Barok lubował się w ceremoniale dworskim i wspaniałych uroczystościach kościelnych. Sztuka tego czasu, monumentalna, operująca efektami iluzjonistycznymi, bogactwem kolorystyki, pełna patosu, silnie oddziaływała na emocje, wyobraźnię i zmysły. Idealnie służyła kontrreformacyjnym wymaganiom propagowania wiary. Przepych sztuki katolickiej miał olśnić ludzi i przekonać ich do Kościoła. Orędownikami nowego stylu zostali jezuici, nad 'czystością' przekazu czuwała natomiast InkwizycjainkwizycjaInkwizycja. Jednak pod zewnętrzną wspaniałością kryło się ludzkie zwątpienie i niepewność, dlatego ważnym elementem kultury barokowej był również temat śmierci i cierpienia.

Mistycyzm i uduchowienie: Ekstaza świętej Teresy

Gian Lorenzo Bernini16801598

R8pQIDxMQEQZB

Obraz przedstawia młodego mężczyznę z kręconymi, czarnymi włosami, zaczesanymi na lewy bok i delikatnymi wąsami. Spogląda on w stronę widza. Jest ubrany w czarny strój z dużym białym kołnierzem. Postać została przedstawiona do wysokości barków. Otacza ją ciemne tło.

Gian Lorenzo Bernini

1598 – 1680

[czyt.: dżian lorenco bernini] – artysta, rzeźbiarz, architekt, malarz, urbanista, scenograf. Twórca popiersi portretowych, oficjalnych wizerunków papieży, pomników, grobowców, fontann, kameralnych scen mitologicznych i religijnych, posągów świętych. Wywarł decydujący wpływ na rozwój sztuki barokowej w Europie. 'Żył długo, tworzył w wielu technikach i dziedzinach, zyskał wielką sławę i legendarne uznanie, pozostawił po sobie wzory i normy stylu, które miały stać się inspiracją dla pokoleń późniejszych twórców [...]. Był dyrygentem w wielkim barokowym teatrze działania i sztuki, który z materią nie walczył, bo w jego ręku marmur stawał się miękki jak wosk' (1)j0000000CZB1v38_000tp001(1). Do jego najwybitniejszych dzieł zalicza się: plac przed Bazyliką św. Piotra w Rzymie (1656‑1667), baldachim nad grobem św. Piotra (1626‑1633), fontannę Czterech Rzek (1648‑1651, plac Navona w Rzymie), grobowce papieskie Urbana VIII (1623‑1644) i Aleksandra VII Chigi (1655‑1667) oraz rzeźby: Porwanie Prozerpiny (1621‑1622), Dawid (1623‑1624), Apollo i Dafne (1622‑1625).

RiyI0J1d4TROg

Zdjęcie przedstawia fragment barokowej kaplicy. W centrum w niszy mocno oświetlona grupa rzeźbiarska, ukazana na obłoku, z postaciami świętej Teresy i anioła. Kobieta ukazana jest w pozycji leżącej. Głowa świętej jest lekko przechylona w lewą stronę, do widza, ma ona półprzymknięte oczy i rozchylone usta, a jej lewa dłoń swobodnie opada wzdłuż ciała. Mocno udrapowana szata św. Teresy okrywa ją w całości, a jej całe ciało zwraca się w stronę strzały, którą trzyma w prawej dłoni stojący naprzeciw niej anioł i wymierza nią w postać świętej. Anioł stoi. Lewą dłonią dotyka jej szaty, przechylając lekko głowę w lewą stronę. Ma on kręcone, nieco dłuższe włosy, okryty jest lekko udrapowaną tkaniną, spod której widać prawy bark. Grupa rzeźbiarska wykonana została z białego marmuru. Na dwie postacie z góry spływają liczne złote promienie. Nisza, w której znajduje się rzeźba, wsparta jest na kolumnach o korynckich głowicach zdobionych liśćmi akantu. Po jej lewej i prawej stronie widoczne są podwójne kolumny również o korynckich głowicach i tak samo ozdobionych liśćmi akantu. Nisza ma kształt ośmiokąta i została wsparta na ołtarzu, a zwieńczona została bogato zdobioną attyką, nad którą widnieją białe stiuki z elementem dekoracyjnym. Pod nimi rzeźby amorków, a pomiędzy nimi elementy roślinne i owoce. Na ścianach bocznych liczne różnokolorowe marmury. Przed grupą rzeźbiarską znajduje się stół eucharystyczny, na którym ustawione są po lewej i po prawej stronie świeczniki, a na środku krzyż. Na wysokości centralnej grupy rzeźbiarskiej po lewej i prawej stronie w lożach, również wykonanych z marmuru, zostały umieszczone rzeźby ukazanych półpostaciowo członków rodziny Cornaro. Po prawej stronie od centrum zostało ukazanych siedemnaście niewielkich białych świeczek ustawionych w szeregu.

R1Rzd0nHOo8gH

Na zdjęciu została ukazana rzeźba, z marmuru, świętej Teresy i anioła na obłoku. Kobieta ukazana jest w pozycji półleżącej, a anioł stojącej. Głowa świętej jest lekko przechylona w lewą stronę, do widza, ma ona półprzymknięte oczy i rozchylone usta, a jej lewa dłoń swobodnie opada wzdłuż ciała. Mocno udrapowana szata św. Teresy okrywa ją w całości, a jej całe ciało zwraca się w stronę strzały, którą trzyma w prawej dłoni stojący naprzeciw niej anioł i wymierza nią w postać świętej. Lewą dłonią dotyka jej szaty, przechylając lekko głowę w lewą stronę. Ma on kręcone, nieco dłuższe włosy, okryty jest lekko udrapowaną tkaniną, spod której widać prawy bark. Na dwie postacie z góry spływają liczne złote promienie. Poniżej rzeźby znajduje się krzyż.

Ekstaza św. Teresy to mistrzowskie dzieło Berniniego, arcydzieło rzeźby i symbol sztuki barokowej. Przeznaczono ją do ołtarza poświęconego hiszpańskiej zakonnicyj0000000CZB1v38_000tp002zakonnicy żyjącej w XVI wieku. Tematem przedstawienia są mistyczne przeżycia karmelitanki, których doznała podczas jednej ze swych duchowych wizji. Dzieło miało odzwierciedlać potrydencką pobożnośćj0000000CZB1v38_000tp003potrydencką pobożność i wzbudzać żarliwe uczucia religijne. Dynamiczna, asymetryczna kompozycja, akcentująca napięcie i ruch oraz wiernie oddająca stany emocjonalne, jest typowa dla baroku, podobnie jak teatralne, patetyczne gesty postaci i ich rozwiane, dekoracyjnie ukształtowane szaty. Rzeźba Berniniego jest sensualna, a ból na twarzy świętej miesza się z rozkoszą. W momencie powstania dzieło budziło powszechny zachwyt. Sto lat później wywoływało już kontrowersje, ponieważ zaczęto dostrzegać w nim elementy gorszącego erotyzmu, nieprzystającego do rzeźby sakralnej. W XIX wieku arcydzieło Berniniego potępiano z pozycji zagrożonej moralności, artystę oskarżano o lubieżność, duchowe zepsucie i 'zbłądzenie w sztuce rzeźbiarskiej'.

Mistycyzm i uduchowienie: Ekstaza świętego Franciszka

El Greco16141541

RCBUzRFnPEhb8

Obraz przedstawia starszego mężczyznę z siwą brodą. Na twarzy rysują się zmarszczki. Jest ubrany w czarny strój z białą kryzą oraz płaszcz podbity futrem. Mężczyzna patrzy w stronę widza. Postać jest przedstawiona do wysokości barków. Otacza ją brązowe tło.

El Greco

1541 – 1614

[czyt.: el greko] (właśc. Domenikos Theotokopulos) – malarz hiszpański greckiego pochodzenia, tworzący w Toledo. Autor ekspresyjnych i uduchowionych obrazów religijnych. Wybitny przedstawiciel manieryzmu – nurtu obecnego w sztuce na przełomie renesansu i baroku – którego dzieła odznaczały się niezwykłą i kunsztowną formą, wyrafinowaną kolorystyką oraz zamierzoną sztucznością kompozycji i oświetlenia. Podobnie jak inni artyści tego nurtu, El GrecoEl GrecoEl Greco ujmował przeżycia mistyczne jako doznania zmysłowe o charakterze ekstatycznym lub wizjonerskim. Jego najwybitniejsze dzieła to: Expolio (Chrystus z szat obnażony, 1579), Pogrzeb hrabiego Orgaza (1588), Święty Franciszek otrzymujący stygmaty (1600‑1605), Widok Toledo (1610) i Laokoon (ok. 1614).

RJ1smvl1aJv05

Obraz przedstawia postać mężczyzny. Jest on zwrócony w ¾ w stronę miejsca po lewej stronie, skąd bije światło i tam też wpatrzony dużymi, ciemnymi, załzawionymi oczami. Jest on ubrany w habit zakonny z szerokimi rękawami, kołnierzem i kapturem oraz przepasany podwójnym sznurem z węzłem z przodu. Niektóre części habitu zostały mocniej oświetlone, stąd gdzieniegdzie jest on jaśniejszy, a w innych miejscach ciemnobrązowy. Na lewą część czoła pada światło, a ciemne włosy zlewają się niemal z ciemnym tłem obrazu. Ma on spiczasty nos, brwi mocno zarysowane i ciemne; taki jest również zarost. Święty Franciszek ma rozłożone jasne dłonie, na których widoczne są stygmaty. Jego twarz wyraża skupienie i powagę. Pod prawą ręką św. Franciszka widoczna jest czaszka. Wokół samej postaci tonacja barw jest ciemna, natomiast nieco dalej od niego po lewej i prawej stronie są miejsca jasne, mocniej oświetlone.

Spośród wielu postaci religijnych najwięcej zainteresowania El Greco poświęcił Franciszkowi z Asyżu – włoskiemu świętemu, otaczanemu szczególnym kultem w Hiszpanii i na Krecie, gdzie artysta spędził dzieciństwo i młodość. Namalował
on blisko 120 wizerunków il Poverello ('Biedaczyny'): najczęściej przedstawiał
go z czaszką, pogrążonego w głębokiej modlitewnej medytacji. Taki właśnie temat ma jedyne sygnowane płótno El Greca znajdujące się w zbiorach polskich (Muzeum Diecezjalne w Siedlcach). Postać świętego wypełnia niemal cały obraz, odcinając się od ciemnego tła, pokrytego burzowymi chmurami. Na dłoniach rozłożonych w błagalnym geście widoczne są stygmaty. Wzrok Franciszka kieruje się ku niebu,
skąd wydobywa się blask, spływający na oblicze świętego. Wizerunek jest ekspresyjny i pełen dramatycznych efektów światłocieniowych, podkreślających uduchowienie i żarliwą religijność świętego. Wrażenie to wzmacnia oszczędna i chłodna kolorystyka obrazu.

Vanitas (I)

RPUbXxcYkCg4L

Obraz przedstawia drewniany stół częściowo okryty niebieskim materiałem, na środku którego leży dokument z dwiema lakowymi pieczęciami, a na nim znajduje się czaszka. Na jej głowie znajduje się wieniec laurowy. Za nią stoi puchar szklany i gąsior w koszu wiklinowym. Po prawej stronie leżą pogięte kartki z nutami, a na nich dwa drewniane flety i przewrócony, potłuczony kieliszek. Po lewej stronie muszla z perłową masą. Obok niej leży sznur. Nad stołem unoszą się trzy bańki mydlane. Tło obrazu jest ciemne.

Vanitas to szczególna odmiana martwej natury, odrębnego gatunku malarskiego, który najpełniej rozwinął się w XVII‑wiecznych Niderlandach. Kompozycje tego rodzaju pod pozorem realistycznych przedstawień różnych, przypadkowo ze sobą zestawionych przedmiotów, kryły znaczenia symboliczne, treści moralizatorskie
lub aluzje religijne. Ich odczytanie wymagało nierzadko gruntownej wiedzy o emblematachemblematemblematach i atrybutach. Vanitas nawiązywały do trzech aspektów życia człowieka: spraw ducha (sztuka, nauka, literatura), dóbr materialnych (akty własności, cenne przedmioty) i rozkoszy zmysłowych (wykwintne jedzenie, trunki, szklane puchary, fajki, nuty i instrumenty muzyczne, kwiaty). Nadrzędną ideą tych przedstawień było nawiązanie do myśli zaczerpniętej z Wulgaty: vanitas vanitatum,
et omnia vanitas – łac. 'marność nad marnościami i wszystko marność', przypominającej o nietrwałości życia i przemijalności dóbr doczesnych. Kruchość istnienia podkreślały przedmioty związane z nieuniknionym upływem czasu: czaszki, klepsydry, dogasające świece, zepsute jedzenie czy zerwane sznury oraz delikatne istoty i ulotne zjawiska, np. motyle czy bańki mydlane. Kompozycje, zgodnie z estetyką barokową, były bogate w formie, efektowne i zaskakujące. Artyści śmiało operowali kontrastem: zestawiając elementy makabryczne (turpistyczne) z pięknymi owocami, kwiatami czy klejnotami. Miało to zaintrygować widza, pobudzić jego wyobraźnię i zmusić do refleksji natury egzystencjalnej.

Vanitas (II)

RogTY50bE8oXm

Na obrazie z prawej strony kostucha. Pod lewą pachą trzyma ona brązową trumnę, w lewej dłoni kosę, lewą nogę opiera na stojącym globusie, a prawa stopa depcze szpadę i zbroję. Jej prawa ręka jest wyciągnięta niemal na całą długość, a dłoń przykrywa knot wysokiej świecy, znajdującej się w ciemnym świeczniku. Nad świecą łaciński napis: IN JCTV OCLV (oznaczający: „w mgnieniu oka”). Świecznik stoi na kamiennym stole, na którym znajdują się również inne przedmioty: potrójna pozłacana korona, pastorał, korona oraz czerwone i białe szaty. Przed stołem porozrzucane w nieładzie wielkie księgi z pożółkłymi stronami. Niektóre z nich są otwarte, w jednej namalowany na całą stronę w szarościach, ołtarz lub wnętrze kościoła.

RtQgee8cLWzS4

Obraz przedstawia ciemne pomieszczenie, gdzie znajduje się zniszczona trumna. Spoczywa w niej rozkładające się ciało biskupa, które jest otulone białym płaszczem. Na głowie ma mitrę. W ręce trzyma pastorał. Przed trumną leży szarfa, na której widnieje napis: Finis gloriae mundi (Koniec ziemskiej chwały). Po prawej stronie znajduje się otwarta trumna ze zwłokami rycerza o czarnych włosach. Głowa spoczywa na białej poduszce. Jego ciało okrywa biały płaszcz z czerwoną lilią w kształcie krzyża. Za nią, w głębi pomieszczenia znajduje się trumna, w której leży kościotrup. Po lewej stronie w głębi znajduje się sterta z czaszkami. Nad trumnami znajduje się waga, którą trzyma dłoń z raną. Widoczny jest czerwony rękaw. Na prawej szali leży Biblia, różaniec, krzyż, rózga oraz miłosierne serce Jezusa. Jest tu umieszczony napis: „Nimenos”. Na lewej szali znajdują się: mysz, paw, pies i koza. Widnieje tu podpis: „Nimas”. Na lewo od wagi stoi sowa.

Zaprezentowane obrazy są dziełami hiszpańskiego 'malarza grozy i cierpienia': Juana de Valdésa LealaJuan de Valdés LealJuana de Valdésa Leala (1622‑1690). Artysta namalował je dla Szpitala Miłosierdzia, założonego w Sewilli przez szlachcica Miguela MañaręMiguel MañarMiguela Mañarę – nawróconego grzesznika, identyfikowanego niekiedy ze słynnym uwodzicielem Don JuanemDon JuanDon Juanem. Makabryczne i alegoryczne dzieła były inspirowane Rozprawą o prawdzie, w której Mañara zawarł pobożne refleksje na temat przemijania i znikomości dóbr doczesnych. In ictu oculi (W mgnieniu okaj0000000CZB1v38_000tp00AW mgnieniu oka; ilustracja 1.) przedstawia śmierć z trumną pod pachą i kosą w ręku, gaszącą świecę (symbol życia) umieszczoną na stosie oznak ziemskiej władzy (świeckiej – płaszcz, korona i szpada, oraz duchownej – mitra i pastorał) oraz nauki i zdobyczy człowieka (księgi). Na obrazie Finis gloriae mundi (Koniec ziemskiej chwały; ilustracja 2.) widać mroczne podziemie z otwartymi trumnami, a w nich rozkładające się zwłoki biskupa i rycerza. Nad nimi artysta namalował wagę dobrych i złych uczynków, na której umieścił zwierzęta symbolizujące siedem grzechów głównych i przedmioty pokuty: różaniec, krzyż, Pismo Święte, rózgę oraz miłosierne serce Jezusa. Podobno MurilloMurilloMurillo, oglądając 'tę wspaniałą ohydę', powiedział: 'Oto obraz, który budzi chęć zatkania sobie nosa'. De Valdés Leal odparowałj0000000CZB1v38_000tp00Bodparował: 'Czyż to moja wina, kolego, jeśli dla siebie wziąłeś najpiękniejsze owoce z koszyka, a mnie zostawiłeś jedynie zgniliznę, jedynie kości do ogryzania'. [cyt. za: Jean Babelon, Sztuka hiszpańska, tłum. Halina Ostrowska‑Grabska, Warszawa 1974, s. 195]

Współczesny neobarok

Sztuka baroku dzięki swojemu bogactwu i zdolności wzbudzania skrajnych emocji inspirowała wielu późniejszych artystów. Salvador Dali w swoim słynnym Ukrzyżowaniu nawiązał do mistycznych wizji św. Jana od Krzyża, z kolei Tamara Łempicka w dekoracyjnej stylistyce art décoart décoart déco stworzyła własną malarską wersję portretu św. Teresy z Àvila. Neobarok to pojęcie zarezerwowane dziś dla designudesigndesignu i mody, która kocha przepych, bogate hafty, kryształowe aplikacje oraz złoto w połączeniu z głęboką czernią. Paradoksalnie także minimalizm czerpie z tego stylu – przykładem jest kultowy już projekt krzesła Louis GhostLouis GhostLouis Ghost (2002) Philippe’a StarckaPhilippe StarckPhilippe’a Starcka. Nowoczesny mebel, wykonany z przezroczystego poliwęglanu, odtwarza i reinterpretuje barokową formę. Tego rodzaju inspiracje widoczne są również w sztuce najnowszej.

Javier Pérez1968

RkM7emQf6Peeo

Czarno‑biała fotografia przedstawiająca półpostaciowy portret młodego mężczyzny. Został on ukazany frontem do widza. Ma on pochyloną głowę na bok w lewo i w dół, tak że widać tylko prawą stronę twarzy: prawe ucho, prawe oko, prawą brew, prawą część nosa i ust. Ma on wysokie, jasne czoło i głowę niemal pozbawioną włosów. Mężczyzna jest ubrany w garnitur, białą koszulę, a pod szyją ma zawiązany krawat. Dłonie są zwrócone zewnętrzną stroną do widza, na nich białe rękawiczki mocno przylegające do ciała, które wydłużyły palce tak, że palce jednej ręki stykają się z palcami drugiej. Na twarzy mężczyzny maluje się powaga i skupienie. Tło jest czarne.

Javier Pérez

ur. 1968

[czyt.: havier perez] – kataloński rzeźbiarz i artysta multimedialny, który w 2001 roku reprezentował Hiszpanię na 49. Biennale w Wenecji. Wykorzystuje różnorodne materiały, zarówno organiczne (skóra, włosy, kokony jedwabników, chleb), jak i mineralne czy syntetyczne (szkło, porcelana, żywica i lateks). Tworzy niezwykłe, perfekcyjne warsztatowo i wysoce estetyczne instalacje o bogatej barokowej formie oraz intrygującej symbolice. Interesują go opozycje: ducha i ciała, piękna i grozy, trwałości i kruchości form. Wyrażeniu tych relacji służą zaskakujące aranżacje łączące elementy sacrum i profanum.

RF2TusMqT7yFH

Na zdjęciu znajduje się instalacja artystyczna przedstawiająca duży, czerwony żyrandol, na którym przysiadły kruki. Został położony na boku. Odpadają od niego liczne drobne elementy oraz pod nim i przed nim leży czerwony miał z drobno potłuczonego szkła. Jego trzon stanowi długa pionowa forma ozdobiona przezroczystymi kulami różnej wielkości. Składa się z dwóch poziomów. Przy pierwszym wokół trzonu znajduje się imitacja liści skierowanych w górę, o lekko odchylonych końcach. Na pierwszym ze środka wychodzi osiem widocznych czerwonych rurek, zakrzywionych jak litera S, na których końcach znajdują się miejsca na żarówki, ozdobione wokół imitacją koronki. Jedna taka rurka po prawej stronie jest wyraźnie bardziej odchylona od innych. Na drugim poziomie cztery miejsca na żarówki znajdują się po prawej stronie. Wyżej na dość długim odcinku wokół trzonu znajdują się imitacje kwiatów i liści, jakby z niego wyrastających. Żyrandol obsiadło dziewięć czarnych kruków. Dwa z nich na podłodze, a pozostałe w różnych miejscach żyrandola, skubią jego części jak pokarm. Niektóre z nich mają rozłożone skrzydła jak do lotu. Po prawej stronie cień jednego z ptaków i części żyrandola. Praca została wyeksponowana na niebiesko‑zielonej podłodze i oświetlona. Dwie poprzeczne ściany widoczne na fotografii są białe.

RUYfyAielv0JO

Na zdjęciu znajduje się różaniec z metalowych, ludzkich czaszek. Znajduje się po lewej stronie zdjęcia i leży na podłodze. Po prawej stronie na stoliku z metalowymi nogami leży czerwona poduszka z haftowanymi żółtymi liliami. Znajduje się na niej korona cierniowa ze szkła.

Zaprezentowane dzieła osadzone są w tradycji barokowej sztuki hiszpańskiej,
z jej zamiłowaniem do wizji, ascezy, pokuty i dewocji, fascynacją obrazami rozkładu oraz skłonnościami do sensualizmu.

Instalacja La Carroña (Padlina; ilustracja 1.) nawiązuje do motywu vanitas. Na roztrzaskanym drogocennym żyrandolu ze szkła z Murano 'żerują' czarne wypchane ptaki. Całość tworzy piękną i ekspresyjną martwą naturę.

Kolejne obiekty (ilustracja 2.) reinterpretują iberyjską żarliwość religijną. Olbrzymi różaniec wykonany z naturalnej wielkości ludzkich czaszek to autorska wizja memento mori, natomiast korona ze szkła weneckiego odtwarza kształt korony cierniowej. Pérez ceremonialnie eksponuje ją na szkarłatnej poduszce i wysokim stoliku o stalowych, ostro zakończonych nogach. Lśnienie czystego i kruchego kryształu oraz czerwień poduszki ze złotym szamerunkiemszamerunkszamerunkiem są wydobywane z mroku sal ekspozycyjnych przez punktowe światło.

Zadaniowo