Nie tylko Durendal, czyli o rycerskich sprawach

Maria Ossowska Ethos rycerski i jego odmiany

Mówiąc o walczącym rycerzu, niepodobna zapomnieć, jaką rolę odgrywa w tej walce koń. Koń nie darmo nosi imię własne. Jest to zwierzę, które w pełni świadomości bierze udział w walce, bezgranicznie wierne swemu panu. Czyta się w legendach średniowiecza o koniach obdarzonych ludzkim głosem, o koniach, które przezwyciężały niedołęstwa starości, by jeszcze raz zapewnić zwycięstwo temu, kogo zwykły nosić na grzbiecie. W zamian rycerz przyczynił się do podniesienia rangi tego stworzenia, czyniąc po dzień dzisiejszy jazdę konno szlachetnym zajęciem arystokracji.

Tak jak szczególny stosunek ma rycerz do konia, tak szczególny stosunek łączy rycerza z jego zbroją, a zwłaszcza z jego mieczem. Przypomina to stosunek współczesnego człowieka do jego samochodu czy jachtu.

j00000001EB1v50_00000_BIB_003 Źródło: Maria Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1986, s. 79–80.

Gall Anonim Kronika polska

RezasL3VFqY4B1

Obraz przedstawia portret Bolesława Chrobrego. Mężczyzna ma koronę na głowie. Ma obfity zarost. Ubrany jest w zbroję i płaszcz obszyty futrem i spięty klamrą pod szyją. Prawą rękę opiera o rękojeść miecza, który w głowni ma szczerbę. W lewym górnym rogu znajduje się cyfra 992. Tło jest ciemne.

Jak Bolesław [Chrobry] z wielką mocąwielka mocwielką mocą wkroczył na RuśRuśRuś

Najpierw tedytedytedy zapisać należy z kolei, jak sławnie i wspaniale pomścił swą krzywdę na królu Rusinów, który odmówił mu oddania swej siostry za żonę. Oburzony tym król Bolesław [Chrobry] najechał z wielką siłą królestwo Rusinów, a gdy ci usiłowali zrazuzrazuzrazu stawić mu zbrojny opór, ale nie odważyli się na stoczenie bitwy, rozpędził ich przed sobą jak wicher kurzawę. Nie opóźniał jednak swego pochodu natychmiastowym zajmowaniem miast i gromadzeniem łupów, jak to zwykle czynią najeźdźcy, lecz pospieszył na Kijów, stolicę królestwa, aby pochwycić jego ośrodek i króla samego. A król Rusinów z prostotą właściwą temu ludowi właśnie wówczas łowił z czółna ryby na wędkę, gdy mu niespodziewanie doniesiono o nadejściu króla Bolesława. ZrazuzrazuZrazu nie mógł w to uwierzyć, lecz nareszcie, gdy mu to jedni za drugimi donosili, przekonał się i wpadł w przerażeniewpadł w przerażeniewpadł w przerażenie. Wtedy dopiero włożył do ust palec duży i wskazujący i obyczajem rybaków pomazując śliną wędkę, na hańbę swego narodu miał powiedzieć te pamiętne słowa: „Ponieważ Bolesław tej sztuki nie uprawiał, lecz przywykł do noszenia rycerskiego oręża, Bóg postanowił wydać w jego ręce to miasto, królestwo Rusinów i bogactwa!”. To rzekł i nie tracąc słów więcej, rzucił się do ucieczki. A Bolesław bez oporu wkroczył do wielkiego i bogatego miasta i dobywszy z pochew miecza, uderzył nim w Złotą Bramęj00000001EB1v50_000tp00AZłotą Bramę [...].

j00000001EB1v50_00000_BIB_004 Źródło: Anonim tzw. Gall, Kronika polska, oprac. Marian Plezia, tłum. Roman Grodecki, Wrocław 1989, s. 24–25.

Henryk Sienkiewicz Ogniem i mieczem

– PoznajomijżepoznajomijżePoznajomijże waćpanwaćpanwaćpan, mościmościmości Zagłobo, i mnie z panem namiestnikiem Skrzetuskim… poznajomijże!
– A i owszem, i owszem. Mościj00000001EB1v50_000tp00BMości namiestnikunamiestniknamiestniku, oto jest pan Powsinoga.
– Podbipięta – poprawił szlachcic.
– Wszystko jedno! Herbu Zerwipludry…
– Zerwikapturj00000001EB1v50_000tp00CZerwikaptur – poprawił szlachcic.
– Wszystko jedno! Z Psichkiszek.
– Myszykiszek – poprawił szlachcic.
– Wszystko jedno. Nescioj00000001EB1v50_000tp00DNescio, co bym wolał, czy mysie, czy psie kiszki. […]
Ale Litwin nie gniewał się, kiwał tylko ręką, uśmiechał się łagodnie i powtarzał:
– At, dałbyś waćpanwaćpanwaćpan pokój… słuchać hadkoj00000001EB1v50_000tp00Ehadko!
Pan Skrzetuski przypatrywał się ciekawie tej nowej figurze, która istotnie zasługiwała na nazwę cudaka. Przede wszystkim był to mąż wzrostu tak wysokiego, że głową prawie powały dosięgał, a chudość nadzwyczajna wydawała go wyższym jeszcze. Szerokie jego ramiona i żylasty kark zwiastowały niepospolitą siłę, ale była na nim tylko skóra i kości. Brzuch miał tak wpadły pod piersią, że można by go wziąć za głodomora, lubo ubrany był dostatnio, w szarą opiętą kurtę ze świebodzińskiego suknaświebodzińskie suknoświebodzińskiego sukna, z wąskimi rękawami, i wysokie szwedzkie buty, które na Litwie zaczynały wchodzić w użycie. Szeroki i dobrze wypchany łosiowy pasdobrze wypchany łosiowy pasdobrze wypchany łosiowy pas, nie mając na czym się trzymać, opadał mu aż na biodra, a do pasa przywiązany był krzyżacki miecz tak długi, że temu olbrzymiemu mężowi prawie do pachy dochodził.
Ale kto by się miecza przeląkł, wnetwnetwnet by się uspokoił, spojrzawszy na twarz jego właściciela. Była to twarz chuda, również jak i cała osoba, ozdobiona dwiema zwiśniętymi ku dołowi brwiami i parą tak samo zwisłych konopnegokonopnykonopnego koloru wąsów, ale tak poczciwa, tak szczera, jak u dziecka. Owa obwisłość wąsów i brwi nadawała jej wyraz stroskany, smutny i śmieszny zarazem. Wyglądał na człekaczłekczłeka, którego ludzie popychają, ale panu Skrzetuskiemu podobał się z pierwszego wejrzenia za ową szczerość twarzy i doskonały moderunekmoderunekmoderunek żołnierski. […]
– Jakże też godnośćj00000001EB1v50_000tp00Fgodność waszeciwaszećwaszeci? – spytał pan Skrzetuski – bo gdyś mówił, pan Zagłoba tak waści podrywał, że z przeproszeniem nic nie mogłem zrozumieć.
– Podbipięta.
– Powsinoga.
– Zerwikaptur z Myszykiszek. […]
– Powiedzże mi waszmośćwaszmośćwaszmość, proszę, bom ciekaw, czemu też taki katowski miecz pod pachą nosisz?
– Nie katowski to, mości namiestniku, ale krzyżacki, a noszę, bo zdobyczny i dawno w rodzie. Już pod Chojnicami służył w litewskim ręku – tak i noszę.
– Ale to sroga machina i ciężka być musi okrutnie – chyba do obu rąk?
– Można do obu, można do jednej.
– Pokażże waszewaszewasze!
Litwin wydobył i podał, ale panu Skrzetuskiemu ręka zwisła od razu. Ni się złożyć, ni cięcia wymierzyć swobodnie. Na dwie ręce poradził, ale jeszcze było za ciężko. Więc pan Skrzetuski zawstydził się trochę i zwróciwszy się do obecnych:
– No, mości panowie – rzekł – kto krzyż uczyni?
– My już próbowali – odrzekło kilkanaście głosów. – Jeden pan komisarz Zaćwilichowski podniesie, ale krzyża i on nie uczyni.
– No, a waćpan? – pytał pan Skrzetuski, zwracając się do Litwina.
Szlachcic podniósł miecz jak trzcinę i machnął nim kilkanaście razy z największą łatwością, aż powietrze warczało w izbie, a wiatr powiał po twarzach.
– A niechże waściwaśćwaści Bóg sekundujesekundujesekunduje! – zawołał Skrzetuski. – Pewną masz służbę u księcia pana!
– Bóg widzi, że jej pragnę, bo mi miecz w niej nie zardzewieje. […]

j00000001EB1v50_00000_BIB_005 Źródło: Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, t. 1, Warszawa 1978, s. 22–35.

Henryk Sienkiewicz Ogniem i mieczem

Pan Longinus podniósł do góry ręce i oczy.
– Dajże, Boże miłosierny, daj takową świętą wojnę na chwałę chrześcijaństwu i naszemu narodowi, a mnie grzesznemu pozwól w niej wotawotumwota moje spełnić […] Tak zacnemu kawalerowi wszystkie arkanaarkanaarkana duszy mojej otworzę, choć siła mówićsiła mówićsiła mówić, ale gdy waćpanwaćpanwaćpan ucha chętnego skłaniaszucha chętnego skłaniaszucha chętnego skłaniasz, przetoprzetoprzeto incipiamincipiamincipiam: Wiesz waszmość, że herb mój zwie się Zerwikaptur, co z takowej przyczyny pochodzi, że gdy jeszcze pod Grunwaldem przodek mój Stowejko Podbipięta ujrzał trzech rycerzy w mniszych kapturach w szeregu jadących, zajechawszy ich, ściął wszystkich trzech od razu, o którym to sławnym czynie stare kroniki piszą z wielką dla przodka mego chwałą… […] Któremu też król herb nadał, a w nim trzy kozie głowy w srebrnym polu na pamiątkę owych rycerzy, gdyż takie same głowy były na ich tarczach wyobrażone. Ten herb wraz z tym tu oto mieczem przodek mój Stowejko Podbipięta przekazał potomkom swoim z zaleceniem, by starali się splendorsplendorsplendor rodu i miecza podtrzymać. […] Będąc tedy z rodu ostatni, ślubowałem w TrokachTrokiTrokach Najświętszej Pannie żyć w czystości i nie prędzej stanąć na ślubnym kobiercu, póki za sławnym przykładem przodka mego Stowejki Podbipięty trzech głów tymże samym mieczem od jednego zamachu nie zetnę. O Boże miłosierny, widzisz, żem wszystko uczynił, co było w mocy mojej! Czystości dochowałem do dnia dzisiejszego, sercu czułemu milczeć kazałem, wojny szukałem i walczyłem, ale szczęścia nie miałem… […] Po dwie na raz nieraz bywało, ale trzech nigdy. Nie udało się zajechać, a trudno prosić wrogów, by się ustawili równo do cięcia. Bóg jeden widzi moje smutki: siła w kościach jest, fortuna jest… ale adolescentiaj00000001EB1v50_000tp00Gadolescentia uchodzi, czterdziestu pięciu lat dobiegam, serce do afektówafektafektów się wyrywa, ród ginie, a trzech głów jak nie ma, tak nie ma!… Taki i Zerwikaptur ze mnie. […]
Litwin począł znowu tak wzdychać, że aż i jego inflanckainflackainflancka kobyłakobyłakobyła, widać ze współczucia dla swego pana, jęłająćjęła stękać i chrapać żałośnie.
– To tylko mogę waszmości powiedzieć – rzekł namiestniknamiestniknamiestnik – iż jeśli pod księciem Jeremimksiążę Jeremiksięciem Jeremim nie znajdziesz okazji, to chyba nigdy.
– Daj Boże! – odparł pan Longinus. – Dlatego i jadę prosić o łaskę księcia pana.

j00000001EB1v50_00000_BIB_005 Źródło: Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, t. 1, Warszawa 1978, s. 22–35.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz, Księga dwunasta

„[…] Ale, ale, o ich naczelniku –
Rzekł JenerałjenerałJenerał – chcę wiedzieć, o tym ScyzorykuScyzoryk IIScyzoryku,
O którym mnie Pan Wojski tyle prawił cudów,
Jakby o jednym z owych dawnych wielkoludów”.

„Scyzoryk – rzecze Wojski – „choć nie egzulowałegzulowaćegzulował,
Ale bojąc się śledztwa, przed Moskwą się schował;
Całą zimę nieborak tułał się po lasach,
Teraz dopiero wyszedł; w tych wojennych czasach
Mógłby się na co przydać, jest rycerskim człekiemczłekczłekiem,
Szkoda tylko, że trochę przyciśniony wiekiem.
Lecz owóżowóżowóż on!…”
Tu Wojski palcem wskazał w sieni,
Gdzie czeladźczeladźczeladź i wieśniacy stali natłoczeninatłoczeninatłoczeni,
A nad wszystkich głowami łysina błyszcząca
Ukazała się nagle jak pełnia miesiącapełnia miesiącapełnia miesiąca,
Trzykroć weszła i trzykroć znikła w głów obłokutrzykroć weszła i trzykroć znikła w głów obłokuTrzykroć weszła i trzykroć znikła w głów obłoku;
Klucznik idąc kłaniał się, aż dobył się z tłoku
I rzekł: „Jaśnie Wielmożny Koronny Hetmanie
Czy Jenerale, mniejsza o tytułowanie,
Jam jest Rębajło, staję na twe zawołanie
Z tym moim ScyzorykiemScyzoryk IIScyzorykiem, który nie z oprawy
Ani z napisów, ale z hartu nabył sławyz hartu nabył sławyz hartu nabył sławy,
Że nawet o nim Jaśnie Wielmożny Pan wiedział.
Gdyby on gadać umiał, może by powiedział

RWTY70IYr6UcT1

Na pierwszym planie rysunku widoczny jest mężczyzna z mieczem w ręku. Przed nim przyklęka starszy człowiek. W tle znajduje się tłum mężczyzn.

Cokolwiek na pochwałę i tej starej ręki,
Która służyła długo, wiernie, Bogu dzięki,
Ojczyźnie tudzież panów Horeszków rodzinie,
Czego pamięć dotychczas między ludźmi słynie.
MopankumopanekMopanku! rzadko który pisarz prowentowypisarz prowentowypisarz prowentowy
Tak zręcznie temperuje pióra, jak on głowy.
Długo liczyć! A nosów i uszu bez liku!
A nie ma żadnej szczerby na tym Scyzoryku
I żaden go nie splamił zbojecki uczynekżaden go nie splamił zbojecki uczynekżaden go nie splamił zbojecki uczynek,
Tylko otwarta wojna albo pojedynek. […]”

„Pokaż no – rzekł śmiejąc się jenerał DąbrowskiDąbrowskiDąbrowski –
A to piękny scyzoryk, istny miecz katowski!”
I z zadziwieniem wielki rapierrapierrapier opatrywał,
I innym oficerom w kolej pokazywał;
Probowali go wszyscy, ale ledwie który
Z oficerów mógł podnieść ten rapier do góry.
Mówiono, że DembińskiDembińskiDembiński, sławny ręki siłą,
Podźwignąłby szablicęszablicaszablicę, lecz go tam nie było.
Z obecnych zaś tylko szef szwadronuszef szwadronuszef szwadronu, DwernickiDwernickiDwernicki,
I dowódca plutonuplutonplutonu, porucznik RóżyckiRóżyckiRóżycki,
Potrafili obracać tym żelaznym drągiem;
I tak rapier na probęprobaprobę szedł z rąk do rąk ciągiemciągiemciągiem.

Lecz jenerał KniaziewiczKniaziewiczKniaziewicz, wzrostem najsłuszniejszy,
Pokazało się, iż był w ręku najsilniejszy.
Ująwszy rapier, lekko jakby szpadę dźwignął
I nad głowami gości błyskawicą mignął,
Przypominając polskie fechtarskiefechtarskifechtarskie wykręty:
Krzyżową sztukę, młyńca, cios krzywy, raz cięty,
Cios kradziony i tempyj00000001EB1v50_000tp00Htempy kontrpunktówkontrapunktówkontrpunktów, tercetówtercettercetów
Które też umiał, bo był ze Szkoły KadetówSzkoła KadetówSzkoły Kadetów.

Gdy śmiejąc się fechtowałfechtowaćfechtował, Rębajło już klęczał,
Objął go za kolana i ze łzami jęczał
Za każdym zwrotem miecza: „Pięknie! Jenerale,
Czyś był konfederatemkonfederatkonfederatem? Pięknie, doskonale!
To sztychsztychsztych PuławskichPuławskichPuławskich! Tak się DzierżanowskiDzierżanowskiDzierżanowski składałskładaćskładał!

To sztych SawySawaSawy! Któż Panu tak rękę układał?
Chyba Maciej Dobrzyński! A to, Jenerale,
Mój wynalazek, dalbógdalbógdalbóg mój, ja się nie chwalę,
To cięcie znane tylko w Rębajłów zaściankuzaścianekzaścianku,
Od mojego imienia zwane »cios MopankuMopanekMopanku«.
Któż to Pana nauczył? To jest moje cięcie,
Moje!” Wstał, Jenerała porwawszy w objęcie.
„Teraz umrę spokojnie! Jest przecieprzecieprzecie na świecie
Człowiek, który przytuli moje drogie dziecię;
Bo wszakwszakwszak nad tem od dawna dzień i noc boleję,
Czy po śmierci ten rapier mój nie zerdzewieje!
Otóż nie zerdzewieje! Mój Jaśnie Wielmożny
Jenerale, wybacz mi, porzućcie te rożnyrożenrożny,
Niemieckie szpadkiszpadkaszpadki, to wstyd szlacheckiemu dziecku
Nosić ten kijekkijekkijek; weźmij szablę po szlachecku!
Oto ten mój Scyzoryk u nóg Twoich składam,
To jest, co najdroższego na świecie posiadam.
Nie miałem nigdy żony, nie miałem dziecięcia,
On był żoną i dzieckiem; z mojego objęcia
Nigdy on nie wychodził; od rana do mroku
Pieściłem go, on w nocy sypiał przy mym boku!
A kiedym się zestarzał, nad łóżkiem na ścianie
Wisiał, jako nad Żydem Boże przykazanie!
Myśliłem zakopać go razem z ręką w grobie,
Lecz znalazłem dziedzica! – Niechaj służy Tobie!”

Jenerał wpół śmiejąc się, a na wpół wzruszony:
„Kolego – rzekł – jeżeli ustąpisz mnie żony
I dziecka, to zostaniesz przez resztę żywota
Bardzo samotny, stary, wdowiec i sierota!
Powiedz, czem ci ten drogi dar mam wynagrodzić
I czem twoje sieroctwo i wdowstwo osłodzić?”

„[…] Ja mam dosyć na tem,
Że mój Scyzoryk jeszcze zabłyśnie przed światem
W takim ręku! – Niech tylko Jenerał pamięta,
Aby tasiemkatasiemkatasiemka była długa, rozciągnięta,
Bo to długie; a zawsze od lewego ucha
Ciąć oburącz, to przetniesz od głowy do brzucha”.

Jenerał wziął Scyzoryk, lecz że bardzo długi,
Nie mógł nosić, w furgoniefurgonfurgonie schowały go sługi.
Co się z nim stało, różnie powiadają o temtemtem,
Lecz nikt pewnie nie wiedział ni wtenczaswtenczaswtenczas, ni potem.

j00000001EB1v50_00000_BIB_006 Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Warszawa 1986, s. 338–341.