Przeczytaj
Unia lubelska
Przełomowe znaczenie w kształtowaniu terytorium Rzeczypospolitej miała unia polsko‑litewska zawarta w Lublinie w 1569 roku. W toku negocjacji możnowładcy litewscy długo bronili się przed zacieśnieniem związku między obu państwami, obawiając się dominacji Polaków. Aby przezwyciężyć ich opór, król Polski Zygmunt August, dziedziczny pan tronu wileńskiego, ogłosił wcielenie do Korony Podlasia, Wołynia, Bracławszczyzny i Kijowszczyzny.
Ten desperacki krok bezdzietnego władcy zmusił Litwinów do powrotu do rozmów i podpisania aktu unii. Na jej mocy podstawą jedności państwa stał się wspólny sejm, składający się z izby poselskiej oraz senatu, w których zasiadali przedstawiciele Korony i Wielkiego Księstwa, odrębne zaś pozostały urzędy (m.in. kanclerskie i hetmańskie), prawa, skarby i wojska. W ten sposób związek Polski i Litwy z unii personalnejunii personalnej, istniejącej od 1385 r. (z przerwami za panowania Jagiełły, Władysława Warneńczyka i Jana Olbrachta), przekształcił się w unię realnąunię realną. Decyzja Zygmunta Augusta zupełnie odwróciła stosunki terytorialne: odtąd Korona liczyła 568 tys. km², a Wielkie Księstwo 297 tys. km².
Powierzchnia państw europejskich w drugiej połowie XVI w. | |
---|---|
Kraj | Terytorium (w tys. kmIndeks górny 22) |
Rosja | 5400 |
Rzeczpospolita | 865 |
Turcja (część europejska) | 840 |
Szwecja (z Finlandią) | 800 |
Hiszpania (z Portugalią) | 580 |
Francja | 450 |
Rzesza | 410 |
Dania (z Norwegią) | 310 |
Anglia | 310 |
kraje dziedziczne Habsburgów | 300 |
Niderlandy Północne | 25 |
Indeks górny Źródło: Poznać przeszłość, zrozumieć dziś, wyd. Stentor Indeks górny koniecŹródło: Poznać przeszłość, zrozumieć dziś, wyd. Stentor
Unia, czyli jedność w różnorodności
Unia personalna – związek państw rządzonych przez jednego władcę, lecz posiadających odrębne prawa, hierarchie urzędów, skarby i wojska – była zjawiskiem często spotykanym w średniowieczu i epoce nowożytnej. W czasach dominacji prawa zwyczajowego władza centralna zazwyczaj nie narzucała jednolitego prawa poddanym zamieszkującym krainy mające własne tradycje i instytucje prawno‑ustrojowe.
Unia realna albo stanowa, czyli związek państw polegający na połączeniu reprezentacji stanowych, była bardziej trwała, gdyż gwarantowała zachowanie jedności państwa również w przypadku wymarcia rządzącej dynastii. Lecz i unia realna nie oznaczała ujednolicenia prawa oraz sposobu zarządzania krajem, stąd np. po unii lubelskiej w Wielkim Księstwie nadal obowiązywało odrębne prawo skodyfikowane w trzech statutach litewskich, funkcjonowała osobna hierarchia urzędnicza oraz skarb i wojsko.
Na Zachodzie najbardziej rzucające się w oczy odrębności lokalne zlikwidował absolutyzm dzięki rozbudowie administracji królewskiej, która objęła także dalekie prowincje. Na ich całkowite zniesienie trzeba było jednak czekać aż do schyłku XVIII wieku.
Nabytki terytorialne w XVI–XVII w.
Na przełomie XV i XVI w. pod zwierzchnictwem Korony znajdowały się liczne terytoria lenne. Już od końca XIV w. taki status miała Mołdawia, jednak jej zależność od Korony była iluzoryczna z powodu ekspansji tureckiej w basenie Morza Czarnego oraz pretensji Węgier do zwierzchności nad hospodarem. Próbę uporządkowania tych stosunków w Mołdawii po myśli polskiej podjął w 1497 r. król Polski Jan Olbracht. Nieudolność na polu bitwy oraz protureckie stanowisko hospodarahospodara, który obawiał się, że polski król chce zastąpić go swoim bratem Zygmuntem (późniejszym władcą Rzeczypospolitej), przyczyniły się do niepowodzenia wyprawy. Chociaż opinia, jakoby za króla Olbrachta wyginęła szlachta
, jest grubą przesadą, to bez wątpienia znacznie ucierpiał prestiż Polski w tym regionie, Mołdawia zaś już w 1501 r. stała się lennem Turcji. Wysuwane przez hospodarów pretensje do położonego w granicach Korony Pokucia przecięła klęska zadana wojskom mołdawskim w 1531 r. pod Obertynem przez hetmana Jana Amora Tarnowskiego.
Od połowy XIV w. lennem Korony pozostawało Mazowsze, rządzone przez tamtejszą linię Piastów i podzielone na kilka mniejszych księstw. Pod berło Królestwa Polskiego wracało ono stopniowo. Najpierw, w drugiej połowie XV w., do Korony przy łączono ziemie gostyńską, rawską i sochaczewską, a następnie księstwo płockie. Dopiero jednak wygaśnięcie mazowieckiej linii Piastów wraz z przedwczesną śmiercią ostatnich książąt – Stanisława w 1524 i Janusza w 1526 r. – umożliwiło inkorporacjęinkorporację pozostałych ziem tego regionu. Z ziem byłego księstwa utworzono trzy nowe województwa: rawskie, płockie i mazowieckie. Do 1540 r. Mazowsze posiadało własny sejm, dopiero w 1577 r. przyjęto tu prawo koronne.
W 1525 r. potwierdzona została zależność lenna od Rzeczypospolitej Prus Książęcych – pozostałości po zsekularyzowanymzsekularyzowanym zakonie krzyżackim. Zwierzchność Korony nad nimi ustała w 1657 r., gdy na mocy traktatów welawsko‑bydgoskich uznała ona suwerenność Hohenzollernów brandenburskich na tym terenie.
W 1561 r. do państwa polsko‑litewskiego włączono Inflanty jako kondominium, czyli wspólne władztwo, Wielkiego Księstwa i Korony. Pozostawały one do tej pory własnością miejscowej gałęzi zakonu krzyżackiego, powstałej w 1237 r. w wyniku unii osadzonych tu na początku XIII w. kawalerów mieczowych z państwem zakonnym budowanym w Prusach. Inflanccy Krzyżacy, podobnie zresztą jak niemieccy, nie uznali sekularyzacji zakonu przez wielkiego mistrza z Malborka i przez kilkadziesiąt lat działali niezależnie. Po włączeniu Inflant do Rzeczypospolitej potomkowie ostatniego mistrza krajowego Gottharda Kettlera stali się jej wasalami jako książęta Kurlandii i Semigalii (południowych ziem byłego państwa zakonnego). Inflanty nie pozostały długo w granicach państwa polsko‑litewskiego: już w 1621 r. ich większa część (na północ od Dźwiny) została utracona na rzecz Szwecji.
Do ziem lennych Korony należały także dawne księstwa śląskie: zatorskie i oświęcimskie, które w latach 1562–1564 włączono do prowincji małopolskiej Królestwa. Trzecie z nich – księstwo siewierskie w XV w. zostało zakupione przez biskupów krakowskich, którzy sprawowali tam władzę terytorialną, podobnie jak biskupi warmińscy na Warmii. Zarówno szlachta siewierska, jak i mówiąca po niemiecku szlachta warmińska nie brały udziału w życiu politycznym Polski, a ich interesy reprezentowali zasiadający w senacie Rzeczypospolitej biskupi. Z kolei w rękach książąt zachodnio‑pomorskich aż do bezpotomnej śmierci ostatniego z tej linii Bogusława XIV w 1637 r. znajdowały się niewielkie okręgi lęborski i bytowski, sąsiadujące z Prusami Królewskimi. Choć 20 lat później przeszły one w ręce elektora brandenburskiego, formalnie zwierzchność lenna Korony nad nimi przetrwała aż do I rozbioru w 1772 roku.
Swój największy zasięg terytorialny Rzeczpospolita osiągnęła w 1618 roku. Na mocy rozejmu zawartego z Rosją w Dywilinie w granicach państwa polsko‑litewskiego znalazły się utracone przez Litwę w XV w. ziemie siewierska, smoleńska i czernihowska. Powierzchnia Rzeczypospolitej wynosiła wówczas 990 tys. km².
Podziały administracyjne
Podobnie jak w większości ówczesnych państw – podziały administracyjne Rzeczypospolitej były raczej efektem tradycji historycznej niż przemyślanej polityki. Korona już od średniowiecza dzieliła się na dwie prowincje: małopolską i wielkopolską. W XVI w. w skład tej ostatniej wchodziła Wielkopolska właściwa (województwa poznańskie i kaliskie) oraz wschodnia (województwa sieradzkie i łęczyckie, ziemia wieluńska), a także Kujawy, Prusy Królewskie i Mazowsze. Z kolei do ziem prowincji małopolskiej zaliczano województwa krakowskie, sandomierskie, lubelskie, ruskie i bełskie oraz – przyłączone do Korony w 1569 r. – podlaskie, wołyńskie, kijowskie i bracławskie.
Większość nowożytnych jednostek administracyjnych Królestwa Polskiego była pozostałościami podziałów kraju z XII i XIII wieku. Terminem ziemia określano te dawne księstewka piastowskie, w których nie istniał urząd wojewody. Z kolei województwa, czyli niegdyś większe księstwa dzielnicowe, dzieliły się na okręgi stworzone na potrzeby szlacheckich sądów ziemskich, nazywane powiatami lub ziemiami.
Krótko przed zawarciem unii lubelskiej król Polski, Zygmunt August dokonał reformy administracyjnej w Wielkim Księstwie. Ustalono podział na powiaty, które jednocześnie były okręgami sądowymi i wzorem polskim utworzono w nich sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie, znosząc jednocześnie dotychczasową praktykę, że możnowładztwo stawało jedynie przed sądem wielkiego księcia.
Złoty i srebrny wiek Rzeczypospolitej
W 1618 r. eksport polskiego zboża przez Gdańsk osiągnął najwyższy poziom, a ziemie utracone przez Litwę na rzecz Rosji jeszcze w XV w. zostały jej odebrane i powiększyły terytorium Rzeczypospolitej do największych rozmiarów w jej dziejach. Tymczasem w polskiej tradycji historiograficznej złotym wiekiem nazywa się zwykle XVI w., a XVII w. zasługuje zaledwie na określenie srebrny. Czy słusznie? Chyba jednak tak, bo w tymże 1618 r. ujawniały się już ciemniejsze barwy polskiego ustroju: wolna elekcja powodowała kryzysy polityczne, rosnąca przewaga magnaterii wypaczała system parlamentarny ukształtowany w połowie XVI w., a pustki w skarbie nie pozwalały zdyskontować największych nawet triumfów na polach bitew. Niekorzystne tendencje można było jeszcze odwrócić, lecz – jak się okazało – rządzącym i samemu społeczeństwu szlacheckiemu zabrakło przenikliwości, by przystosować się do nowych realiów, które przyniósł XVII w.
Ludność
Oszacowanie zaludnienia jakiegokolwiek kraju we wczesnonowożytnej Europie nie jest proste z uwagi na brak spisów ludności, które władze zaczęły przeprowadzać okresowo w drugiej połowie XVIII w. Pierwszy tego rodzaju spis mieszkańców sporządzono w Szwecji w 1749 r., w Rzeczypospolitej zaś 40 lat później. Dla czasów wcześniejszych historycy dysponują rejestrami podatkowymi, ale te pełne są pominięć, kto bowiem tylko mógł, ten albo zaniżał wysokość podatku, albo nie płacił go w ogóle. Tak więc oparte na nich oszacowania liczby ludności mają jedynie przybliżony charakter.
Zaludnienie państw europejskich ok. 1580 r. | |
---|---|
Kraj | Liczba ludności (w mln) |
Francja | 16 |
Rzesza | 12 |
Półwysep Apeniński | 12 |
Rosja | 10 - 11 |
Hiszpania (z Portugalią) | 9 |
Turcja (część europejska) | 8 |
Rzeczpospolita | 7,5 |
kraje dziedziczne Habsburgów | 6,5 |
Anglia | 4 |
Niderlandy Północne | 1,6 |
Szwecja (z Finlandią) | 1 |
Indeks górny Źródło: Poznać przeszłość, zrozumieć dziś, wyd. Stentor Indeks górny koniecŹródło: Poznać przeszłość, zrozumieć dziś, wyd. Stentor
Pod koniec XVI w., mimo dużego terytorium, Rzeczpospolita należała do krajów o średniej liczbie mieszkańców i, co za tym idzie, niewielkiej gęstości zaludnienia. Była to zresztą cecha charakterystyczna całej wschodniej i północnej Europy, pociągała ona za sobą słabą kontrolę nad ludnością, wolniejszy obieg informacji i transport, a także mniej intensywne tempo życia gospodarczego. Ocena wiarygodności oszacowań, które odnoszą się do liczby ludności całego państwa, jest trudna choćby z powodu zmian granic Rzeczypospolitej. Najbliższe prawdy wyobrażenie o rozwoju zaludnienia Korony dają obliczenia do tyczące Wielkopolski wraz z Mazowszem oraz Małopolski bez województw ruskich. Porównanie danych na przestrzeni ponad dwóch stuleci wyraźnie wskazuje, jak wielką katastrofą demograficzną okazały się wojny z połowy XVII w., w wyniku których liczba ludności zmniejszyła się o blisko 25%. Był to nie tyle skutek bezpośrednich działań bojowych, co raczej epidemii chorób zakaźnych rozwlekanych przez maszerujące wojska. Znaczny przyrost ludności nastąpił ponownie dopiero w XVIII w.
Korzystając z zachowanych ksiąg parafialnych, gdzie odnotowywano chrzty, małżeństwa i zgony, historycy mogą poznać prawidłowości rządzące reprodukcją ludności (tzn. jej rozwojem liczebnym). Dla czasów nowożytnych charakterystyczna była duża liczba urodzeń przy jednoczesnej wysokiej śmiertelności. W pierwszym roku życia umierało 30% niemowląt. Choroby zakaźne (szczególnie ospa), wobec których medycyna była bezradna, powodowały, że jedynie połowa urodzonych dożywała dorosłości. Z tych samych powodów średnia długość życia mężczyzn wynosiła 28 lat, a kobiet – ok. 30 lat (dla porównania: dziś wynosi ona – odpowiednio – 70 i 75 lat). Do zastępowalności pokoleń, czyli utrzymania liczby ludności na stałym poziomie, potrzeba było zatem, by na każde małżeństwo przypadało średnio co najmniej czworo lub pięcioro potomków.
Słownik
tytuł władców używany od XIV w. przez kancelarie posługujące się językiem ruskim
(z łac. incorporatio – wcielenie) włączenie jakiejś ziemi lub jej części do innego państwa
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie, które może dotyczyć majątku i uprawnień instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
związek dwóch lub więcej państw, których sprawy zagraniczne, wojskowe, finansowe prowadzone są wspólnie
związek dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnego monarchy przy jednoczesnym zachowaniu odrębnych rządów
Słowa kluczowe
unia polsko‑litewska, Rzeczpospolita Obojga Narodów, unia personalna, unia realna, unia lubelska, wielonarodowość, terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów, powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ludność Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Bibliografia
Ł. Wojtach, cyt. za: Dwa obrazy Bellotta, czyli o polskim marketingu politycznym w XVIII wieku, Muzeum Historii Polski w Warszawie.
Wielka historia Polski, t. 1–10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.
M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1572, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.
T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572 , PWN, Kraków 2013.