Kiedy powstała Bogurodzica?

Badacze literatury wciąż spierają się o czas powstania Bogurodzicy. Wprawdzie dawno już odrzucono teorię, zgodnie z którą najstarszą polską pieśń ułożył św. Wojciech (zmarły w 997 r.)Indeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹, ale językoznawcy nie wykluczają, że utwór pochodzi z XI stulecia. Znawcy historii literatury przesuwają domniemany moment napisania tekstu na okres późniejszy, wskazując, że mógł powstać nawet w XIV w. Jednak najczęściej za czas powstania dzieła przyjmuje się połowę XIII stulecia.

RyQSHTbRrK6MX1

Ilustracja przedstawia bardzo stare płótno, rękopis utworu Bogurodzica. Litery zapisane są odręcznie w języku łacińskim. Pierwsze litery w każdej linijce tekstu zapisane są zdobioną literą.

Na przechowywanej dziś w krakowskiej Bibliotece Jagiellońskiej karcie ze zbioru kazań znalazł się spisany około 1408 r. najstarszy znany nam przekaz Bogurodzicy. Zawiera dwie najstarsze zwrotki o następującej treści:

Bogurodzica w kronice Jana Długosza

Jan Długosz w napisanych po łacinie Rocznikach czyli Kronikach Królestwa Polskiego (Annales) kilka razy wspomina o wykonywaniu Bogurodzicy przez polskie wojsko podczas różnych walk. Pierwszą z nich miała być bitwa pod Grunwaldem (z ok. 1410 r. pochodzą najstarsze odpisy pieśni), później bitwa pod Nakłem (1431) i Wiłkomierzem (1435). Choć współcześni nam historycy podają w wątpliwość twierdzenie, że cała polska armia śpiewała ten utwór, to spora liczba odpisów, a także fakt, że do dwóch strof dzieła dopisywano dalsze zwrotki – potwierdzają, iż Bogurodzica miała specjalny status i traktowano ją jak hymn Polaków.

Dlaczego zmieniano tekst Bogurodzicy?

Długosz nie podał tekstu pieśni. Znaleźć go można natomiast w kilku średniowiecznych rękopisach oraz kilkunastu drukach pochodzących z XVI i XVII w. Kiedy porównamy ich treść, dostrzeżemy wyraźne różnice: dopisano kolejne zwrotki, ale także – co ważniejsze – zmieniono treść dwóch pierwszych strof. Świadczy to o tym, że z czasem niektóre słowa użyte w pieśni wychodziły z użycia, stając się nieczytelne dla nowych pokoleń. Dlatego usuwano archaizmyarchaizmarchaizmy, a w ich miejsce wstawiano słowa mające przywrócić sens Bogurodzicy, traktowanej jako hymn narodowy.

Dowodzi tego przekaz zawarty w kazaniu zatytułowanym Bogarodzica abo kazanie obozowe na dzień Nawiedzenia Panny Maryi autorstwa jednego z najważniejszych polskich kaznodziejów przełomu XVI i XVII w. – Fabiana BirkowskiegoFabian BirkowskiFabiana Birkowskiego.

*Indeks dolny Powyżej zamieszczono obok siebie dwie różniące się wersje Bogurodzicy. Indeks dolny koniec_{Powyżej zamieszczono obok siebie dwie różniące się wersje Bogurodzicy.}

Kim jest „bożyc”?

Dużo problemów nastręczało słowo „bożycze”, użyte przez nieznanego autora Bogurodzicy w pierwszym wersie drugiej zwrotki: Twego dziela Krzciciela, bożycze. Niewiedza na temat znaczenia tego wyrazu przyczyniła się do licznych prób zastąpienia go innymi. Pojawiały się więc w tym miejscu inne słowa lub wyrażenia, np. „bożyciel”, „zbożnica”, „bożyde” czy „zbożny czas”. Badania językoznawców wykazały natomiast, że „bożycze” to wołacz w liczbie pojedynczej (tak jak „chłopcze” czy „ojcze”), który w mianowniku ma formę „bożyc”. Końcówkę -yc, -ic w dawnej polskiej polszczyźnie stosowano m.in. jako informację, że ktoś jest czyimś synem. Boż+yc to zatem: Boży syn. Ale tego nasi przodkowie żyjący w XVI stuleciu nie wiedzieli.

Co to znaczy „dziela”?

Wśród najtrudniejszych do zrozumienia słów Bogurodzicy z pewnością znajduje się również wyraz „dziela” (w pierwszym wersie drugiej zwrotki). Nie przypadkiem już na początku XVI w. wstawiano w tym miejscu wyraz „syna”. Po zmianie wers stawał się właściwe pozbawiony sensu (bo wynikałoby z niego, że syn Maryi i Chrzciciel to ta sama osoba), ale przynajmniej pozbywano się fragmentu, którego nie rozumiano. Dziś wiemy, że w tekście pieśni owo „dziela” powinno pozostać. Wiemy też, że ma ono korzenie staro‑cerkiewno‑słowiańskie i pierwotnie brzmiało: „dělja”, co oznacza po prostu „dla”. Ci, którzy zmieniali w tekście wyraz, nie mieli też świadomości, że nietypowy w XVI stuleciu szyk: „Twego dziela” / „Twego dla” (a więc: dla Twego) w polszczyźnie średniowiecznej był poprawny.

Typy archaizmów

Zaznaczenie różnic między tekstem Bogurodzicy z początków XV w. i tym z późniejszego okresu miało nie tylko uzmysłowić, że nasi przodkowie miewali kłopoty ze zrozumieniem pewnych fragmentów pieśni, ale też wykazać, że nie są to różnice tego samego typu: część z nich dotyczy tylko brzmienia, część – budowy słów, wreszcie część – znaczenia całego wyrazu. Archaizmy występują na wszystkich poziomach języka: fonetycznym, słowotwórczym, fleksyjnym, leksykalnym, semantycznym, frazeologicznym, składniowym, powstają też w wyniku zmiany wartości stylistycznych.

W związku z tym możemy rozróżnić następujące typy archaizmów:

Słownik