Przeczytaj
Sytuacja po pokoju augsburskim
Zasada cuius regio, eius religio nie wszędzie była przestrzegana. W latach 60. i 70. XVI w., za panowania cesarza Maksymiliana II, który odmówił przyjęcia zasad soboru trydenckiego i nawet ogłosił neutralność w kwestiach religijnych, luteranizmluteranizm szerzył się właściwie bez przeszkód w krajach dziedzicznych Habsburgów. Znacznie bardziej konsekwentnie zasadę ustanowioną w Augsburgu realizowali książęta, dla których przyjęcie nowego wyznania było sposobem umacniania władzy. Oprócz sekularyzacji dóbr kościelnych pociągała ich perspektywa prezentowania się poddanym jako głowa Kościoła. PalatynPalatyn reński Fryderyk III pod groźbą kary śmierci zmusił swych poddanych do przyjęcia kalwinizmukalwinizmu. Do podobnych metod uciekał się także wspierany przez jezuitów katolickikatolicki książę Bawarii Albrecht V, przy okazji pozbywając się krępującej jego władzę reprezentacji stanowej. Palatynat stał się wkrótce centrum kalwinizmu niemieckiego, podczas gdy Bawaria – ostoją katolicyzmu, a za najważniejsze księstwo luterańskie uważano Saksonię. Na tym tle ewenementem byli brandenburscy Hohenzollernowie, którzy przeszedłszy z luteranizmu na kalwinizm, nie zmuszali do zmiany wyznania swych poddanych.
Paraliż instytucji Rzeszy
Podziały religijne i idąca za tym konfesjonalizacjakonfesjonalizacja życia politycznego w cesarstwie sparaliżowały działalność jego instytucji centralnych. Najważniejszą z nich był powstały w XV w. sejm Rzeszy. Składał się on z trzech izb, w których zasiadali elektorzyelektorzy, książęta oraz przedstawiciele wolnych miastwolnych miast podlegających bezpośrednio cesarzowi. Wśród elektorów przeważali katolicy, a wśród książąt i miast protestanci. Ponieważ podjęcie uchwały wymagało zgody wszystkich trzech izb i cesarza, osiągnięcie kompromisu w sprawach kontrowersyjnych było praktycznie niemożliwe. Podobny paraliż dotknął Sąd Kameralny, którego zadaniem było rozstrzyganie konfliktów między państwami Rzeszy.
Paraliż instytucji Rzeszy ujawnił się w całej pełni w związku z kryzysem wywołanym sprawą południowoniemieckiego miasta Donauwörth. Przewagę liczebną mieli tam protestanci, ale katolikom przysługiwała swoboda wyznania. Jej ograniczenie przez władze miejskie i tumulty religijne skłoniły cesarza do wydania na Donauwörth dekretu banicji. Wykonał go książę Bawarii Maksymilian I, który zajął Donauwörth w 1607 r., nałożył na nie wysoką kontrybucję, a gdy jej nie uiszczono, przyłączył miasto do swego księstwa. Wobec bierności instytucji Rzeszy oburzeni książęta luterańscy i kalwińscy w 1608 r. powołali do życia Unię ProtestanckąUnię Protestancką (Ewangelicką) – sojusz wojskowy, na czele którego stanął palatyn reński. W odpowiedzi w następnym roku (1609) powstała Liga KatolickaLiga Katolicka. Rzesza stanęła na krawędzi wojny.
Konfesjonalizacja
Tym pojęciem określa się w historiografii niemieckiej przenikanie do życia politycznego norm życia religijnego. W konsekwencji lojalność wyznaniowa (konfesyjna) okazywała się silniejsza niż lojalność wobec cesarza czy też odpowiedzialność za Rzeszę jako całość. Motywy religijne miały istotny wpływ na decyzje polityczne w pierwszym etapie wojny trzydziestoletniej. Z czasem, gdy jej okrucieństwa nie dały się już uzasadnić argumentami religijnymi, ustąpiły one miejsca racji stanu rozumianej jako dążenie do zaspokojenia własnych interesów, zwykle kosztem innych państw.
Konflikty w krajach dziedzicznych Habsburgów
Dopiero u schyłku XVI w. w ślady innych książąt niemieckich poszli Habsburgowie. W 1572 r. do ich dziedzicznych krajów sprowadzono jezuitów, początek rekatolicyzacjirekatolicyzacji datuje się zaś na 1579 r. Najbardziej brutalne formy przybrała ona w Styrii, Karyntii i Krainie, gdzie władzę sprawował arcyksiążę Ferdynand, późniejszy cesarz.
Tymczasem prestiż dynastii Habsburgów doznał poważnego uszczerbku za sprawą konfliktu wewnątrz dynastii. Następcą bezdzietnego, zdziwaczałego cesarza Rudolfa II, który sprawował władzę od 1576 r., miał być jego brat Maciej. Nie mogąc się jednak doczekać śmierci Rudolfa, wszczął z nim wojnę. Dzięki lojalności Czechów, którzy nie wahali się poprzeć rezydującego na stałe w Pradze cesarza, Rudolf zdołał obronić swą władzę. Ale stany czeskie nie były bezinteresowne, konflikt pozwalał im upomnieć się o swobody religijne, przestrzegane w okresie panowania Jagiellonów, potem zaś systematycznie gwałcone za rządów Habsburgów. Rudolf musiał więc w 1609 r. wydać tzw. list majestatyczny, w którym zagwarantował szlachcie czeskiej prawo budowania protestanckich zborów i zakładania szkół. Nad jego przestrzeganiem czuwać mieli specjalnie powołani urzędnicy. Zabezpieczeniem przed napływem cudzoziemców była ustawa o inkolacieinkolacie, czyli prawie do osiedlania się, która wprowadzała wymóg, by każdy, kto nabywa w Czechach majętności, znał język czeski. Ani Rudolf, ani Maciej, który objął tron cesarski po bracie w 1612 r., nie zamierzali jednak przestrzegać ducha i litery listu majestatycznego.
W 1617 r. arcyksiążę Styrii Ferdynand został królem Czech. Gdy biskup nakazał zburzyć zbory protestanckie, protestanci zwrócili się do cesarza ze skargą. Władca jednak przyznał rację biskupowi, co przez wiernych zostało odebrane jako złamanie listu majestatycznego i prowokację. W maju 1618 r. urzędnicy stojący na straży swobód zebrali się w Pradze, by zaprotestować przeciw tym praktykom. Gdy rezydujący w zamku na Hradczanach namiestnicy cesarscy odmówili przyjęcia petycji, wyrzucono ich przez okno. Wydarzenie to przeszło do historii jako defenestracja praskadefenestracja praska (od łac. de – z; fenestra – okno) i stało się pierwszym aktem wielkiego ogólnoeuropejskiego konfliktu – wojny trzydziestoletniej.
Słownik
(de-+ łac. fenestra - okno) określenie wydarzeń, podczas których doszło do wyrzucenia określonych osób przez okno budynku w Pradze; pierwsza miała miejsca w 1419 r., kiedy to wyrzucono z okien magistratu praskiego siedmiu radców katolickich; druga w 1618 r., kiedy protestanci czescy wyrzucili z okna zamku na Hradczanach dwóch namiestników króla Ferdynanda II na znak protestu przeciw pogwałceniu swobód religijnych
(z łac. elector – wyborca) tytuł książąt Rzeszy uprawnionych do udziału w wyborze cesarza
(łac. incolatus - mieszkanie w cudzym kraju) prawo do osiedlania się
jeden z czołowych nurtów protestantyzmu, powstały pod wpływem myśli Jana Kalwina; wyznanie ewangelicko‑reformowane uznające zasadę predestynacji, odrzucające kult świętych i hierarchię kościelną
religia wyznawana przez członków Kościoła katolickiego
pojęcie określające w historiografii niemieckiej przenikanie do życia politycznego norm życia religijnego
związek katolickich książąt Rzeszy, założony w 1609 r. z inicjatywy księcia Bawarii Maksymiliana I; skierowana przeciwko Unii Protestanckiej; wspierana przez Habsburgów hiszpańskich i austriackich oraz Państwo Kościelne i Rzeczpospolitą Obojga Narodów
doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny, zapoczątkowany przez Marcina Lutra; wyznanie ewangelicko‑augusburskie, które za źródło wiary uznaje Biblię, odrzuca wszystkie sakramenty, oprócz chrztu i komunii
(łac. palatinus - pałacowy; niem. Pfalzgraf) w średniowieczu: zarządca dworu panującego; później (tutaj): tytuł niemieckich panów feudalnych, m.in. książąt Lotaryngii, Nadrenii i Karyntii
ponowne przyjęcie religii katolickiej
związek protestanckich książąt i miast Rzeszy, istniał w latach 160816–21, a na jego czele stanął palatyn reński Fryderyk V; została zawiązana w odpowiedzi na naruszenie postanowień pokoju augsburskiego przez cesarza i katolików; posiadała własną armię
miasto, któremu nadano przywileje polityczne uniezależniające je od władz państwa
Słowa kluczowe
Habsburgowie, Unia Protestancka, Liga Katolicka, Niemcy na początku XVI w., wojna trzydziestoletnia, Europa w XVI–XVII w.
Bibliografia
S. Grzybowski, Wielka historia świata. Tom 7. Świat w XVII wieku, Warszawa 2005.
Z. Wójcik, Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. X, Warszawa 2010.