E‑book – Zasady sporządzania bilansu paszowego
ROL.10. Organizacja i nadzorowanie produkcji rolniczej – technik rolnik 314207
Analiza wartości żywieniowej pasz
Spis treści
Pasze treściwePasze treściwe
Pasze objętościowe soczystePasze objętościowe soczyste
Pasze objętościowe suchePasze objętościowe suche
Pasze średnio- i wysokobiałkowePasze średnio- i wysokobiałkowe
Pasze pochodzenia zwierzęcegoPasze pochodzenia zwierzęcego
Dodatki do paszDodatki do pasz
Duża różnorodność pasz wykorzystywanych w żywieniu zwierząt przyczyniła się do wyodrębnienia różnych podziałów. Najbardziej znanym i najczęściej stosowanym jest podział pasz na treściwe i objętościowe, przy czym kryterium takiego podziału jest koncentracja w nich składników pokarmowych. Pasze objętościowe dzieli się jeszcze w zależności od ilości zawartej w nich wody na pasze objętościowe soczyste i pasze objętościowe suche.
Pasze treściwe
Pasze treściwe charakteryzują się wysoką zawartością składników pokarmowych i energii. Do pasz tych zalicza się ziarna zbóż i ich przetwory, nasiona roślin strączkowych, niektóre pasze z przemysłu rolno‑spożywczego, mączki zwierzęce i mieszanki przemysłowe.
Ziarna zbóż stosowane są w żywieniu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Na paszę przeznacza się ziarno jęczmienia, owsa, pszenżyta, kukurydzy, rzadziej pszenicy, żyta, sporadycznie prosa i sorga.
W ziarnie zbóż znajduje się ok. 10% białka, najwięcej w pszenicy i pszenżycie, najmniej w życie i kukurydzy. Białko zbóż ma ograniczoną wartość dla zwierząt ze względu na niedobór lizyny, metioniny i treoniny, a w kukurydzy – tryptofanu. W jego skład wchodzą białka proste – prolaminy i gluteiny. W części zarodkowej występują albuminy i globuliny o wysokiej wartości biologicznej. Głównym składnikiem ziarna zbóż są węglowodany, wśród których najwięcej (50–65%) jest skrobi. Zawartość włókna waha się od 3% (pszenica, żyto, pszenżyto) do ok. 10% (owies). Ponadto w ziarnie jest 2–3% popiołu i 2–5% tłuszczu surowego (najwięcej w ziarnie owsa i kukurydzy).
Nasiona roślin strączkowych są najbogatsze ze wszystkich pasz roślinnych w białko. Najwięcej białka jest w nasionach łubinu żółtego – 40–45%, w nasionach bobiku – 30%, a najmniej w nasionach grochu i peluszki – 20–25%. Białko roślin motylkowych, jak każde białko roślinne, nie jest pełnowartościowe. Jest w nim mało metioniny, cystyny oraz tryptofanu. Dobrze się jednak uzupełnia z białkiem ziarna zbóż, ponieważ zawiera dość dużo lizyny. Spośród związków mineralnych w nasionach strączkowych występują: potas, fosfor i niewielkie ilości wapnia.
Nasiona wielu gatunków strączkowych zawierają substancje antyżywieniowe. Taniny i hemaglutyniny w nasionach bobiku i grochu obniżają wartość odżywczą. W nasionach soi znajdują się inhibitory trypsyny, a w nasionach łubinów gorzkich są trujące alkaloidy.
Skarmianie większych ilości nasion strączkowych może powodować u zwierząt zaparcia i wzdęcia, dlatego należy stosować rośliny strączkowe w umiarkowanych ilościach, najlepiej śrutowane lub moczone.
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Pasze objętościowe soczyste
Pasze objętościowe soczyste charakteryzują się dużą zawartością wody, co sprawia, że są trudne do przechowywania, dlatego wymagają stosowania specjalistycznych metod. Tę grupę pasz stanowią zielonki, kiszonki i okopowe. Pasze te są zwykle chętnie spożywane przez zwierzęta.
Zielonki
Zielonki to inaczej zielone części roślin, a więc łodygi, liście i kwiaty. Dostępne na pastwisku są tanią i wartościową naturalną paszą soczystą, z której mogą korzystać wszystkie gatunki zwierząt. Zielonki pochodzą z upraw polowych, łąk i pastwisk. Ich wartość odżywcza zależy od gatunku, odmiany, okresu wegetacyjnego, a także sposobu uprawy, dlatego skład chemiczny i strawność zielonek mogą się znacznie różnić.
Zielonki zawierają 65–90% wody. W zależności od gatunku roślin i fazy rozwoju w zielonkach są różne ilości związków azotowych. Białko ogólne stanowi 8–25% suchej masy zielonki. W jego skład wchodzi ok. 50% związków azotowych niebiałkowych, takich jak: aminokwasy, glutamina, asparagina czy azotany. Białko występujące w zielonkach ma wysoką wartość biologiczną. Zawiera dużo lizyny, tryptofanu i histydyny. Mało jest metioniny. Młode zielonki zawierają duże ilości białka w stosunku do składników energetycznych. Stosunek ten wyrównuje się w zielonkach starszych, ponieważ wzrasta w nich zawartość włókna. Wraz ze wzrostem włókna pogarsza się strawność zielonek. Zawartość włókna w zielonkach waha się od 8% do 35% suchej masy.
Zielonki przeznaczone na siano powinny być zbierane wcześnie, w przypadku traw w fazie strzelania w źdźbło, w przypadku pozostałych roślin na etapie pąkowania.
Przykładowe zielonki z upraw polowych
Kiszonki
Kiszonki otrzymuje się w wyniku zastosowania procesu fermentacji do zakonserwowania najczęściej zielonek, ale również innych pasz, w celu ich przechowania przez dłuższy czas. Kiszonki są paszami o wysokiej wartości żywieniowej.
Zakiszanie jest dobrą metodą konserwacji pasz – podczas prawidłowo przeprowadzonego procesu zostanie zachowana większość składników odżywczych. Stosuje się kiszonki z traw, roślin motylkowych, z zielonki z kukurydzy, sianokiszonki, kiszonki z ziemniaków parowanych i inne.
Kiszonki najbardziej nadają się do żywienia bydła, ale można je podawać również wszystkim innym gatunkom zwierząt gospodarskich.
Rośliny okopowe
Do grupy okopowych zaliczamy ziemniaki, buraki, marchew, brukiew, rzepę, topinambur i kapustę pastewną. Zawierają one duże ilości wody, od 75% (ziemniaki, buraki i topinambur) do 90% (buraki pastewne, brukiew, marchew). W suchej masie najwięcej jest związków bezazotowych wyciągowych, są to: skrobia w ziemniakach, sacharoza w burakach i inulina w topinamburze. Białko w roślinach okopowych występuje w niewielkich ilościach, ok. 2%, jednak jego wartość biologiczna jest dość wysoka. Niewiele zawierają tłuszczu i włókna surowego. Wśród składników mineralnych dominuje potas. Wartość energetyczna wynosi 1,8–4,3 MJ energii brutto.
Okopowe wykorzystuje się najczęściej w żywieniu zimowym. Działają rozwalniająco (przyspieszają pracę jelit, co skutkuje częstszym i luźniejszym stolcem) – może to wynikać z zanieczyszczenia ziemią i dużej zawartości potasu. Są też mlekopędne. Można je skarmiać świeże i surowe (bydło), parowane lub parowane kiszone (świnie i konie) albo jako produkty suche.
Przy długotrwałym przechowywaniu warzywa okopowe znacznie tracą na wartości i masie.
Dobrym sposobem przechowywania okopowych jest kiszenie. Kisi się przede wszystkim ziemniaki parowane, rzadziej surowe. Pasze te należy przechowywać w odpowiednich warunkach wilgotnościowych, termicznych i przy ograniczonym dostępie światła. Do przechowywania nie należy przeznaczać okopowych uszkodzonych, ponieważ szybko się psują. Przed podaniem zwierzętom należy pasze te oczyścić, najlepiej umyć. Nie należy podawać przemarzniętych.
W kiełkach ziemniaków znajduje się duża ilość glikozydu – solaniny, która jest trująca, dlatego przed skarmieniem należy porośnięte ziemniaki obrać lub ugotować i wylać wodę.
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Pasze objętościowe suche
Pasze objętościowe suche to: siano i susze z zielonek, słoma, plewy i strączyny. Siano i susze otrzymuje się w wyniku suszenia wcześniej skoszonych zielonek. Siano to zielonki wysuszone naturalnie. Susze to zielonki rozdrobnione i wysuszone w suszarniach.
Siano jest paszą wartościową i wpływa korzystnie na trawienie oraz zwiększa zdolność pobrania paszy. Jest dobrym źródłem energii, białka, karotenów, ksantofili i tokoferoli oraz witamin E, K i z grupy B. Wartość pokarmowa siana zależy od składu botanicznego zielonki.
Pożądane są trawy o wysokiej wartości, rośliny motylkowe, wzbogacające w białko i składniki mineralne, oraz zioła poprawiające walory smakowe i dietetyczne. Ważnym czynnikiem decydującym o wartości siana jest stadium rozwoju roślin w czasie koszenia. Najlepiej jest kosić łąki z przeznaczeniem na siano w początku kwitnienia. Wtedy uzyskuje się najwyższą wydajność strawnych składników pokarmowych i strawnej energii przy jednocześnie wysokiej wydajności z jednostki powierzchni.
Dobre siano ma optymalny skład botaniczny, charakterystyczną, dość intensywnie zieloną barwę, przyjemny aromatyczny zapach. Dobrze wysuszone siano (do 15% wody) szeleści, a podczas skręcania kruszy się.
Nie wolno stosować w żywieniu zwierząt słomy nadgniłej, zapleśniałej, porażonej rdzą i przestarzałej.
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Pasze średnio- i wysokobiałkowe
Innym kryterium oceny wartości paszy jest ilość białka, najważniejszego składnika budulcowego, na tej podstawie pasze dzieli się na:
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Pasze pochodzenia zwięrzęcego
Kolejnym kryterium podziału pasz jest źródło ich pochodzenia. Na podstawie tego kryterium pasze dzieli się na:
Mleko w proszku otrzymuje się poprzez suszenie mleka w specjalnych suszarniach. Odtłuszczone mleko w proszku zawiera 94% suchej masy, a w niej 35% białka, 50% cukru mlekowego, 1% tłuszczu i 8% popiołu. Można z niego otrzymywać mleko płynne poprzez zmieszanie 1 kg proszku mlecznego z 9 l wody. Mleko sproszkowane jest wykorzystywane jako komponent do mieszanek pasz treściwych, przeznaczonych głównie dla kurcząt i prosiąt, oraz do produkcji tzw. preparatów mlekozastępczych, stosowanych w żywieniu cieląt.
Wodniste produkty mleczne to: mleko pełne, mleko odtłuszczone, maślanka i serwatka. Są to produkty zawierające pełnowartościowe białko, dlatego mogą być stosowane w celu uzupełnienia w dawkach pokarmowych tego składnika. Wykorzystywane są najczęściej w żywieniu trzody chlewnej i drobiu. Mają duże znaczenie w żywieniu wymienionych gatunków w gospodarstwach ekologicznych.
Zgodnie z obecnymi uregulowaniami prawnymi mączki zwierzęce zostały wycofane z obrotu ze względu na niekorzystny wpływ na zdrowie zwierząt, a pośrednio i ludzi.
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Dodatki do pasz
Pasze mogą być wzbogacane dodatkami takimi jak kreda, sól pastewna, mieszanki mineralne, aminokwasy syntetyczne, stymulatory wzrostu, kokcydiostatyki, probiotyki, konserwanty, enzymy, premiksy, zioła. Dodatki paszowe stały się koniecznością żywieniową przy oczekiwaniu wysokiego poziomu produkcji zwierząt gospodarskich. Stanowią one uzupełnienie składników mineralnych i witamin w paszach naturalnych.
Kreda pastewna jest związkiem wapniowym. Zawiera również małe ilości potasu, sodu, magnezu i żelaza. Dodatek kredy do dawki żywieniowej wynosi 10 g na 100 kg masy ciała. Dobrym źródłem wapnia dla drobiu są również skorupy jaj.
Związki wapniowo‑fosforowe znajdują się w fosforanach mineralnych i mączkach kostnych surowych, odklejonych i precypitowanych. Mączki zwierzęce zawierają jednak trudno przyswajalny trójfosforan wapnia. Fosforany paszowe mineralne to jedno-, dwu- i trójwapniowe fosforany oraz niewielkie ilości sodowych, potasowych i amonowych, łatwiej przyswajalnych dla zwierząt. W fosforanach wapniowych znajduje się 13–17% fosforu i 18–34% wapnia. Podawanie zwierzętom związków zawierających fosfor jest wskazane w związku z tym, że w paszach pochodzenia roślinnego występują jego niedobory oraz występuje on w powiązaniu z fityną, co ogranicza jego przyswajalność.
Wśród dodatków mineralnych na rynku paszowym spotyka się wiele różnych preparatów o różnych nazwach handlowych. Preparaty zawierające sól pastewną sprzedawane są w postaci specjalnych bloków zwanych lizawkami. Niektóre mieszanki mineralne mają w składzie także mikroelementy. Mieszanki, które zawierają składniki mineralne, witaminy, antybiotyki, probiotyki, kokcydiostatyki (dla drobiu) i inne dodatki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt, noszą nazwę premiksów. Dodaje się je do pasz w ilościach 0,5–1%.
Dodatki do pasz muszą być stosowane umiejętnie i pod ścisłą kontrolą oraz zgodnie z zasadami ich stosowania.
Powrót do spisu treściPowrót do spisu treści
Więcej informacji o tym zagadnieniu znajduje się w planszy Przedstawienie zwierząt gospodarskich wraz z wykazem paszplanszy Przedstawienie zwierząt gospodarskich wraz z wykazem pasz.