Przeczytaj
Destalinizacja
W lutym 1956 r. na XX Zjeździe KPZSKPZS Nikita Chruszczow potępił Stalina za „błędy i wypaczenia” w realizacji idei komunistycznych, obarczając go winą za zbrodnie komunizmu i nazywając jego rządy czasami kultu jednostkikultu jednostki.
ReferatReferat Chruszczowa pokazał kulisy funkcjonowania władzy komunistycznej. Polakom były one znane już wcześniej: w 1954 r. na antenie Radia Wolna EuropaRadia Wolna Europa pułkownik Józef Światło, były pracownik Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, który uciekł na Zachód, opisywał komunistyczne zbrodnie i sposoby działania aparatu bezpieczeństwa i kierownictwa Polskiej Zjednoczonej Partii RobotniczejPolskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Rezultatem ujawnienia tych informacji były czystki w resorcie bezpieczeństwa i przemianowanie go na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
Podobna reakcja – dymisje w lokalnym aparacie partyjnym – nastąpiły po opublikowaniu w sierpniu 1955 r. Poematu dla dorosłychPoematu dla dorosłych polskiego poety Adama Ważyka. Niezwykłe było już to, że w partyjnej „Nowej Kulturze” ukazał się tekst, który krytykował komunistów i koszty społeczne przemian gospodarczych w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych.
W kręgach władz kilkunastu państw komunistycznych zaczął narastać strach przed wybuchem społecznego niezadowolenia. W większości wentylem bezpieczeństwa stało się złagodzenie terroru. Nastąpił okres destalinizacji (zwany też odwilżąodwilżą), czyli złagodzenia represyjnego reżimu.
Z łagrówłagrów i więzień w Związku Sowieckim w ciągu kilku miesięcy zwolniono miliony więźniów politycznych, zelżała cenzuracenzura. Więźniów politycznych zwalniano także w Polsce i na Węgrzech. W społeczeństwach bloku wschodniego pojawiła się nadzieja na demokratyzację życia publicznego i polepszenie warunków życia, szybko jednak okazało się to złudne. Niedługo po śmierci Stalina władze komunistyczne w NRD i Czechosłowacji brutalnie stłumiły demonstracje robotników domagających się poprawy sytuacji materialnej.
Czy według ciebie takie kroki były konieczne? Uzasadnij odpowiedź.
Na podstawie zdjęcia oceń, która grupa społeczna wzięła najliczniejszy udział w protestach.
W marcu 1956 r., tuż po XX Zjeździe KPZS, zmarł prezydent PRLPRL Bolesław Bierut. W PZPR rozpoczęła się walka o władzę między frakcjami. Najważniejsze z nich to frakcje natolińska i puławska. Nazwa pierwszej z nich pochodziła od miejsca, gdzie odbywały się jej spotkania – pałacyku w Natolinie. Drugiej – od miejsca spotkań w kamienicy przy ul. Puławskiej w Warszawie. Natolińczycy sprzeciwiali się poluzowaniu sytemu, a przyznawanie się do błędów traktowali jako osłabianie partii. Puławianie – przeciwnie – chcieli partię i państwo demokratyzować.
W maju 1956 r. ogłoszono amnestię, wskutek której wkrótce na wolność wyszło prawie 30 tys. więźniów politycznych, w tym żołnierzy Armii KrajowejArmii Krajowej i Narodowych Sił ZbrojnychNarodowych Sił Zbrojnych. Władze zaczęły mówić o demokratyzacji życia politycznego i „polskiej drodze do socjalizmu” – różniącej się od modelu sowieckiego.
W czerwcu 1956 r. w Poznaniu doszło do strajku robotników niezadowolonych z pogarszającej się sytuacji materialnej. Pokojowa początkowo manifestacja pod hasłem „Chleba i wolności!” przekształciła się w zamieszki. Protestujący podpalili siedzibę Urzędu Bezpieczeństwa, zdobyli broń i uwolnili więźniów politycznych. Milicja i wojsko przy użyciu czołgów brutalnie stłumiły protesty. Zginęło kilkadziesiąt osób, kilkaset zostało rannych, wiele aresztowano.
Czy osoby na zdjęciu wiedzą, że są fotografowane? Uzasadnij odpowiedź.
Jak myślisz, dlaczego aż tyle ludzi zjawiło się na pl. Defilad?
Władze komunistyczne przestraszyły się jednak robotniczego buntu. W październiku 1956 r. sekretarzem PZPR został Władysław Gomułka, który kierował partią do 1948 r., ale potem usunięto go z funkcji i osadzono w więzieniu za „odchylenie prawicowo‑nacjonalistyczne”, czyli chęć dopasowania komunizmu do polskich realiów. Teraz, w chwili odejścia od stalinizmu, dla proreformatorskiej części komunistów, a także dla większości społeczeństwa, towarzysz „Wiesław” (taki pseudonim Gomułka nosił w konspiracji) wydawał się nadzieją na liberalizację ustroju.
Chruszczow o reformie komunizmu
Początek przemian w latach 1954–1956 w Związku Sowieckim i niektórych państwach satelickich określa się tytułem powieści Ilii Erenburga Odwilż, wydanej w ZSRS w 1954 roku. Pod pojęciem odwilży rozumiano liberalizację reżimu, polegającą m.in. na rozszerzeniu swobód i praw obywatelskich, złagodzeniu cenzury oraz polityce gospodarczej nastawionej także na konsumpcję, a nie tylko na rozwój przemysłu ciężkiego.
„Jeżeli ktoś sądzi, że nasze uśmiechy oznaczają porzucenie przez nas nauk Marksa, Engelsa i Lenina, to się łudzi. Kto na to czeka, musi wprzód doczekać tego, że krewetki nauczą się gwizdać” – powiedział Nikita Chruszczow podczas przemówienia w Moskwie 17 września 1955 roku. Krytyka Stalina i nieznaczne złagodzenie kursu nie oznaczały wcale liberalizacji systemu. Granicą chruszczowowskiej destalinizacji było utrzymanie sowieckiej dominacji w Europie Środkowo‑Wschodniej i komunistycznego monopolumonopolu władzy.
Boleśnie przekonały się o tym Węgry, których rząd w październiku 1956 r. ogłosił wystąpienie z Układu WarszawskiegoUkładu Warszawskiego i neutralność, a także zapowiedział przeprowadzenie wolnych wyborów do parlamentu. Reakcja Moskwy była natychmiastowa – wojskowa pacyfikacjapacyfikacja Węgier i rozstrzelanie premiera Imre Nagya.
Jednak niezależnie od zamierzeń kierownictwa ZSRS potępienie Józefa Stalina i jego działań zachwiało dominującą pozycją Związku Sowieckiego wśród państw bloku wschodniego. Przywódca Komunistycznej Partii Chin (KPCh) Mao Zedong uznał destalinizację za zły przykład wzmacniający wrogów komunizmu. Ograniczenie terroru i cenzury oraz zwolnienie części więźniów były dla niego dowodem na odejście ZSRS od idei komunistycznych. W związku z tym KPCh z dotychczasowej sojuszniczki stała się rywalką KPZS w walce o wpływy w światowym komunizmie. W Europie Chińczyków poparł przywódca komunistycznej Albanii Enver Hodża, który wypowiedział posłuszeństwo ZSRS i uznał jego przywódców za zdrajców. Małą Albanię przed gniewem ZSRS uchroniło położenie geograficzne – od państw Układu Warszawskiego oddzielała ją Jugosławia. Rządząca tam partia komunistyczna pod przywództwem Josipa Broz‑Tity uwolniła kraj od okupacji niemieckiej samodzielnie, bez udziału wojsk sowieckich, w efekcie czego nigdy nie podporządkowała się w pełni Związkowi Sowieckiemu.
Jaki był cel wizyt przywódcy ZSRS w państwach satelickich?
Słownik
polska konspiracyjna organizacja zbrojna utworzona 14 lutego 1942 r. w wyniku przekształcenia Związku Walki Zbrojnej i kontynuująca jego działalność; dalekosiężnym celem Armii Krajowej było przygotowanie i – w sprzyjającej sytuacji militarnej – przeprowadzenie powstania powszechnego; w ramach walki bieżącej AK prowadziła działalność propagandową, wywiadowczą, dywersyjno‑sabotażową oraz partyzancką
(z łac. censura – urząd cenzora, sąd, od censere – osądzać, oceniać) kontrola ograniczająca wolność publicznego przekazywania informacji, myśli i przekonań, polega na weryfikacji treści filmów, audycji radiowych czy internetu przez organy państwowe
ostatnia z nazw założonej w 1903 r. partii komunistycznej rządzącej najpierw w Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republice Sowieckiej, a potem w ZSRS w latach 1917–1991
wywyższanie jednej osoby, tworzenie wokół niej atmosfery kultu i uwielbienia jako jednostki o wyjątkowych cechach; służy umocnieniu pozycji osoby sprawującej władzę jako wszechwiedzącej i nieomylnej; stanowi cechę charakterystyczną systemów totalitarnych i autorytarnych; zawiera w sobie elementy kultu religijnego
(ros. лагерь) obóz pracy przymusowej w Rosji bolszewickiej (1918–1922) i w ZSRS (1922–1987); więźniów łagrów zmuszano do ciężkich prac prowadzących często do wyniszczenia i śmierci
(z gr. monos – jedyny + polein – sprzedawać) czyjeś wyłączne prawo do czegoś, zwłaszcza prawo do produkcji lub handlu w jakiejś dziedzinie
konspiracyjna organizacja wojskowa podległa Stronnictwu Narodowemu, utworzona 20 września 1942 r. z połączenia Związku Jaszczurczego i części Narodowej Organizacji Wojskowej, przeciwnej scaleniu z Armią Krajową, której celem była walka o niepodległość Polski i odbudowa państwa z granicą wschodnią z 1939 r.; NSZ zachowały lojalność wobec władz RP na wychodźstwie; prowadziły działania wymierzone w wojska niemieckie oraz zwalczały działające na ziemiach polskich organizacje prokomunistyczne
powstałe w 1949 r. z sowieckiej strefy okupacyjnej i istniejące do 1990 r. państwo niemieckie o systemie komunistycznym
polityka łagodzenia represji przez partie komunistyczne; nazwa pochodzi od tytułu powieści Ilii Erenburga opublikowanej w 1954 r.
(z łac. pacificatio – uspokojenie, wprowadzenie pokoju, od pax, D. pacis – pokój) siłowe stłumienie manifestacji, strajku, powstania itp. przy użyciu wojska, policji
partia komunistyczna utworzona w 1948 r. z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej; sprawowała rządy w PRL w latach 1948–1989; jej najważniejszym organem kierowniczym był Komitet Centralny (KC)
okres w dziejach państwa polskiego umownie trwający od 1945 do 1989 r., kiedy przewodnią rolę odgrywała partia komunistyczna, a kraj znajdował się w strefie wpływów Związku Sowieckiego
(ang. Radio Free Europe) amerykańska rozgłośnia finansowana ze środków Kongresu USA, powstała w 1949 r., jej misją jest nadawanie programu radiowego do tych krajów Europy Środkowo‑Wschodniej oraz Azji i Bliskiego Wschodu, w których władze ograniczają wolność słowa i swobodny przepływ informacji; polska sekcja Radia Wolna Europa działała w latach 1952–1994
(łac., niech doniesie, niech zda sprawę, od referre – odnosić, zwracać, informować) opracowanie zagadnienia przedstawione na piśmie lub wygłoszone w gronie zainteresowanych
oficjalnie: Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej; sojusz polityczno‑wojskowy zawiązany z inicjatywy ZSRS w 1955 r., należały do niego: Albania (do 1968 r.), Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, PRL, Rumunia, Węgry i ZSRS; jego utworzenie wiązało się z zamiarem ujednolicenia przez ZSRS polityki zagranicznej i militarnej państw bloku komunistycznego i było reakcją na powstanie NATO; został rozwiązany w 1991 r.
Słowa kluczowe
Nikita Chruszczow, Józef Stalin, odwilż, PRL, Władysław Gomułka, poznański Czerwiec, odwilż październikowa, świat po II wojnie światowej, zimna wojna, destalinizacja
Bibliografia
S. Fitzpatrick, Zespół Stalina: niebezpieczne lata radzieckiej polityki, tłum. Karolina Iwaszkiewicz, Wołowiec 2017.
R. Kupiecki, Natchnienie milionów. Kult Józefa Stalina w Polsce 1944–1956, Warszawa 1993.
D.R. Marples, Historia ZSRR. Od rewolucji do rozpadu, tłum. I. Scharoch, Wrocław 2011.
R.G. Pichoja,Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991, tłum. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Warszawa 2011.
J. Rubenstein, Ostatnie dni Stalina, tłum. J. Skowroński, Warszawa 2017.
W. Taubman, Chruszczow. Człowiek i epoka, tłum. Ł. Witczak, Wrocław 2012.