Przeczytaj

Niewydolne „demoludy” na drodze przemian

Gospodarka socjalistyczna co najmniej od początku lat 80. znajdowała się w stanie rozkładu. Centralne sterowanie, nacjonalizacjanacjonalizacjanacjonalizacja i kolektywizacjakolektywizacjakolektywizacja oraz inwestowanie w przemysł ciężki były głównymi fundamentami gospodarek w okresie komunizmu, nie zapewniały na dłuższą metę rozwoju gospodarczego. Przeciwnie – wzrastał niedobór podstawowych towarów, poziom życia spadał z każdym rokiem, pojawiły się ogromne deficyty w budżecie, a gospodarka straciła na konkurencyjności w porównaniu z krajami Europy Zachodniej.

RWzvKOfungGa3

Zdjęcie przedstawia kolejkę ludzi stojącą przed budynkiem. Budynek ma zniszczoną elewację. — Kolejka po olej w Bukareszcie, maj 1986 r. Kolejki były zjawiskiem powszechnym w większości krajów bloku wschodniego.
Wyjaśnij, jakie były przyczyny ich występowania.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rtfu3ILHtvINi1

Zdjęcie przedstawia wysokie budynki w mieście. Budynki mają liczne okna. Przed budynkami stoją zaparkowane samochody. Na jednym z budynków jest napis SONY. — Centrum biznesowe w Bratysławie w 2009 r. Powstawanie centrów biznesowych w dużych miastach państw wcześniej podległych ZSRS stało się możliwe dopiero po przeprowadzeniu transformacji ekonomicznej w latach 90. Na Słowacji proces ten przebiegał z dużymi trudnościami. Kraj ten miał opinię skorumpowanego, a premier (w latach 1990–1998) Vladimír Mečiar i jego polityka fiskalna nie cieszyli się popularnością w Europie, co nie sprzyjało napływowi kapitału zagranicznego i integracji ekonomicznej z Europą Zachodnią. Dodatkowo proces prywatyzacji prowadzono z opóźnieniem, a deficyt budżetowy nadal był wysoki. PKB w 1995 r. osiągnęło poziom 6,5 proc., ale cztery lata później spadło o ponad 5 proc.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wraz z upadkiem systemu komunistycznego w Europie Środkowo‑Wschodniej rozpadł się dotychczasowy system więzi ekonomicznych. Handel do tej pory prowadzony był między państwami sojuszniczymi. Na początku lat 90. doszło w wielu krajach do załamania i utraty tradycyjnych rynków zbytu. Założenia reform gospodarczych polegały na wprowadzeniu w miejsce gospodarki planowejgospodarka planowagospodarki planowej zasad gospodarki wolnorynkowejgospodarka wolnorynkowagospodarki wolnorynkowej. Jednak proces tych zmian był różnie wprowadzany w różnych krajach Europy dawnego bloku wschodniegoblok wschodnibloku wschodniego. Szybkość i zakres reform gospodarczych zależały przede wszystkim od tego, kto sprawował władzę - czy przedstawiciele dawnego układu politycznego, czy nowa ekipa, reprezentująca środowiska opozycyjne. Najszybsze zmiany i o największym zakresie nastąpiły w Czechach i Polsce. Szło to w parze z zasadniczymi przemianami o charakterze ustrojowym. Inaczej sytuacja wyglądała w dawnych republikach sowieckich oraz w państwach wcześniej podległych ZSRS: na Białorusi, Ukrainie, w Bułgarii i Rumunii, gdzie nie nastąpiła zmiana przywództwa politycznego i proces transformacji gospodarczej został przez to zahamowany. Bułgaria osiągnęła względną stabilizację ekonomiczną w 1998 r., a poziom życia obywateli doszedł do poziomu z 1989 r. dopiero na początku następnego tysiąclecia.

Tempo przeprowadzenia reform w krajach dawnego bloku wschodniego wpłynęło w zasadniczym stopniu na ich wzrost i rozwój ekonomiczny w późniejszym okresie. Proces przemian nie przebiegał jednak w sposób bezproblemowy i nawet kraje, w których reformy były wprowadzane szybko i z najlepszym rezultatem, doświadczyły kryzysów. Jednym z najpoważniejszych był kryzys finansowy z 1997 r., który dotknął większość państw bloku wschodniego.

R16GTgr4IQ48U

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Stoi przed mikrofonem i przemawia. Mężczyzna ma krótkie, siwiejące włosy, nosi okulary. Ubrany jest w garnitur. W tle jest biała tablica. — Leszek Balcerowicz, polski polityk i ekonomista, od września 1989 r. do grudnia 1991 r. był ministrem finansów w rządzie Tadeusza Mazowieckiego. Balcerowicz przeprowadził w Polsce proces transformacji gospodarczej na zasadach terapii szokowej. Ogromne koszty tego procesu spowodowały wzrost krytyki reform opracowanych i wdrażanych przez Balcerowicza.
Źródło: Jan Mehlich, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Niczyje stało się czyimś

W różnych krajach dawnego bloku wschodniego wdrażano reformy mające na celu przywrócenie wymienialności waluty, powstawały giełdy papierów wartościowych, uwolniono ceny i wprowadzano stopniowo elementy gospodarki wolnorynkowej. Nawiązano także stosunki z państwami zagranicznymi i tak np. najpoważniejszym partnerem handlowym Węgier stały się Niemcy. Stopniowo likwidowano deficyt budżetowydeficyt budżetowydeficyt budżetowy oraz inflacjęinflacjainflację, które w ostatnich latach rządów komunistycznych w wielu krajach osiągnęły niebotyczne rozmiary. Mimo początkowych sukcesów niektóre z państw dawnego bloku wschodniego wkroczyły w nowe tysiąclecie z ujemnym saldem budżetu (np. na Węgrzech odnotowano w 2003 r. deficyt na poziomie 9 proc.).

Najtrudniejszym elementem transformacji ekonomicznej okazała się prywatyzacjaprywatyzacjaprywatyzacja wielkiego i średniego przemysłu. W systemie socjalistycznym własność była państwowa i nie przewidywano w nim miejsca na prywatną inicjatywę. Pierwsze zmiany w strukturze własności nastąpiły na początku lat 90., kiedy większość przedsiębiorstw przejęły osoby związane z aparatem komunistycznym (np. w Czechach było ich ok. 37 proc. i tyle samo dawnych dyrektorów państwowych przedsiębiorstw). W kilku krajach przeprowadzono tzw. powszechną prywatyzację, czyli przekazywano udziały w przedsiębiorstwach pewnym grupom ludzi. Na przykład w Czechach i na Słowacji miała miejsce tzw. prywatyzacja kuponowa. Obywatele powyżej 18. roku życia otrzymywali kupony o wartości 1 tys. punktów, które mogli wymienić na akcje danego przedsiębiorstwa. Generalnie efekty tej akcji były znikome, głównie ze względu na luki prawne i stopień defraudacji (przywłaszczenie składników majątku).

R1JESdZjzAwda

Zdjęcie przedstawia kupon. Jest prostokątny z napisem Kuponova Kniżka. Na kuponie jest herb - na skos są dwa lwy oraz dwa krzyże z podwójnymi ramionami. — Kupon prywatyzacyjny z okresu tzw. pierwszej fali prywatyzacji.
Udowodnij, że kupon ten był w obiegu w Czechach. Podaj dwa argumenty.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ważną rolę w procesie prywatyzacji odegrał kapitałkapitałkapitał zagraniczny. Dzięki temu prywatyzacja okazała się sukcesem m.in. w branży motoryzacyjnej. Przykładem jest choćby wykupienie Škody przez niemiecki koncern Volkswagen i rumuńskiej Dacii przez francuskie Renault. W wielu krajach prywatyzacja napotykała duże trudności, m.in. hamowały ją biurokracjabiurokracjabiurokracja, nepotyzmnepotyzmnepotyzm i korupcjakorupcjakorupcja, jak np. w Rosji. W niektórych krajach celowo opóźniano ten proces, wskazywano, że może on przynieść gospodarce i społeczeństwu więcej złego niż dobrego. Tak było w przypadku Słowacji, Bułgarii i Rumunii. W tym ostatnim państwie jeszcze w 2003 r. ponad dwie trzecie przemysłu znajdowało się w rękach państwa i dopiero perspektywa przyłączenia się do Unii EuropejskiejUnia EuropejskaUnii Europejskiej spowodowała przyspieszenie procesu prywatyzacyjnego. Najwięcej przedsiębiorstw i w najkrótszym czasie przeszło na prywatną własność w Polsce, na Węgrzech i w Czechach (w 1990 r. 80 proc. przedsiębiorstw było prywatnych).

RZ5wEU2ZjqD63

Zdjęcie przedstawia kobiety i mężczyzn trzymających transparent z napisem po niemiecku. — Hutnicy strajkujący w Berlinie przed budynkiem niemieckiej Agencji Powierniczej (Treuhandanstalt), która w dawnym NRD przejęła własność państwową w celu prywatyzacji. Zainteresowanie wschodnioniemieckimi przedsiębiorstwami okazało się niewielkie na rynku Niemiec Zachodnich, w związku z czym jedna trzecia tych zakładów uległa likwidacji. W niektórych zwolniono 60 proc. zatrudnionych, co w początkowych latach 90. spowodowało lawinowy wzrost stopy bezrobocia. Napis na plakacie: Jak długo działa Treuhandanstalt, tak długo bawi się naszymi miejscami pracy.
Ułóż alternatywne hasło, które mogłoby się pojawić na plakatach strajkujących robotników.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Biedni i bogaci

Proces transformacji gospodarczejtransformacja gospodarczatransformacji gospodarczej przebiegał z wielkimi trudnościami, a wielu uważało wprowadzane zmiany za zbyt drastyczne, tym bardziej że na efekty reform trzeba było długo czekać. W takich krajach jak Bułgaria czy Rumunia skutki transformacji ekonomicznej i wzrost gospodarczy stały się widoczne i odczuwalne dla szerokiego grona obywateli dopiero wiele lat po zmianach politycznych.

Przemiany ekonomiczne w pierwszym okresie przyniosły we wszystkich państwach bloku wschodniego głęboką recesjęrecesjarecesję gospodarczą. Spadek produkcji przemysłowej do 1993 r. wyniósł w Bułgarii i Rumunii ok. 40 proc. W większości krajów miała miejsce hiperinflacja, w Rosji np. sięgnęła poziomu aż 2609 proc. Dopiero pod koniec lat 90. inflacja przestała być problemem dla większości krajów Europy Środkowo‑Wschodniej.

R10duzVEbRO7u1

Inflacja w Polsce w latach 1980–2000

rok : 1980

inflacja_w polsce_w procentach : 9.4%
rok : 1981

inflacja_w polsce_w procentach : 21.2%
rok : 1982

inflacja_w polsce_w procentach : 100.8%
rok : 1983

inflacja_w polsce_w procentach : 22.1%
rok : 1984

inflacja_w polsce_w procentach : 15.0%
rok : 1985

inflacja_w polsce_w procentach : 15.1%
rok : 1986

inflacja_w polsce_w procentach : 17.7%
rok : 1987

inflacja_w polsce_w procentach : 25.2%
rok : 1988

inflacja_w polsce_w procentach : 60.2%
rok : 1989

inflacja_w polsce_w procentach : 251.1%
rok : 1990

inflacja_w polsce_w procentach : 585.8%
rok : 1991

inflacja_w polsce_w procentach : 70.3%
rok : 1992

inflacja_w polsce_w procentach : 43.0%
rok : 1993

inflacja_w polsce_w procentach : 35.3%
rok : 1994

inflacja_w polsce_w procentach : 32.2%
rok : 1995

inflacja_w polsce_w procentach : 27.8%
rok : 1996

inflacja_w polsce_w procentach : 19.9%
rok : 1997

inflacja_w polsce_w procentach : 14.9%
rok : 1998

inflacja_w polsce_w procentach : 11.8%
rok : 1999

inflacja_w polsce_w procentach : 7.3%
rok : 2000

inflacja_w polsce_w procentach : 10.1%

Wskaż trzy okresy, kiedy inflacja w Polsce osiągnęła największe rozmiary.

R1CP96zLK2YdA1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę stojącego pomiędzy rzędami krzeseł na trybunach. Mężczyzna ma krótkie siwiejące włosy, siwą brodę. Ma sobie niebieską koszulę, spodnie dżinsowe. — Roman Abramowicz oglądający mecz klubu piłkarskiego Chelsea. Jeszcze do niedawna Abramowicz należał do najbogatszych ludzi na świecie i był uważany za najzamożniejszego człowieka pochodzącego z Europy Środkowo‑Wschodniej, jednak w marcu 2022 r. został objęty sankcjami przez Unię Europejską w związku z agresją Rosji na Ukrainę. Wielkiego majątku dorobił się na początku lat 90., wszedłszy w posiadanie koncernu naftowego Sibneft. Aukcja przedsiębiorstwa, którą wygrał Abramowicz, została najprawdopodobniej ustawiona. Podczas procesu, który w 2012 r. wytoczył mu były współpracownik Borys Bieriezowski, Abramowicz przyznał, że przekazał 10 mln dolarów na łapówkę dla jednego z urzędników Kremla. W 2000 r. oligarcha został gubernatorem Czukotki, a trzy lata później kupił angielski klub sportowy Chelsea i od tej pory na stałe przebywa w Londynie.
Źródło: Brian Minkoff-London Pixels, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Wraz z odejściem od gospodarki nakazowej i reglamentowanejreglamentacjareglamentowanej w wielu państwach zaczęto zamykać nieprzynoszące zysków zakłady przemysłowe, kopalnie i stocznie (np. w Polsce i Rosji). Skutkiem było ogromne bezrobocie. W Słowacji i Polsce sięgnęło ono poziomu 20 proc., co oznaczało, że co piąta osoba była bez pracy. W mniejszych miejscowościach, w których zamknięto jedyny zakład stanowiący główne źródło utrzymania mieszkańców, poziom bezrobocia mógł być znacznie wyższy. Miliony osób żyło na granicy ubóstwa. W Bułgarii poziom życia obywateli w porównaniu z okresem przed 1989 r. spadł o niemal 40 proc. W wielu państwach nie istniała żadna lub prawie żadna forma pomocy dla bezrobotnych, zostali oni pozostawieni samym sobie. Rodziło to ogromne rozgoryczenie i było głównym powodem licznych strajków i manifestacji, często kończących się starciami z policją.

Reformy związane z przejściem gospodarki socjalistycznej na wolnorynkową doprowadziły do zasadniczych zmian w strukturze społecznej. Z jednej strony klasa robotnicza, która była fundamentem systemu komunistycznego i stanowiła do 1989 r. w niektórych krajach, m.in. w NRDNiemiecka Republika Demokratyczna (NRD)NRD i Polsce, nawet połowę ludności, osłabła pod względem materialnym i straciła na znaczeniu; podobny los spotkał rolników, którzy dotychczas byli zatrudnieni w wielkich gospodarstwach rolnych. A z drugiej – powstawała warstwa ludzi bogatych i wpływowych. Transformacja ekonomiczna otworzyła przed nimi szansę na rozwój własnego interesu i wzbogacenie się. Do tej grupy należeli także ci, którzy dzięki koneksjom i wpływom politycznym zyskali udziały w wielkich przedsiębiorstwach. Na przykład w Rosji ukształtowała się grupa bardzo bogatych oligarchówoligarchowieoligarchów, do których należy ponad 35 proc. bogactw całego kraju. W ten sposób w wielu krajach bloku wschodniego pogłębiły się podziały i nastąpił wzrost polaryzacji społecznej (zróżnicowania).

RY8AFajRP39NG1

rok : 1991

pkb : -5
rok : 1992

pkb : -14.5
rok : 1993

pkb : -8.7
rok : 1994

pkb : -12.6
rok : 1995

pkb : -4.1
rok : 1996

pkb : -3.6
rok : 1997

pkb : 1.4
rok : 1998

pkb : -5.3
rok : 1999

pkb : 6.4
rok : 2000

pkb : 10
rok : 2001

pkb : 5.1
rok : 2002

pkb : 4.7
rok : 2003

pkb : 7.3
rok : 2004

pkb : 7.2
rok : 2005

pkb : 6.4
rok : 2006

pkb : 8.2
rok : 2007

pkb : 8.5
rok : 2008

pkb : 5.2
rok : 2009

pkb : -7.8
rok : 2010

pkb : 4.5
rok : 2011

pkb : 4.3
rok : 2012

pkb : 3.4
rok : 2013

pkb : 1.3
rok : 2014

pkb : 0.6

Zmiany w wartościach produktu krajowego brutto (PKB) w Rosji w latach 1991–2014. Spadek PKB był jedną z charakterystycznych cech przejścia gospodarki z centralnie sterowanej na wolnorynkową. Na przykład w Polsce spadł on o niemal 22 proc., a w Rumunii i Bułgarii o ponad 30 proc. Jednak reformy rynkowe spowodowały, że w kolejnych latach PKB zaczął rosnąć, odrobiono straty i kraje dawnego bloku wschodniego zaczęły zmniejszać dystans dzielący je od państw zachodnich.
W którym roku w Rosji miał miejsce największy kryzys ekonomiczny?

Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Dostojewskij, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Oto jak przemiany gospodarcze w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej opisuje historyk Sebastian Adamkiewicz:

Rh9FPwdz32TUj

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1Dnp8vYm

Film nawiązujący do stagnacji i kryzysu gospodarczego w państwach bloku wschodniego.

Indeks dolny Wyjaśnij, dlaczego państwa komunistyczne z kryzysem radziły sobie gorzej niż państwa demokratyczne o gospodarce kapitalistycznej. Indeks dolny koniec

Słownik

biurokracja

(z franc. bureaucratie od bureau – biuro + gr. kratos – władza) system zarządzania, w którym władza jest powiązana z urzędem i oderwana od realnego życia i obywateli

blok wschodni

grupa państw znajdujących się pod wpływem i kontrolą Związku Sowieckiego od czasów zakończenia II wojny światowej; proces ich uniezależniania się nastąpił na przełomie lat 80. i 90.

deficyt budżetowy

(z łac. deficit – brakuje, 3. os. l.poj. cz. teraźn. deficere – brakować) przewaga wydatków nad wpływami w budżecie państwowym

dewaluacja

(z łac. de – od, z + valere – mieć wartość) reforma pieniężna; obniżenie wartości pieniądza w kraju w stosunku do walut zagranicznych

forint

jednostka monetarna na Wegrzech

gospodarka planowa

typ gospodarki, w której ilość i rodzaj produkcji ustalane są odgórnie przez państwo

gospodarka wolnorynkowa

typ gospodarki, w której ilość i rodzaj produkcji są kształtowane przez popyt i podaż

inflacja

(z łac. inflatio – nadęcie) proces, w wyniku którego następuje wzrost cen w gospodarce spowodowany utratą wartości pieniądza

kapitał

(z łac. capitalis – główny, od caput, D. capitis – głowa) majątek; środki trwałe i aktywa finansowe inwestowane w produkcję; dorobek intelektualny, możliwy do wykorzystania w przyszłości

kolektywizacja

(z łac. collectivus – wspólny, zbiorowy) łączenie małych gospodarstw rolnych w większe – kołchozy; została w latach 20. wprowadzona w ZSRS, a później w państwach komunistycznych

korupcja

(z łac. corruptio – zepsucie) wykorzystanie stanowisk publicznych do osiągania korzyści majątkowych

nacjonalizacja

(z łac. natio – naród) forma upaństwowienia, czyli przejęcia na własność państwa, własności prywatnej

nepotyzm

(z łac. nepos, D. nepotis – wnuk, potomek) promowanie członków rodziny przy obsadzaniu stanowisk

Agencja Powiernicza

niemiecka organizacja utworzona w celu przejęcia własności państwowej i przekazania w ręce prywatne

Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD)

wschodnia część Niemiec ze stolicą w Berlinie, państwo istniejące w latach 1949–1990, powstałe z sowieckiej strefy okupacyjnej

oligarchowie

(z gr. oligarchia – panowanie nielicznych, od oligos – mały + arche – władza) grupa bogatych i wpływowych ludzi, często mających znaczenie polityczne

produkt krajowy brutto (PKB)

wartość dóbr i usług wytworzonych przez narodowe i zagraniczne czynniki produkcji na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku)

produkt narodowy brutto (PNB)

(ang. gross national product, GNP) wartość odnosząca się do ilości wszystkich dóbr wytworzonych na terenie danego kraju

prywatyzacja

(z łac. privatus – prywatny, privus – pojedynczy, własny) proces przekazywania majątku państwowego w ręce prywatne

recesja

(z łac. recessio – cofanie się) okres zastoju w rozwoju gospodarczym

reglamentacja

stałe lub czasowe ograniczenie w wolnym obrocie i w dostępie do towarów

Republika Federalna Niemiec (RFN)

państwo ze stolicą w Bonn, powstałe w 1949 r. z połączenia francuskiej, brytyjskiej i amerykańskiej strefy okupacyjnej

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

organizacja o charakterze gospodarczym powołana w Moskwie w 1949 r. w celu koordynowania współpracy ekonomicznej państw bloku wschodniego

transformacja gospodarcza

(z łac. transformatio – przekształcenie) zmiany ekonomiczne wprowadzone w krajach bloku wschodniego w latach 90., po rozpadzie systemu komunistycznego, mające na celu zastąpienie gospodarki planowej gospodarką wolnorynkową

terapia szokowa

reformy gospodarcze wprowadzone szybko i często bez uwzględnienia skutków społecznych, w ten sposób nazywano proces przemian w Polsce

Układ Warszawski

organizacja o charakterze wojskowym, grupująca państwa bloku wschodniego pod przewodnictwem ZSRS, powstała w 1955 r.

Unia Europejska

organizacja zrzeszająca 27 państw europejskich, mająca charakter polityczny i ekonomiczny

Słowa kluczowe

transformacja gospodarcza, kryzys, blok wschodni, świat na przełomie tysiącleci

Bibliografia

A. Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, PWN, Warszawa 2020.

Wprowadzenie

Mapa interaktywna