Przeczytaj
W stronę „socjalizmu z ludzką twarzą”
O procesie ożywiania się życia społecznego, kulturalnego i politycznego w Czechosłowacji w pierwszej połowie lat 60. XX w. opowiada prof. Włodzimierz Borodziej:
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1HTnQRSu
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Czechosłowacja w latach 60. XX wieku.
Do głosu doszli reformatorsko nastawieni komuniści z Aleksandrem Dubčekiem na czele. Głosili oni chęć zbudowania „socjalizmu z ludzką twarzą”, czyli ustroju nierepresyjnego, wychodzącego naprzeciw potrzebom obywateli, a nie tylko podporządkowanego ideologicznej walce na arenie międzynarodowej. Zniesiono cenzuręcenzurę, ogłoszono amnestięamnestię i rehabilitację przeciwników politycznych. Zapowiedziano nadanie czechosłowackiemu parlamentowi rzeczywistych uprawnień. Powoli zaczęło się odradzać życie społeczne, kulturalne i polityczne. Powstawały niezależne instytucje i stowarzyszenia. Przemiany w Czechosłowacji w pierwszej połowie 1968 roku nazwano Praską Wiosną. Zniesienie cenzury umożliwiło swobodną dyskusję w prasie, zaczęto mówić o powstawaniu niezależnych organizacji społecznych, a także o normalizacji stosunków z Kościołem katolickim i reformie państwa.
Niepokój w komunistycznym bloku
Mimo, że władze Czechosłowacji nie zamierzały zrywać kontaktów z Kremlem, przywódcy ZSRS, NRD, Polski, Węgier i Bułgarii na naradzie w Warszawie uznali czechosłowackie reformy za zagrożenie dla socjalizmu. Wystosowali więc ultimatumultimatum z żądaniem natychmiastowego wycofania się Czechosłowacji z przemian. Na podjęcie bardziej zdecydowanych działań przez Układ Warszawski naciskał Władysław Gomułka, który ostrzegał przed rozszerzeniem się czechosłowackiej „kontrrewolucji” na Polskę.
Władzę w Związku Sowieckim sprawował wtedy Leonid Breżniew, następca Chruszczowa, usuniętego ze stanowiska I sekretarza przez Biuro Polityczne w 1964 roku. Breżniew zakończył ostatecznie okres odwilżyodwilży, chociaż nie powrócił do najbardziej krytykowanych praktyk okresu stalinowskiego, takich jak masowe czystkiczystki czy kult jednostki.kult jednostki. Starał się jednak przywrócić kontrolę nad państwami satelickimi. Jego stanowisko, zwane doktryną Breżniewa, zakładało ograniczoną suwerennośćsuwerenność krajów bloku, a zostało sformułowane w 1968 r., właśnie w związku z wydarzeniami w Czechosłowacji. Doktryna uzasadniała prawo ZSRS do interwencji zbrojnej w innym kraju bloku wschodniego, jeżeli tylko Kreml uzna, że doszło do zagrożenia dla ustroju komunistycznego. Breżniew podczas V Zjazdu PZPR, w listopadzie 1968 r., mówił:
Wspólnota socjalistyczna jako całość ma prawo do interwencji na terytorium każdego państwa członkowskiego bloku socjalistycznego w sytuacji, gdy wewnętrzne lub zewnętrzne siły, wrogie wobec socjalizmu, usiłują zakłócić rozwój tego kraju i przywrócić ustrój kapitalistyczny.
Źródło: Leonid Breżniew. Cytat za: Artykuł Doktryna Breżniewa, wiwpedia.org.
„Bratnia pomoc”, czyli zbrojna interwencja
Doktryna Breżniewa była niejako uzasadnieniem wydarzeń, które rozegrały się latem 1968 r. - w nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 r. wojska Układu WarszawskiegoUkładu Warszawskiego rozpoczęły zbrojną interwencję w Czechosłowacji pod kryptonimem „Dunaj”. Armia czechosłowacka chciała uniknąć ofiar i właściwie nie stawiała oporu. Wojska interwencyjne (w tym jednostki sowieckie, polskie, węgierskie i bułgarskie, w sumie od 175 do 500 tys. żołnierzy) dosyć szybko zajęły kraj – w praktyce Czechosłowacja znalazła się pod okupacją. Ludność cywilna na swój sposób stawiała bierny opór: protestowano na ulicach, nieprzestrzegano godziny policyjnej, przekręcano znaki drogowe, aby utrudniać wojskom przemieszczanie się, odmawiano okupantom sprzedaży towarów. Były też bardziej krwawe wystąpienia i protesty, w ich wyniku zginęło około stu osób.
Oceń, jakie szanse mieli Czechosłowacy, którzy chcieli utrzymać reformy Praskiej Wiosny.
Wyjaśnij, dlaczego Polacy brali udział w interwencji w Czechosłowacji, a na Węgrzech w 1956 r. nie uczestniczyli w tłumieniu powstania.
W ciągu następnego roku systematycznie likwidowano osiągnięcia Praskiej Wiosny. Ówczesne kierownictwo KPCz zostało aresztowane, przywrócono cenzurę i odsunięto od władzy reformatorów. Władze zaczęły ograniczać wolność zrzeszania się, osoby krytyczne wobec nowej rzeczywistości wyrzucano z pracy, część Czechosłowaków zdecydowała się na emigrację. Nowy przywódca czechosłowackich komunistów, Gustáv Husák, nazwał tę politykę normalizacją.
Ale protesty społeczne przeciwko stłumieniu Praskiej Wiosny trwały jeszcze do połowy 1969 roku, doszło m.in. do krwawo spacyfikowanej przez władzę demonstracji w rocznicę interwencji sił Układu Warszawskiego. Wstrząsającym symbolem oporu i niezgody na okupację Czechosłowacji stało się samospalenie Jana Palacha, studenta Uniwersytetu Karola w Pradze, którego dokonał on na placu Wacława 16 stycznia 1969 roku. W jego pogrzebie uczestniczyło 100 tys. osób, manifestując przeciwko polityce władz i stając w obronie wolności i suwerenności. Jak podsumował brytyjski historyk Norman Davies:
Europa. Rozprawa historyka z historiąCzechosłowacka normalizacja była prawdziwie żałosnym widowiskiem. Żeby zdławić ducha Praskiej Wiosny, Husák użył wszelkich małostkowych metod tyranii partyjnego aparatu społecznej kontroli. Nie było ani egzekucji, ani pokazowych procesów, ale rozpacz studenta Jana Palacha, który dokonał publicznego aktu samospalenia, stała się odbiciem nastrojów, jakie panowały wśród narodu. (...) Minęło dziesięć lat, zanim członkowie grupy dysydentów zebranych wokół dramaturga Vaclava Havla złożyli swoje podpisy pod „Kartą 77” – deklaracją praw człowieka.
Źródło: N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2001, s. 1180.
Słownik
polityka łagodzenia represji przez partie komunistyczne; nazwa pochodzi od powieści Ilji Erenburga pod tym samym tytułem opublikowanej w 1954 roku
gloryfikowanie danej osoby i jej czynów, prowadzące często do przypisywania jej nieomylności i niemal boskiego charakteru; tym terminem określono po raz pierwszy rządy Józefa Stalina w ZSRS, przedstawianego jako wybitny wódz i przywódca, któremu cały naród winien jest uwielbienie i wdzięczność
zbiorowe darowanie lub złagodzenie kary za popełnione przestępstwa
kontrola informacji; cenzura to ograniczanie wolności wyrażania myśli i przekonań za pomocą rozwiązań systemowych, czyli np. weryfikacja przez specjalne organy państwowe audycji radiowych i telewizyjnych, treści w prasie czy internecie
(ang. sovereign oraz fr. souverain - najwyższy, od łac. super - nad, dodatkowo) – niezależność od innego państwa, innej władzy czy instytucji
(oficjalna nazwa: Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej; ang. Warsaw Pact) sojusz polityczno‑wojskowy państw bloku wschodniego z dominującą rolą ZSRS; został zawarty w 1955 r. i istniał do 1991 r.
(łac. ultimatum, r.n. od ultimatus – ostateczny) w prawie międzynarodowym: żądania wysunięte przez jedno państwo względem drugiego
proces usuwania niepożądanych osób z zajmowanych przez nie stanowisk; zaczęły być stosowane już przez Lenina po rewolucji bolszewickiej, choć najczęściej kojarzone są z okresem stalinowskim
Słowa kluczowe
blok wschodni, Aleksander Dubček, Gustáv Husák, Praska Wiosna, świat po II wojnie św., zimna wojna, doktryna Breżniewa
Bibliografia:
Wokół Praskiej Wiosny, pod red. Łukasza Kamińskiego, Warszawa 2004.
Z. Mlynár, Mróz ze wschodu, Warszawa 1989.
L. Kowalski, Kryptonim „Dunaj”. Udział wojsk polskich w interwencji zbrojnej w Czechosłowacji w 1968 roku, Warszawa 1992.
A. Krawczyk, Praska Wiosna 1968, Warszawa 1998.
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, red. M. Sobańska‑Bondaruk, S. Lenard, Warszawa, 1998.