RAW66gUPGJNBJ1

Satelitarne zdjęcie Ziemi wykonane nocą. Prostokąt z oceanami i kontynentami. Oceany bardzo ciemne, prawie czarne. Kontynenty jaśniejsze – granatowe. Na kontynentach pojedyncze światła, łączące się w rozświetlone obszary. Obszary oświetlone pokrywają się z obszarami gęsto zaludnionymi. Wyjątek stanowią gęsto zaludnione, ale niezelektryfikowane obszary Afryki Subsaharyjskiej.

1. Rozmieszczenie ludności

RxZ5owhPLFhoq1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Na mapie kolorami zaznaczono średnią liczbę osób mieszkających na powierzchni jednego kilometra kwadratowego. Kolorem szarym oznaczono obszary, na których na jednym kilometrze kwadratowym mieszka mniej niż jedna osoba. Są to położone na północy obszary Ameryki Północnej, Grenlandia, Antarktyda.Najjaśniejszym odcieniem koloru żółtego oznaczono obszary, na których na powierzchni jednego kilometra kwadratowego zamieszkuje poniżej dwóch osób. Są to Sahara, Australia, północna i środkowa część Azji, środkowa część Ameryki Południowej. Obszary oznaczone kolorami pomarańczowymi, czerwonymi i brązowymi oznaczającymi dużą gęstość zaludnienia zajmują Europę, zachodnie wybrzeże Ameryki Północnej, wybrzeża Ameryki Południowej, północną Afrykę, centralną Afrykę, Indie i Azję Wschodnią Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni.Na dole mapy po lewej stronie umieszczono pionowy pasek podzielony na dwanaście części. Kolorami od jasnożółtego przez żółty, odcienie pomarańczowego, czerwony do brązowego oznaczono średnią liczbę osób mieszkających na powierzchni jednego kilometra kwadratowego. Najniższa gęstość zaludnienia wynosi poniżej jednej osoby na kilometr kwadratowy, najwyższa – powyżej pięćdziesiąt tysięcy osób na jeden kilometr kwadratowy.

Analiza mapy gęstości zaludnienia pozwala dostrzec dużą nierównomierność rozmieszczenia ludności na Ziemi. Tereny stale zamieszkiwane przez człowieka nazywamy ekumenąekumenaekumeną. Większość ludzi żyje na półkuli północnej. Jednym z powodów tej sytuacji jest fakt, że właśnie tam występuje najwięcej powierzchni lądowych.
Poza Antarktydą w obrębie każdego z kontynentów spotykamy obszary słabiej i gęściej zaludnione. Na niektórych kontrasty są ogromne.

Z jednej strony widać tereny niezamieszkałe (anekumenaanekumenaanekumena) lub o znikomej gęstości zaludnienia. Jednocyfrowe liczby gęstości zaludnienia (osoba/kmIndeks górny 2²) wskazują, że ludzie żyją tam w niewielkich, znacznie rozproszonych skupiskach. Należą do nich: północne krańce Eurazji i Ameryki Północnej, środkowa Azja, ogromna większość Australii, duże fragmenty północnej Afryki i Ameryki Południowej. Szczególnym przypadkiem jest Antarktyda – kontynent całkowicie pozbawiony stałego osadnictwa.

Z drugiej strony na niektórych obszarach gęstość zaludnienia przekracza 1 tys. osób na 1 kmIndeks górny 2², co więcej, skala od góry nie jest domknięta, mimo że ostatni przedział rozpoczyna się od wielkości ponad 50 tys. osób na 1 kmIndeks górny 2². Nie znamy więc (opierając się na danych z mapy) górnej granicy. Najgęściej zaludnione obszary to: wschodnia i południowa Azja, Europa, wschodnie wybrzeża obu Ameryk, Ameryka Środkowa, tereny nad Zatoką Gwinejską i w pasie od Wyżyny Abisyńskiej po rejon Wielkich Jezior Afrykańskich.
Jeżeli do analizy weźmie się mniejsze obszary, takie jak państwa, kontrasty nie znikają zupełnie.

Wartości podawane w zestawieniach statystycznych to wielkości uśrednione.Te rzeczywiste mogą znacząco od nich odbiegać – np. w każdym dużym mieście są zarówno dzielnice mieszkaniowe gęściej zaludnione, jak i przemysłowe o mniejszym zaludnieniu.

2. Czynniki przyrodnicze

Porównanie rozmieszczenia najstarszych cywilizacji z mapą gęstości zaludnienia wykazuje, że obszary gęsto zamieszkane w starożytności są takimi nadal. Widać więc, że wciąż najatrakcyjniejsze dla osadnictwa warunki to klimat o długim okresie wegetacyjnym i obfitych, choćby nawet okresowych opadach bądź obfitych w wodę rzekach. Ważnym czynnikiem są żyzne gleby i łatwość ich uprawy na płaskich, równinnych terenach. Wolno płynące duże rzeki to świetne drogi komunikacyjne. Współcześnie gęsto zamieszkane obszary tworzą się również na terenach przemysłowych – zwłaszcza bogatych w surowce mineralne – lub usługowych, np. wzdłuż szlaków transportowych.

R7pUq62Mo7IWD1

Na zdjęciu Zagłębie Ruhry. Teren gęsto zabudowany. Zakłady przemysłowe, magazyny, kontenery. W tle zabudowania mieszkalne. Przez środek zdjęcia płynie rzeka, liczne odnogi, dopływy lub kanały.

R7KJ1XR4IjgyF1

Na zdjęciu szeroka rzeka, na pierwszym planie most, dużo samochodów. Brzegi porośnięte drzewami. W tle duże miasto, liczne budynki. Kilka wysokich budynków i wież. To Kair.

RNMmcDu9ghnYD1

Na zdjęciu widok z lotu ptaka. Duże miasto, teren gęsto zabudowany, wysokościowce. Nie ma roślinności. To Nowy Jork.

R1ORkVa7DYSYZ1

Na zdjęciu zatłoczona ulica Kalkuty. Praktycznie sami ludzie, Hindusi. Na pierwszym planie uliczny sprzedawca jedzenia. W tle uliczne stragany.

W miarę wzrostu liczby ludności zajmowano nowe tereny, wybierając najlepsze z dostępnych. Stąd rozrost ekumeny, która obejmuje znaczące części kontynentów. Zestawienie mapy rozmieszczenia ludności i mapy fizycznej pozwala określić warunki, których ludzie unikają, czyli co stanowi barierę osadniczą.

Jedną z nich jest brak wody (bariera wodna), stąd prawie bezludne pustynie Afryki, Azji czy Australii. Klimat, w którym okres wegetacyjny jest zbyt krótki, by wyrosły i plonowały rośliny uprawne (bariera termiczna), również ogranicza osadnictwo. Przykładem są północne rejony Eurazji i Ameryki Północnej. Dodatkowe utrudnienie to mała ilość światła słonecznego, co negatywnie wpływa na samopoczucie ludzi (bariera świetlna). Szczególnie jest to dotkliwe w czasie długich zim, a tym bardziej nocy polarnych.
Stałe, wysokie temperatury i częste, obfite opady wspomagają rozwój roślinności. W konsekwencji wzbogacają ekosystem, czego przykładem jest wilgotny las równikowy. Jednak z punktu widzenia człowieka nie są to warunki korzystne – w wysokiej temperaturze i dużej wilgotności organizmowi ludzkiemu trudno odprowadzić nadmiar ciepła (bariera termiczna). Ponadto występuje dużo terenów podmokłych, gleby są ubogie, a zagrożenie chorobami i ukąszeniami przez różne zwierzęta bardzo wysokie. Dlatego w puszczy amazońskiej i jej odpowiednikach w Afryce i Azji gęstość zaludnienia jest niewielka.

Kolejną przeszkodę stanowi wysokość nad poziomem morza. Wraz z jej wzrostem spada temperatura, a przez to skraca się okres wegetacyjny, co utrudnia uprawy. Im wyżej, tym z reguły słabsze gleby o mniejszej zawartości próchnicy i większej liczbie odłamków skalnych. W górach odsłonięta na stromych stokach gleba jest narażona na silną erozję wskutek zwykle obfitych opadów (bariera wysokościowa bądź grawitacyjna). Na dużych wysokościach w rozrzedzonym powietrzu występuje mniej cząsteczek tlenu, przez co trudniej się oddycha. Takie warunki spotykamy w Himalajach i na Wyżynie Tybetańskiej.

Specyficznym przystosowaniem się do niekorzystnych warunków środowiska jest koczownictwo – ludzie przemieszczają się, nie tworząc stałych skupisk ludności lub zamieszkując je okresowo. Teren taki nazywamy subekumenąsubekumenasubekumeną.

RCkCq0fVQutdy1

Na zdjęciu jurta na stepie w Mongolii. Otwarte drzwi, przed drzwiami siedzą cztery osoby – rodzina – dwoje dorosłych i dwoje dzieci. Z prawej strony zaparkowany motocykl.

3. Pozorne wyjątki

Szczegółowa analiza mapy pozwala na wyodrębnienie obszarów, których nie można zakwalifikować do żadnej grupy, stosując powyższe kryteria.
Region Wielkich Jezior Afrykańskich leży w pobliżu równika, a jest jednym z najgęściej zaludnionych. Do wyjaśnienia pozornej sprzeczności pomocna będzie mapa fizycznairkuC0CSgL_1441273859466_0mapa fizyczna. Wschód kontynentu to wyżyna o wysokości ponad 1000 m n.p.m., dlatego jest tam chłodniej. Dodatkowo nie brakuje wody, a dzięki aktywności wulkanów występują żyzne gleby.

Kolejny przykład pozornych wyjątków stanowi południe Afryki. Wschodnie wybrzeże jest gęsto zaludnione, ale zachodnie niemal bezludne. Wyjaśnienia należy szukać na mapie prądów morskichirkuC0CSgL_1441104361417_0mapie prądów morskich. Zachodnie wybrzeże opływa Prąd Benguelski – chłodny, a więc obniżający nie tylko temperaturę, ale co ważniejsze – opady. Średnia roczna suma opadów dla Swakopmund (miasta w zachodniej Namibii) to jedynie 18 mm! Odmienna sytuacja ma miejsce na wschodnich wybrzeżach Afryki, gdzie ciepły Prąd Mozambicki przynosi ze sobą stosunkowo obfite opady. Roczna suma opadów w Inhambane, mieście leżącym na podobnej szerokości geograficznej co Swakopmund, wynosi ponad 900 mm.

Prądy morskie o odmiennych cechach różnicują także wielkość gęstości zaludnienia w Irlandii i na Półwyspie Labrador, terenach leżących na podobnej szerokości geograficznej.

R1L6xMbQjCymU1

Na ilustracji wykres średnich miesięcznych temperatur w Halifaksie - linia w kolorze niebieskim i Dublinie - linia w kolorze zielonym. Na pionowej osi z lewej strony opisana temperatura w stopniach Celsjusza, na poziomej osi opisano miesiące. Linia w kolorze niebieskim wskazuje wartości od minus pięć przez osiemnaście do minus dwa. Linia w kolorze zielonym wskazuje wartości od sześć przez siedemnaście do siedem.

Widać wyraźnie, że o ile temperatury latem są bardzo podobne, to zimowe różnią się znacząco. Wyższe temperatury w Irlandii pozwalały dłużej w ciągu roku uprawiać ziemię i dzięki temu łatwiej przetrwać zimę, gdy żywności dla ludzi i paszy dla zwierząt było mało. Po zachodniej stronie Atlantyku na tej samej szerokości geograficznej rośnie tajga.

irkuC0CSgL_1441104361417_0

R8ojmlbIc0lbs1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Opisano kontynenty i oceany. Wody zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie w obrębie mórz i oceanów zaznaczono niebieskimi strzałkami zimne prądy morskie, a czerwonymi strzałkami ciepłe prądy morskie. Na strzałkach zapisano nazwy prądów. Większość czerwonych strzałek przebiega równoleżnikowo w okolicach równika i wzdłuż zwrotnika Raka, zmieniając kierunek u wybrzeży kontynentów. Większość strzałek niebieskich przebiega na obszarze półkuli południowej, skierowane są z zachodu na wschód i zmieniają kierunek w kierunku północnym u wybrzeży kontynentów. Wzdłuż wybrzeży Ameryki Północnej, Grenlandii, Europy Zachodniej i Azji Wschodniej z kierunku północnego płyną zimne prądy morskie w kierunku południowym. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono opisane strzałki – niebieską dla prądów zimnych i czerwoną dla prądów ciepłych.

irkuC0CSgL_1441273859466_0

R1LHBqPeDar8j1

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną świata. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Cienką czerwoną linią zaznaczono kontur Polski. Czerwoną linią oznaczono granicę kontynentów. Na mapie opisano nazwy kontynentów, półwyspów, wysp, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, pustyń, oceanów, mórz, basenów, głównych rzek i jezior . Oznaczono i opisano główne miasta. Obszar Antarktydy i Grenlandii oznaczono biało-szarym gradientem, obrazującym lądolód. Wzdłuż równoleżnika sześćdziesiąt stopni szerokości geograficznej południowej przebiega zasięg lodu pływającego oznaczony przerywaną linią kropkowaną. Podobna linia przebiega wzdłuż wybrzeży Grenlandii , Kurylów i Półwyspu Kamczatka na północy. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono prostokątny pionowy pasek. Pasek podzielono na dziewięć części. U góry – czerwony i ciemnopomarańczowy, dalej jasnopomarańczowy i żółty, kolejno cztery odcienie niebieskiego od jasnego do ciemnoniebieskiego. W legendzie opisano izobaty: dwieście metrów poniżej poziomu morza, dwa tysiące metrów poniżej poziomu morza, pięć tysięcy metrów poniżej poziomu morza . Opisano poziomice: zero metrów (poziom morza), dwieście metrów powyżej poziomu morza, pięćset metrów powyżej poziomu morza, dwa tysiące metrów powyżej poziomu morza, pięć tysięcy metrów powyżej poziomu morza. Po lewej stronie mapy u góry w legendzie umieszczono znaki występujące na mapie wraz z ich opisami: rzeka, rzeka okresowa, jezioro, jezioro słone, wodospad, kanał, lądolód, lodowiec szelfowy, zasięg stałej pokrywy lodowej na morzu, zasięg lodu pływającego, teren podmokły, pustynia piaszczysta, rafy koralowe, szczyt, wulkan czynny, miasto, granica kontynentów, granica oceanów.

4. Czynniki antropogeniczne

Cechy środowiska w znacznym stopniu wpływają na rozmieszczenie ludności, ale nie wyłącznie. Ważne są również procesy i zjawiska historyczne, ekonomiczne oraz polityczne.
Obecne kilkudziesięciomilionowe skupiska ludzi na wschodnich wybrzeżach obu Ameryk wynikają z procesów migracyjnych. Przez wieki do Nowego Świata udawali się ludzie odważni lub niemający wiele do stracenia. Ich zasoby finansowe najczęściej pochłaniała sama podróż, stąd brak środków na dalszą wędrówkę.
Do zwiększenia liczby ludności obu Ameryk przyczynił się ponadto handel niewolnikami z Afryki. Szacunki mówią o kilkunastu milionach osób.

RMyHFKIOkjn4b1

Schemat przedstawiający zasady handlu trójkątnego, obejmującego trzy kontynenty: Afrykę, Amerykę Północną i Europę. Z Afryki do Ameryki przewożono niewolników. Z Ameryki do Europy bawełnę, cukier, tytoń i melasę. Z Europy do Afryki tkaniny, akohol, paciorki, broń, ceramikę i narzędzia. Na grafice jest również zaznaczone które Państwa wywoziły najwięcej niewolników z Afryki w latach 1501 - 1866

Pas większej gęstości zaludnienia ciągnący się przez środkowe rejony europejskiej części Rosji, północny Kazachstan i południową Syberię aż po Bajkał to skutek częściowo dobrowolnego, a częściowo przymusowego (zsyłki) przesiedlania ludności w Rosji i Związku Radzieckim.

Warto wspomnieć, że Brytyjczycy zsyłali swoich skazańców do kolonii: najpierw w Ameryce Północnej, a gdy te wywalczyły niepodległość, to do Australii.

Innym przykładem zwiększenia się liczby ludności wskutek procesów historycznych jest migracja Żydów: najpierw do ówczesnej Palestyny kontrolowanej przez Wielką Brytanię, a po drugiej wojnie światowej do państwa Izrael. W 1922 roku ludności żydowskiej na tych terenach było ok. 84 tys., w 1945 roku – 550 tys., a w 1967 – 2,4 mln. Wzrost ten (aż 28‑krotny) tylko częściowo można tłumaczyć wysokim przyrostem naturalnym. Obecnie w Izraelu mieszka ponad 8 mln mieszkańców (Żydzi stanowią blisko 76% społeczeństwa tego kraju).

Człowiek osiedli się także w bardzo niesprzyjających warunkach, jeśli tylko będzie miał ku temu odpowiedni powód. Najczęstsze uzasadnienie to czynniki ekonomiczne. Stąd na przykład nieliczne, ale znaczące miasta na dalekiej Północy.

Murmańsk jest portem, który nie zamarza dzięki ciepłemu prądowi morskiemu. W okolicach Norylska zalegają największe na świecie złoża niklu, miedzi i palladu, Kiruna zaś jest wielkim ośrodkiem wydobycia rud żelaza. Znaczący ośrodek gospodarki morskiej – Tromsø – spodziewa się dalszego rozwoju wraz ze wzrostem popularności „Przejścia Północno‑Wschodniego”. Żegluga tym szlakiem z Chin do Rotterdamu przez Ocean Arktyczny trwa 35 dni i jest krótsza o 2 tygodnie od trasy biegnącej przez Kanał Sueski.

RCHKWZi9YzQVH1

Na zdjęciu zatoka. Na pierwszym planie ośnieżony ląd. Zabudowania, z prawej strony pomnik, człowiek na postumencie. Na wodzie kilka statków. Na drugim brzegu teren lekko górzysty.

Wysokie temperatury i brak opadów również można przetrwać. Mount Isa w Australii to wielki ośrodek wydobycia i przetwórstwa rud miedzi, cynku, ołowiu i srebra. W Arlit (Niger) przedmiotem eksploatacji są rudy uranu.

R1CXhSidol0Vs1

Na zdjęciu teren zabudowany. Na pierwszym planie domy mieszkalne i hale fabryczne. W tle zabudowania przemysłowe, wysokie kominy. Z komina wydobywa się dym.

Podsumowanie

• Ekumena to obszar stale zamieszkały przez ludzi, anekumena to obszary niezamieszkałe, a subekumena to tereny, na których człowiek zamieszkuje tylko czasowo.

• Na gęstość zaludnienia mają wpływ takie czynniki przyrodnicze, jak: warunki klimatyczne (temperatura, opady), warunki orograficzne, glebowe, bliskość dużych rzek i dostęp do morza, bogactwa naturalne.

• Warunki, których ludzie unikają, stanowią barierę osadniczą. Zaliczamy do nich bariery: wodną, termiczną, świetlną, wysokościową i grawitacyjną.

• Pozaprzyrodnicze czynniki wpływające na zróżnicowanie rozmieszczenia ludności na świecie to procesy i zjawiska historyczne, ekonomiczne oraz polityczne.

Słowniczek

Zadania