbiory, ziemie polskie w I połowie XIX w., Polacy pod zaborami
Bibliografia
S. Grodziski, E. Kozłowski, Polska zniewolona, seria Dzieje Narodu i Państwa Polskiego, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW Prasa‑Książka‑Ruch, Warszawa 1987.
M. Kukiel, Dzieje Polski porozbiorowe (1795–1921), Londyn, Wydawnictwo „Puls”, 1993.
M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, Warszawa 1990.
K. Groniowski, J. Skowronek, Historia Polski 1795–1914, Warszawa 1987.