Walka o kształt polityczny państwa polskiego. Konstytucja marcowa
Wprowadzenie
Przed wybuchem I wojny na ziemiach polskich ukształtowały się dwie orientacje polityczne: prorosyjska i proaustriacka. Zwolennikiem pierwszej był Roman Dmowski. Uważał, że w razie międzynarodowego konfliktu Polacy powinni stanąć przy Rosji (wspierając ją również utworzonymi siłami zbrojnymi), bo ta jest w stanie zapewnić ziemiom polskim szeroką autonomię, a w przyszłości pełną niepodległość. Jako państwo słowiańskie Rosja miała być bezpieczniejsza niż pozostali zaborcy.
Druga orientacja – proaustriacka (formułowana przez Piłsudskiego) zakładała trwanie przy Austro‑Węgrzech i powołanie przy monarchii habsburskiej polskich sił zbrojnych. Jej zwolennicy tłumaczyli, że skoro do tej pory był to jedyny zaborca, który zapewnił Polakom ograniczoną autonomię, istnieje szansa, że po wygranej wojnie poszerzy zakres tej niezależności (tworząc najpierw państwo trialistyczne), a w efekcie przyzna niepodległość.
1. Jaki wpływ na formowanie się centralnego ośrodka władzy mogły mieć różnice w przedwojennych sympatiach politycznych ugrupowań na ziemiach polskich?
Cel walki politycznej przed I wojną światową i w jej trakcie, Orientacja polityczna w czasie I wojny
| Zagadnienie | Roman Dmowski | Józef Piłsudski |
|---|---|---|
| Cel walki politycznej przed I wojną światową i w jej trakcie | ||
| Orientacja polityczna w czasie I wojny |
Jednym z najważniejszych zadań stojących przed społeczeństwem polskim w 1918 roku, było utworzenie centralnego ośrodka władzy, który zostanie uznany zarówno przez państwa zachodnie, jak i uzyska poparcie ugrupowań politycznych w kraju. Czy uda się osiągnąć kompromis, który ustabilizuje sytuację wewnętrzną oraz pozwoli na uznanie Polski za istotnego partnera w kontaktach międzynarodowych?
Pierwsze ośrodki władzy na ziemiach polskich
Zanim zaczęły się kształtować ośrodki władzy na ziemiach polskich, w sierpniu 1917 roku z inicjatywy Romana Dmowskiego został powołany w Lozannie w Szwajcarii Komitet Narodowy Polski (KNP). Jego siedzibę wkrótce przeniesiono do Paryża. Celem Komitetu było prowadzenie na Zachodzie akcji dyplomatycznej na rzecz niepodległości Polski. Już kilka miesięcy wcześniej (w marcu 1917 roku) Dmowski ogłosił memoriał w sprawie odbudowy Polski, a 4 czerwca rozpoczął tworzenie Armii Polskiej we Francji. Na jej czele stanął gen. Józef Haller. Powstanie Komitetu było o tyle istotne, że został on uznany przez Francję, Wielką Brytanię, Włochy i Stany Zjednoczone za oficjalne zagraniczne przedstawicielstwo polskie.
Ze względu na zmieniającą się sytuację na frontach I wojny także na ziemiach polskich zaczęły powstawać ośrodki władzy, które zazwyczaj miały lokalny zasięg, nieobejmujący swoimi wpływami nawet ziem jednego zaboru. Jako pierwsza aktywnością w tym obszarze wykazała się Rada Regencyjna.
Kiedy powstała Rada Regencyjna i na jakim obszarze funkcjonowała?
- 1916, Królestwo Polskie
- 1917, Wielkopolska
- 1917, Królestwo Polskie
Dnia 4 października Rada Regencyjna wydała manifest do narodu, w którym domagała się niepodległości państwa polskiego. Pod koniec października powołała rząd Józefa Świeżyńskiego, a ten ogłosił pobór rekruta do Polskich Sił Zbrojnych. Rada – organ powstały z inicjatywy państw centralnych – była postrzegana jako ośrodek obcy i nie zdobyła społecznego uznania. Niewiele zmieniły w tej kwestii próby Świeżyńskiego nawiązania kontaktów z KNP. Natomiast w porozumieniu z Komitetem działał utworzony w lipcu 1918 roku na terenie zaboru pruskiego Centralny Komitet Obywatelski, który wyłonił ciało wykonawcze – Naczelną Radę Ludową z siedzibą w Poznaniu. W październiku 1918 roku uformowała się w Cieszynie Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, która sprawowała kontrolę nad powiatami: bielskim, frysztackim i cieszyńskim. Również pod koniec października w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna na czele z Wincentym Witosem. Komisja ogłosiła się tymczasowym rządem dzielnicowym. Zdobyła poparcie prawie wszystkich ugrupowań politycznych na tym terenie. Ośrodek nie chciał otwartego konfliktu z Austriakami, planował przejąć władzę pokojowo po wycofaniu się wojsk austro‑węgierskich, ale próby wywiezienia przez nich polskich dóbr kultury zmobilizowały do rozbrajania oddziałów zaborczych i usuwania załóg z Krakowa i innych miast Galicji. Do starć doszło także we Lwowie. Tutaj przyczyną było oddanie przez Austriaków władzy w mieście Ukraińcom.
Na ziemiach polskich – podobnie jak na innych obszarach Europy – wzrosną nastroje rewolucyjne. Spowodowane to będzie zarówno kryzysem powojennym, jak i agitacją SDKPiL. Zaczną żywiołowo powstawać rady delegatów: pierwsza ukształtuje się w Lublinie 5 listopada 1918 roku. Radykalni działacze chłopscy powołają z kolei Republikę Tarnobrzeską. Jednym z inicjatorów jej powstania będzie ks. Eugeniusz Okoń. Rewolucyjne ośrodki nie odegrają jednak większej roli w formowaniu się ogólnopolskiego centrum władzy.
Rada Regencyjna | Ośrodek postrzegany jako obcy ze względu na to, że powstał z inicjatywy państw zaborczych – działała na terenie Królestwa Polskiego. |
Centralny Komitet Obywatelski | Jego ciałem wykonawczym była Naczelna Rada Ludowa powiązana z KNP, która funkcjonowała na terenie zaboru pruskiego, a przede wszystkim Wielkopolski. |
Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego | Sprawowała kontrolę nad powiatami: bielskim, frysztackim i cieszyńskim. |
Polska Komisja Likwidacyjna | Utworzona w Krakowie jako tymczasowy rząd sprawujący władzę na terenie Galicji. Na jej czele stał Wincenty Witos. |
Ośrodkiem, który chciał przejąć kontrolę nad wszystkimi ziemiami polskimi, był powstały 7 listopada Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Podstawę polityczną rządu stanowiły: PPS, PPSD i PSL „Wyzwolenie”. Na jego czele stanął Ignacy Daszyński. Rząd w wydanym manifeście zapowiedział wiele reform.
Manifest Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z 7 listopada 1918[…] do chwili zwołania Sejmu Ustawodawczego władzę całkowicie i niepodzielnie obejmujemy, ślubując sprawować ją sprawiedliwie ku dobru i pożytku ludu i państwa polskiego, nie cofając się jednak przed surową i bezwzględną karą wobec tych, którzy nie zechcą uznać w Polsce władzy Demokracji Polskiej.
Jako Tymczasowy Rząd Ludowy Polski postanawiamy i ogłaszamy poniższe prawa obowiązujące cały naród polski od chwili wydania niniejszego dekretu.
1) Państwo polskie obejmujące sobą wszystkie ziemie zamieszkałe przez lud polski z własnym wybrzeżem morskim stanowić ma po wszystkie czasy Polską Republikę Ludową, której pierwszego Prezydenta obierze Sejm Ustawodawczy. […]
4) Sejm Ustawodawczy zwołany będzie przez nas jeszcze w roku bieżącym na podstawie powszechnego, bez różnicy płci, równego, bezpośredniego, tajnego i proporcjonalnego głosowania. Ordynacja wyborcza będzie ogłoszona w ciągu najbliższych kilku dni. Czynne i bierne prawo wyborcze będzie przysługiwało każdemu obywatelowi i obywatelce mającym 21 lat skończonych.
5) Z dniem dzisiejszym ogłaszamy w Polsce całkowite, polityczne i obywatelskie równouprawnienie wszystkich obywateli bez różnicy pochodzenia, wiary i narodowości, wolność sumienia, druku, słowa, zgromadzeń, pochodów, zrzeszeń, związków zawodowych i strajków. […]
7) Wszystkie lasy zarówno prywatne jak i dawne rządowe ogłaszamy za własność państwową. [...]
Na Sejm Ustawodawczy wniesiemy projekty następujących reform społecznych:
a) przymusowe wywłaszczenie i zniesienie wielkiej i średniej własności ziemskiej i oddanie jej w ręce ludu pracującego pod kontrolą państwa,
b) upaństwowienie kopalń, salin, przemysłu naftowego i dróg komunikacyjnych oraz innych działów przemysłu, gdzie da się to od razu uczynić,
c) udział robotników w administracji tych zakładów przemysłowych, które nie zostaną od razu upaństwowione,
d) prawa o ochronie pracy, ubezpieczeniu od bezrobocia, chorób i na starość,
e) konfiskaty kapitałów powstałych w czasie wojny ze zbrodniczej spekulacji artykułami pierwszej potrzeby i dostaw dla wojska,
f) wprowadzenia powszechnego, obowiązkowego i bezpłatnego świeckiego nauczania szkolnego.Manifest Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z 7 listopada 1918
Zaznacz numer artykułu, którego treść można uznać za najbardziej radykalną.
- Art. 1
- Art. 5
- Art. 7
Wymień reformy proponowane przez rząd Daszyńskiego.
Proponowane reformy, a także lewicowa podstawa polityczna rządu zraziły do niego środowiska umiarkowane i prawicowe. Nie udało mu się przekonać do siebie ośrodków władzy powstałych na pozostałych obszarach. Propozycje skierowane do przedstawicieli innych ugrupowań politycznych (niż te, które stanowiły zaplecze rządu lubelskiego) nie znalazły zrozumienia. Między innymi Wincenty Witos odmówił przyjęcia teki ministra aprowizacji.
Przejęcie władzy przez Józefa Piłsudskiego
Kolejny etap formowania się ośrodka władzy na ziemiach polskich związany był z osobą Józefa Piłsudskiego. Na początku listopada, w związku z wybuchem rewolucji w Niemczech, został on zwolniony z więzienia w Magdeburgu, w którym przebywał od połowy 1917 roku, po tzw. kryzysie przysięgowym.
Przypomnij, podkreślając właściwą odpowiedź, co znaczy określenie „kryzys przysięgowy”.
- Odmowa podpisania przez Piłsudskiego apelu „Przy Tobie trwamy Najjaśniejszy Panie”.
- Odmowa złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec przez Legiony Polskie.
- Odmowa złożenia przysięgi na wierność Radzie Regencyjnej przez Piłsudskiego i Legiony Polskie.
10 listopada Józef Piłsudski przybył do Warszawy. Dzień później reprezentująca Polaków w Królestwie Rada Regencyjna przekazała mu władzę wojskową. Dzień ten uznaje się za symboliczną datę odzyskania przez Polskę niepodległości.
Józef Piłsudski przybył do Warszawy 10 listopada. Dzień później reprezentująca Polaków w Królestwie Rada Regencyjna przekazała mu władzę wojskową. To symboliczna data odzyskania przez Polskę niepodległości. Co wydarzyło się w tym dniu na froncie zachodnim?
- Klęska państw centralnych we Francji.
- Klęska państw centralnych w Wielkiej Brytanii.
- Podpisano zawieszenie broni kończące działania I wojny.
Odezwa Rady Regencyjnej o przekazaniu władzy wojskowej Józefowi Piłsudskiemu --- 11 listopada 1918 r., WarszawaWobec grożącego niebezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, dla ujednostajnienia wszelkich zarządzeń wojskowych i utrzymania porządku w kraju, Rada Regencyjna przekazuje władzę wojskową i naczelne dowództwo wojsk polskich, jej podległych, Brygadierowi Józefowi Piłsudskiemu. Po utworzeniu Rządu Narodowego, w którego ręce Rada Regencyjna, zgodnie ze swymi poprzednimi oświadczeniami, zwierzchnią władzę państwową złoży, Brygadier Józef Piłsudski władzę wojskową, będącą częścią zwierzchniej władzy państwowej, temuż Rządowi Narodowemu zobowiązuje się złożyć, co stwierdza podpisaniem tej odezwy. Dan w Warszawie, dnia 11 listopada 1918 roku.
Aleksander Kakowski
Józef Ostrowski
Zdzisław Lubomirski
Józef PiłsudskiOdezwa Rady Regencyjnej o przekazaniu władzy wojskowej Józefowi Piłsudskiemu – 11 listopada 1918 r., Warszawa, [w:] , Józef Piłsudski o państwie i armii, t. 2, Warszawa 1985, s. 35.
Wspomnienia księcia Zdzisława LubomirskiegoTrudno nam było zdecydować się na formę przelania władzy. Piłsudski spieszył się i groził – „no, jak nie wiecie, jak to zrobić, to ja wyjadę do Wilna”. Wreszcie 24 listopada podpisaliśmy dokument. Z początku mieliśmy Piłsudskiemu przekazać tylko władzę wojskową, potem jednak przekazaliśmy całą władzę z zastrzeżeniem utworzenia rządu narodowego, w ręce którego władzę złoży.
Wspomnienia księcia Zdzisława Lubomirskiego.
Podaj wskazane w źródle powody przekazania przez Radę Regencyjną władzy Piłsudskiemu. Określ postawione w związku z przekazaniem władzy warunki.
14 listopada 1918 roku Piłsudski otrzymał od Rady także rządy cywilne, tym samym skupił w swoich rękach pełnię władzy. Mimo że Piłsudski wysłał wówczas notę informującą opinię międzynarodową o powstaniu niepodległego państwa polskiego, to fakt ten uznali tylko Niemcy. Większość państw zachodnich nadal uznawała za jedyny ośrodek reprezentujący sprawy polskie Komitet Narodowy Polski w Paryżu. Do Piłsudskiego odnoszono się nieufnie jako do sojusznika państw centralnych. Niemniej Piłsudski postanowił utworzyć rząd, który będzie sprawował władzę do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Po rozmowach z Daszyńskim doprowadził do dymisji ośrodka lubelskiego, a 18 listopada powołał gabinet Jędrzeja Moraczewskiego, socjalisty, członka PPSD.
Niestety, rząd Moraczewskiego posiadał podobne zaplecze polityczne jak poprzedni gabinet. Jakie mogło to mieć konsekwencje? Odpowiedz, podkreślając właściwe punkty.
- Niechęć do rządu ugrupowań prawicowych.
- Obawy przed radykalnymi reformami.
- Przekonanie do niego ogółu mieszkańców.
Utworzenie rządu Ignacego Paderewskiego
Rząd wkrótce wydał akty wcielające w życie szereg reform i zmian ustrojowych. Między innymi wprowadził ośmiogodzinny dzień pracy, ubezpieczenia społeczne, płacę minimalną, zapewnił prawa wyborcze kobietom. Zapowiedział też reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, choć zaznaczył, że ich wykonanie będzie uzależnione od decyzji Sejmu Ustawodawczego. Zdecydowano też, że Polska będzie republiką i powołano urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1DjYqYoa
DEKRET o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej
DEKRET z 22 listopada 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki PolskiejNa podstawie dekretu z dnia 14 listopada br. przedłożył mi p. Prezydent Ministrów uchwalony przez Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej projekt utworzenia Najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Zatwierdzając przedłożony mi projekt, stanowię, co następuje:
Art. 1.
Obejmuję, jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, Najwyższą Władzę Republiki Polskiej i będę ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego.
Art. 2.
Rząd Republiki Polskiej stanowią mianowani przeze mnie odpowiedzialni przede mną aż do zebrania się Sejmu Prezydent Ministrów i Ministrowie.
Art 3.
Projekty ustawodawcze, uchwalone przez Radę Ministrów, ulegają mojemu zatwierdzeniu i uzyskują moc obowiązującą, o ile sama ustawa inaczej nie stanowi, z chwilą ogłoszenia w „Dzienniku Praw Państwa Polskiego”; tracą one moc obowiązującą, o ile nie będą przedstawione na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego do jego zatwierdzenia.
Art. 4.
Akty rządowe kontrasygnuje Prezydent Ministrów.
Art. 5.
Sądy wydają wyroki w imieniu Republiki Polskiej.
Art. 6.
Wszyscy urzędnicy Państwa Polskiego składają przysięgę na wierność Republice Polskiej według ustalić się mającej przez Radę Ministrów roty.
Art. 7.
Mianowanie wyższych urzędników państwowych, zastrzeżone w myśl przepisów dotychczasowych Głowie Państwa, wychodzić będzie ode mnie, na propozycję Prezydenta Ministrów i właściwego Ministra.
Art. 8.
Budżet Republiki Polskiej na pierwszy okres budżetowy uchwali Rząd i przedłoży mi do zatwierdzenia. Dan w Warszawie, dnia 22 listopada 1918 roku
DEKRET z 22 listopada 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej
Wymień uprawnienia, jakie otrzymał Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.
Rząd Jędrzeja Moraczewskiego nie miał jednak poparcia wszystkich sił politycznych w kraju. Przede wszystkim nie akceptowała go Narodowa Demokracja. W dużej mierze w efekcie jej agitacji część ziemiaństwa i przedsiębiorców stosowała sabotaż gospodarczy, nie płacąc m.in. podatków. Nie znalazła też nabywców pożyczka rozpisana przez rząd, która miała zaspokoić podstawowe potrzeby państwowe. Hasła negujące rząd i w ogóle niepodległe państwo polskie wysuwane były też przez SDKPiL oraz PPS Lewicę.
W grudniu 1918 roku obie partie połączyły się i utworzyły Komunistyczną Partię Robotniczą Polski (od 1925 roku używała ona nazwy Komunistyczna Partia Polski).
Dodatkowo atmosferę niepewności i destabilizacji wzmocnił zamach stanu dokonany w nocy z 4 na 5 stycznia 1919 roku. Wśród jego organizatorów znaleźli się Marian Januszajtis, Eustachy Sapieha i Jerzy Zdziechowski, czyli osoby związane z prawicą. Piłsudski najprawdopodobniej wiedział o przygotowaniach do zamachu, nie przeszkodził im jednak, mając nadzieję na kompromitację prawicy. Liczył też, że uzyska lepszą kartę przetargową w rozmowach z Dmowskim. Miał bowiem świadomość, że konieczny będzie kompromis, aby utworzyć rząd, który zyska międzynarodowe uznanie i akceptację najważniejszych sił w kraju. Poczynania Piłsudskiego determinował bowiem fakt, że zbliżał się termin rozpoczęcia konferencji wersalskiej. A bezspornie Polskę powinien reprezentować na niej jeden ośrodek władzy centralnej. Piłsudski w porozumieniu z Romanem Dmowskim utworzył więc gabinet Ignacego Paderewskiego. Rząd ten został szybko uznany zarówno przez ugrupowania polityczne w Polsce, jak i państwa ententy.
Wyjaśnij, dlaczego Józef Piłsudski powierzył misję formowania rządu Ignacemu Paderewskiemu, a rząd Paderewskiego został bardzo szybko uznany zarówno przez państwa zachodnie, jak i przez ugrupowania polityczne w kraju.
Wybory do Sejmu Ustawodawczego i jego pierwsze decyzje
Pierwsze wybory do Sejmu Ustawodawczego przeprowadzono 26 stycznia 1919 roku. Zgodnie z obowiązującym dekretem o ordynacji wyborczej mogli w nich brać udział wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, którzy ukończyli 21 rok życia – bez względu na płeć, wyznanie i narodowość. W rzeczywistości wybory przeprowadzono tylko na terenie Królestwa i Galicji Zachodniej. Na pozostałych obszarach, po ustaleniu ostatecznego kształtu politycznego, odbyły się wybory uzupełniające lub do sejmu włączono posłów z parlamentów państw zaborczych.
W połowie 1919 roku sejm liczył 394 posłów: 36% parlamentarzystów reprezentowało Związek Ludowo‑Narodowy, 12% Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” i 15% Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” oraz 9% Polską Partię Socjalistyczną.
W parlamencie zasiedli również przedstawiciele mniejszych partii oraz posłowie mniejszości narodowych. Natomiast polscy komuniści zbojkotowali wybory.
Pierwsze posiedzenie nowo wybranego sejmu odbyło się 10 lutego 1919 roku. Podczas tego posiedzenia Piłsudski zrzekł się swojej władzy Tymczasowego Naczelnika Państwa, ale 10 dni później (20 II) sejm powierzył mu sprawowanie władzy wykonawczej jako Naczelnikowi Państwa. Akt, który wprowadzał tę zmianę, nazwano małą konstytucją. Do czasu wyboru marszałka sejmu obradom przewodniczył najstarszy poseł, a był nim Franciszek Radziwiłł.
Uchwała Sejmu z dnia 20 lutego 1919 roku o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika PaństwaI.
Sejm przyjmuje oświadczenie Józefa Piłsudskiego, że składa w ręce Sejmu urząd Naczelnika Państwa do wiadomości i wyraża Mu podziękowanie za pełne trudów sprawowanie urzędu w służbie dla Ojczyzny.
II.
Aż do ustawowego uchwalenia tej treści Konstytucji, która określi zasadniczo przepisy o organizacji naczelnych władz w Państwie Polskiem, Sejm powierza dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa Józefowi Piłsudskiemu na następujących zasadach:
Władzą suwerenną i ustawodawczą w Państwie Polskiem jest Sejm Ustawodawczy; ustawy ogłasza Marszałek z kontrasygnatą Prezydenta Ministrów i odnośnego Ministra fachowego.
Naczelnik Państwa jest przedstawicielem Państwa i najwyższym wykonawcą uchwał Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych.
Naczelnik Państwa powołuje Rząd w pełnym składzie na podstawie porozumienia z Sejmem.
Naczelnik Państwa oraz Rząd są odpowiedzialni przed Sejmem za sprawowanie swego urzędu.
Każdy akt państwowy Naczelnika Państwa wymaga podpisu odnośnego Ministra.
Uchwała Sejmu z dnia 20 lutego 1919 roku o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa.
Scharakteryzuj zasady ustrojowe, które wprowadzała tzw. mała konstytucja. W jaki sposób zmieniały się uprawnienia głowy państwa?
Konstytucja marcowa
Małą konstytucję wprowadzono jako czasowe rozwiązanie. Prace nad nową ustawą zasadniczą podjęto już w 1919 roku, ale ze względu na kontrowersje wokół niektórych problemów oraz toczące się walki o granice państwa uchwalono ją dopiero 17 marca 1921 roku.
Wybierz z poniższych kwestii te, które budziły kontrowersje i blokowały opracowanie konstytucji.
- Uprawnienia władzy wykonawczej.
- Kwestia, czy Polska powinna być suwerennym krajem.
- Prawa mniejszości narodowych.
- Nienaruszalność własności prywatnej.
- Pozycja religii katolickiej.
- Sojusz z Rosją Radziecką.
Główny udział w opracowaniu konstytucji mieli posłowie prawicy. Przy jej formułowaniu wzorowano się na konstytucji francuskiej z 1875 roku. Według Konstytucji marcowej państwo polskie było Rzeczpospolitą, władza zwierzchnia należała do narodu, który sprawował ją poprzez dwuizbowy parlament. Wybory do niego były pięcioprzymiotnikowe. Kadencja obu izb trwała pięć lat. W skład Izby Poselskiej wchodziło 444 posłów. W skład senatu 111 senatorów. Prawo inicjatywy ustawodawczej miały rząd i sejm. Senat mógł wnosić poprawki do ustaw, ale ich odrzucenie przez sejm następowało większością głosów. Rola senatu była ograniczona, podobnie jak prezydenta. Prezydent miał stać na czele władzy wykonawczej. Wybierany był na siedem lat przez Zgromadzenie Narodowe. Prezydent powoływał i odwoływał rząd, ale zgodnie z wolą większości sejmowej. Obsadzał wyższe urzędy cywilne i wojskowe. Był zwierzchnikiem sił zbrojnych, ale w czasie wojny nie mógł pełnić funkcji naczelnego wodza. Zawierał umowy międzynarodowe i pokój, wypowiadał wojnę za zgodą sejmu. Każdy akt prezydenta wymagał kontrasygnaty premiera i odpowiedniego ministra. Na czele rządu składającego się z ministrów stał Prezes Rady Ministrów. Rząd decydował o kierunkach polityki państwowej. Władzę sądowniczą sprawowały niezawisłe sądy.
Konstytucja zapewniała szeroki katalog praw obywatelskich. Wymieniała także obowiązki, które miał każdy obywatel II RP.
Fragment Konstytucji marcowej dotyczący praw i obowiązkówArtykuł 89.
Pierwszym obowiązkiem obywatela jest wierność dla Rzeczypospolitej Polskiej.
Artykuł 90.
Każdy obywatel ma obowiązek szanowania i przestrzegania Konstytucji Państwa i innych obowiązujących ustaw i rozporządzeń władz państwowych i samorządowych.
Artykuł 91.
Wszyscy obywatele są obowiązani do służby wojskowej. [...]
Artykuł 92.
Wszyscy obywatele mają obowiązek ponosić wszelkie ciężary i świadczenia publiczne, ustanowione na podstawie ustawy.
Artykuł 93.
Wszyscy obywatele są obowiązani szanować władzę prawowitą i ułatwiać spełnianie jej zadań oraz sumiennie pełnić obowiązki publiczne, do jakich powoła ich naród lub właściwa władza. […]
Artykuł 96.
Wszyscy obywatele są równi wobec prawa. Urzędy publiczne są w równej mierze dla wszystkich dostępne na warunkach, prawem przepisanych. Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów, tytułów rodowych i innych, z wyjątkiem naukowych, urzędowych i zawodowych. Obywatelowi Rzeczypospolitej nie wolno przyjmować bez zezwolenia Prezydenta Rzeczypospolitej tytułów ani orderów cudzoziemskich. […]
Artykuł 105.
Poręcza się wolność prasy. Nie może być wprowadzona cenzura ani system koncesyjny na wydawanie druków. [...]
Artykuł 106.
Tajemnica listów i innej korespondencji może być naruszona tylko w wypadkach, prawem przewidzianych.
Artykuł 107.
Obywatele mają prawo wnosić pojedynczo lub zbiorowo petycje do wszelkich ciał reprezentacyjnych i władz publicznych, państwowych i samorządowych.
Artykuł 108.
Obywatele mają prawo koalicji, zgromadzania się i zawiązywania stowarzyszeń i związków.
Wykonanie tych praw określają ustawy. […]
Artykuł 119.
Nauka w szkołach państwowych i samorządowych jest bezpłatna. [...]
Artykuł 121.
Każdy obywatel ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaką mu wyrządziły organy władzy państwowej, cywilnej lub wojskowej, przez działalność urzędową, niezgodną z prawem lub obowiązkami służby. [...]Fragment Konstytucji marcowej dotyczący praw i obowiązków.
Wymień obowiązki obywateli wobec państwa oraz prawa, które przysługiwały obywatelom RP.
Konstytucja ograniczała rolę władzy wykonawczej, zwłaszcza prezydenta. Narodowa Demokracja, która zadecydowała w dużej mierze o kształcie ustawy zasadniczej, w obawie przed przejęciem funkcji głowy państwa przez Piłsudskiego doprowadziła do wzmocnienia roli parlamentu kosztem urzędu prezydenta.
Powiedz, czyją siedzibą jest pałac współcześnie.
Wybory prezydenckie
W listopadzie 1922 roku odbyły się wybory do sejmu. Najwięcej głosów kolejny raz zdobyły endecja wraz z chadecją, które utworzyły przed wyborami Chrześcijański Związek Jedności Narodowej, przez przeciwników bloku nazwany złośliwie „Chjeną”. Dużo mandatów zdobyły także PSL „Wyzwolenie” i PSL „Piast”. Jednym z pierwszych zadań nowego parlamentu było wybranie prezydenta. Z kandydowania na ten urząd zrezygnował Piłsudski.
Dnia 9 grudnia 1922 roku dopiero w piątym głosowaniu dokonano wyboru prezydenta. Został nim Gabriel NarutowiczGabriel Narutowicz. O wyborze w dużej mierze zadecydowały głosy posłów z bloku mniejszości narodowych. Przepadł kandydat endecji Maurycy Zamoyski. Niezadowolona z wyboru partia Dmowskiego starała się zdyskredytować kandydata, rozpętując przeciw niemu kampanię i organizując manifestacje uliczne w celu uniemożliwienia zaprzysiężenia. W czasie demonstracji głoszono hasła, że Narutowicz nie został wybrany głosami Polaków i katolików. Podczas przejazdu Narutowicza do gmachu sejmu próbowano zablokować drogę. 11 grudnia doszło jednak do złożenia przysięgi.
Kapsuła czasu
Napisz, jaką różnicę dostrzegasz w uroczystości składania przysięgi prezydenckiej w 1922 roku i w III RP (możesz odszukać relację z zaprzysiężenia w internecie). Zwróć również uwagę na słowa przysięgi.
Konstytucja marcowa - treść przysięgi prezydenckiejArtykuł 54. Przed objęciem urzędu Prezydent Rzeczypospolitej składa w Zgromadzeniu Narodowym przysięgę następującej treści: „Przysięgam Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu, i ślubuję Tobie, Narodzie Polski, na urzędzie Prezydenta Rzeczypospolitej, który obejmuję: praw Rzeczypospolitej, a przede wszystkim Ustawy Konstytucyjnej święcie przestrzegać i bronić; dobru powszechnemu Narodu ze wszystkich sił wiernie służyć; wszelkie zło i niebezpieczeństwo od Państwa czujnie odwracać; godności imienia polskiego strzec niezachwianie; sprawiedliwość względem wszystkich bez różnicy obywateli za pierwszą sobie mieć cnotę; obowiązkom urzędu i służby poświęcić się niepodzielnie. Tak mi dopomóż Bóg i Święta Syna Jego Męka. Amen”.
Wyjaśnij, jakie zadania stawiała przed prezydentem konstytucja.
Wyobraź sobie, że przedstawione na zdjęciu spotkanie miało miejsce kilka godzin po wyborze Gabriela Narutowicza na prezydenta. O czym mogli rozmawiać Piłsudski i Narutowicz? Napisz prawdopodobny dialog.
Dnia 16 grudnia podczas wystawy w warszawskiej Zachęcie Narutowicz został zastrzelony przez sympatyka endecji, malarza Eligiusza Niewiadomskiego.
Kapsuła czasu
Czyn malarza potępiły prawie wszystkie ugrupowania polityczne. Napisz, które na pewno tego nie zrobiło. Zamachowiec został osądzony, skazany i stracony. Współcześnie jedno z ugrupowań zamieściło na swojej stronie artykuł zatytułowany Dla was zbrodniarz, dla nas bohater: Eligiusz Niewiadomski.
Wyjaśnij, w czym to ugrupowanie może dopatrywać się „bohaterstwa” Niewiadomskiego. Oceń taki sposób traktowania Eligiusza Niewiadomskiego.
Kolejnym prezydentem został Stanisław WojciechowskiStanisław Wojciechowski (wybrany tymi samymi głosami co Gabriel Narutowicz). Pokonał od razu w pierwszym głosowaniu jedynego kontrkandydata, wysuniętego przez prawicę: Kazimierza Morawskiego.
Wyjaśnij, dlaczego te wybory, nie budziły już takich kontrowersji, mimo że nowy prezydent został wybrany głosami tych samych ugrupowań politycznych, co Narutowicz.
Kapsuła czasu
Kobiety uzyskały w Rzeczypospolitej prawa wyborcze 28 listopada 1918 roku. Nie odgrywały jednak w życiu politycznym dużej roli. W I Sejmie Ustawodawczym kobiety uzyskały 6 mandatów. W całym okresie II RP objęły 41 mandatów poselskich i 20 senatorskich. Do rzadkości należało pełnienie przez nie funkcji ministerialnych.
Sprawdź, jaką liczbę mandatów poselskich i senatorskich sprawowały kobiety w polskim parlamencie w XXI wieku. Napisz, jaki wniosek można wysunąć na podstawie porównania.
Zamiast podsumowania
Ustrój II RP w latach 1918–1922 nazywano złośliwie sejmowładztwem. Wynikało to z zachwiania równowagi między władzą ustawodawczą a wykonawczą. Parlament był także rozbity politycznie, przez co miał problemy z wyłonieniem koalicji rządzącej i często dochodziło do kłótni oraz sporów na jego forum. Posłom zarzucano nieudolność, posądzano ich o partyjniactwo. Uważano, że wielu z nich ze względu na brak doświadczenia nie potrafi radzić sobie z obowiązkami.
Oceń, czy dzisiejsza krytyka parlamentu ma podobny charakter. Wyjaśnij, jakie negatywne cechy dzisiaj zarzuca się posłom.
Wspomnienia posłanki Marii JaworskiejZdawało mi się, że porzuciłam moją realną, żywą pracę pedagogiczną dla jakiejś szalonej zabawy z niegrzecznymi dziećmi…
Wspomnienia posłanki Marii Jaworskiej.
Wyjaśnij, co o sytuacji w sejmie można powiedzieć na podstawie krótkiej wypowiedzi posłanki?
Tabela z rozkładem głosów w kolejnych turach wyborów prezydenckich
Maurycy Zamoyski | Stanisław Wojciechowski | Gabriel Narutowicz | Jan Baudouin de Courtenay | Ignacy Daszyński |
222 | 105 | 62 | 103 | 49 |
228 | 153 | 151 | 10 | 1 |
228 | 150 | 158 | 5 | |
224 | 146 | 171 | ||
227 | 289 |
Przeanalizuj podział głosów w kolejnych turach głosowania i powiedz, co mogło mieć wpływ na taki układ.
Rozważ, jak zmieniały się preferencje wyborców, i wytłumacz, co mogło determinować te zmiany.
Jakie znaczenie miało uchwalenie Konstytucji marcowej dla młodego państwa?
W nocy z 4 na 5 stycznia 1919 roku została w Warszawie podjęta próba zamachu stanu. Jej organizatorzy wywodzili się z kręgu:
- komunistów
- konserwatystów
- ludowców
- narodowców
Uzupełnij tekst, przeciągając w wykropkowane miejsca odpowiednie wyrazy.
J. Piłsudskiego, przemysłu, Rząd Ludowy Republiki Polskiej, Ignacy Daszyński, Lublinie, rolną, 6/7 listopada
Pierwszym rządem odradzającego się w 1918 roku państwa polskiego był Tymczasowy .............................................................. utworzony .............................................................. w .............................................................., na którego czele stanął socjalista ............................................................... Rząd ten wydał manifest zapowiadający reformy, m.in. reformę .............................................................. i upaństwowienie kluczowych gałęzi ............................................................... Przetrwał on tylko kilka dni. Po przybyciu bowiem z Magdeburga .............................................................. podporządkował się mu.
Potrafię powiedzieć, co stało się 11 listopada 1918 roku.
Wiem, kiedy uchwalono Konstytucję marcową.
Rozumiem, że państwo nie może funkcjonować bez ustawy zasadniczej.