Organizm człowieka składa się z głowy, szyi, tułowia i dwóch par kończyn. Nasze ciało budują komórki, które tworzą narządy. Współpracujące ze sobą narządy tworzą układy narządów. Ich rolą jest utrzymanie takich czynności życiowych jak : oddychanie, odżywianie, rozmnażanie, wydalanie, ruch, reagowanie na czynniki środowiska.
iXJAI2v5iq_d5e462
1. Twoje ciało
Komórka to podstawowy element budujący każdy żywy organizm. Zbudowana z komórek część ciała pełniąca określoną rolę w organizmie to narząd. Zbiór narządów połączonych ze względu na funkcję, jaką pełnią tworzą układ narządów. Organizm składa się z wielu układów. Komórki podobne do siebie, które pełnią te same funkcję tworzą zespoły nazywanę tkankami.
Układy narządów człowieka i ich rola
Układ narządów
Narządy budujące układ
Funkcje układu
ruchu
kości tworzące szkielet, mięśnie
rusztowanie ciała, ochrona niektórych narządów, wykonywanie ruchów i przemieszczanie się
oddechowy
jama nosowa, krtań, tchawica, oskrzela, płuca
dostarczanie organizmowi tlenu, usuwanie dwutlenku węgla
rozprowadzanie po organizmie tlenu i substancji pokarmowych, obrona przed zakażeniami
rozrodczy
żeński: pochwa, macica, dwa jajowody, dwa jajniki,
męski: prącie, dwa nasieniowody, dwa jądra
wykształcenie męskich i żeńskich cech płciowych, wydawanie na świat potomstwa
R1MmCNnorAuCn1
iXJAI2v5iq_d5e506
2. Jak się poruszamy?
Poruszanie się jest możliwe dzięki układowi ruchu. Tworzą go szkielet i mięśnie.
Szkielet budują kości i stawy.
Kości to twarde narządy zbudowane z białek i soli mineralnych.
Stawy to ruchome połączenia kości, umożliwiające wykonywanie ruchów.
Funkcje układu szkieletowego:
Czaszka – chroni mózg i narządy zmysłu oraz przednie odcinki przewodów pokarmowego i oddechowego.
Kręgosłup – jest oparciem dla czaszki, klatki piersiowej i szkieletu kończyn.
Klatka piersiowa – chroni serce i płuca.
Szkielet kończyn – tworzy rusztowanie dla rąk i nóg.
Mięśnie są zbudowane z komórek, które są zdolne do kurczenia się.
R1DPdQ17mvqM71
iXJAI2v5iq_d5e569
3. Jak się odżywiamy?
Układ pokarmowy służy do pobierania, rozdrabiania i trawienia pokarmu. Niestrawione resztki pokarmu są usuwane z organizmu przez odbyt w postaci kału. Trawienie to rozkład pokarmu na drobiny za pomocą substancji trawiących (enzymów trawiennych). Strawiony pokarm jest rozprowadzany do komórek ciała za pomocą krwi. Narządy budujące układ pokarmowy i ich rola:
jama ustna – rozdrabnianie pokarmu za pomocą zębów, mieszanie rozdrobnionego pokarmu ze śliną i formowanie kęsów;
przełyk – przesuwanie kęsów pokarmu do żołądka;
żołądek – trawienie pokarmu;
jelito cienkie – dalsze trawienie pokarmu, przenikanie drobin pokarmu do krwi (wchłanianie);
jelito grube – wchłanianie wody, formowanie kału z niestrawionych resztek pokarmu i usuwanie na zewnętrz przez odbyt.
W trawieniu pokarmu ważną rolę pełnią ślinianki, wątroba i trzustka. Narządy te produkują substancje, które pomagają w trawieniu pokarmu. Ślinianki produkują ślinę, która zmiękcza i częściowo trawi pokarm. Wątroba i trzustka wytwarzają substancje, które dostają się do części jelita cienkiego znajdującego się tuż za żołądkiem. Wątroba produkuje żółć, która rozbija tłuszcz na kropelki, dzięki czemu tłuszcz jest szybciej rozkładany przez substancje trawiące. Trzustka wytwarza substancje rozkładające białka, cukry i tłuszcze.
RVf6BgWmbYuzh1
iXJAI2v5iq_d5e690
4. Jak oddychamy?
Układ oddechowy służy do pobierania z otoczenia powietrza i usuwania zużytego. Zawarty w powietrzu wdychanym tlen jest rozprowadzany przez krew do komórek. Z komórek krew zabiera dwutlenek węgla i przenosi go do puc. Rytmiczne ruchy klatki piersiowej umożliwiają wykonywanie wdechów i wydechów. Są one możliwe dzięki skurczom i rozkurczom mięśni międzyżebrowych i przepony. Podczas wdechu mięśnie te się kurczą, klatka piersiowa się rozszerza i powietrze jest zasysane do płuc. Podczas wydechu mięśnie się rozkurczają, klatka piersiowa opada i powietrze wydostaje się z płuc. Narządy budujące układ oddechowy i ich rola:
jama nosowa – nawilżanie, ogrzewanie i oczyszczanie wdychanego powietrza;
krtań – podczas wydechu struny głosowe są wprawiane w drgania i powstają dźwięki;
tchawica i oskrzela – oczyszczanie powietrza i doprowadzenie go do płuc;
płuca – wymiana gazowa, która polega na przenikaniu do krwi tlenu a z krwi do płuc dwutlenku węgla.
RG3mIjPyxf8wE1
iXJAI2v5iq_d5e744
5. Na czym polega oddychanie?
Oddychanie wewnętrzne polega na uwolnieniu energii z pokarmu w obecności tlenu. Powstała podczas oddychania komórkowego energia jest magazynowana i wykorzystywana do wykonywania różnych czynności życiowych. Produktami ubocznymi oddychania są dwutlenek węgla i woda, które są usuwane z organizmu. Oddychaniu komórkowemu zawsze towarzyszy wymiana gazowa. Skład powietrza wdychanego i wydychanego różni się ilością tlenu, dwutlenku węgla i pary wodnej. Powietrze wdychane zawiera więcej tlenu oraz mniej dwutlenku węgla i pary wodnej niż powietrze wydychane.
R9QGCcnbqb5mZ1
iXJAI2v5iq_d5e786
6. Układ krwionośny
Układ krwionośny odpowiada za transport substancji po organizmie:
transportuje tlen z płuc do komórek;
transportuje składniki pokarmowe z jelita cienkiego do komórek ciała;
zabiera z komórek niepotrzebne substancje i przenosi je do narządów, których zadaniem jest usunięcie ich z organizmu.
Narządy budujące układ krwionośny i ich rola:
serce – kurcząc się i rozkurczając umożliwia szybki przepływ krwi w naczyniach krwionośnych;
tętnice – naczynia krwionośne, które wyprowadzają krew z serca do tkanek; mają grube, elastyczne ściany; w tętnicach krew płynie szybko i ma wysokie ciśnienie;
żyły – naczynia krwionośne, które doprowadzają krew z tkanek do serca; mają cienkie ściany; krew w żyłach płynie wolno i ma niskie ciśnienie.
W narządach układu krwionośnego płynie krew. Składa się ona z komórek, zwanych krwinkami oraz płynnej substancji - osocza.
R19haoa5fvyJ31
iXJAI2v5iq_d5e845
7. Co to znaczy być kobietą mężczyzną?
Rozmnażanie to wydawanie na świat potomstwa. Człowiek rozmnaża się płciowo, czyli nowy organizm powstaje z połączenia się komórek rozrodczych żeńskiej (komórki jajowej) i męskiej (plemnika). Do rozmnażania służą układy rozrodcze: żeński i męski. Narządy budujące żeński układ rozrodczy i ich rola:
parzyste jajniki – wytwarzają komórki jajowe, czyli żeńskie komórki rozrodcze;
parzyste jajowody – miejsce połączenia się komórki jajowej i plemnika;
macica – miejsce rozwoju zarodka;
pochwa – kanał, przez który wydostaje się krew menstruacyjna, a podczas porodu dziecko.
RyGWcCBcCdcev1
Narządy budujące męski układ rozrodczy i ich rola:
parzyste jądra – wytwarzają plemniki, czyli męskie komórki rozrodcze;
parzyste nasieniowody – wprowadzają plemniki z jąder do cewki moczowej;
penis – narząd przez który wydostaje się nasienie sperma (płyn zawierający plemniki).
RJFoMWQusZUR91
iXJAI2v5iq_d5e917
8. Rozwój człowieka
Zapłodnienie to połączenie się komórki jajowej z plemnikiem – w ten sposób powstaje zarodek. Odżywia się on i oddycha dzięki łożysku, które się tworzy w macicy. Łącznikiem między łożyskiem a zarodkiem jest pępowina. Ciąża rozpoczyna się zapłodnieniem i kończy porodem. U ludzi ciąża trwa około 9 miesięcy i zazwyczaj rodzi się jedno dziecko. Poród to proces, podczas którego dziecko wydostaje się z macicy przez pochwę.
Etapy rozwoju człowieka – od poczęcia do starości
Etap rozwoju
Czas trwania
Typowe cechy
zarodkowy
od zapłodnienia do końca 2 miesiąca ciąży
zaczynają tworzyć się części ciała i narządy
płodowy
od 3 miesiąca ciąży do porodu
wzrost i rozwój części ciała i narządów wewnętrznych.
noworodkowy
od urodzenia do końca pierwszego miesiąca życia
dziecko większą część doby przesypia
niemowlęcy
do końca pierwszego roku życia
dziecko raczkuje, siada, gaworzy, wyrastają mu pierwsze zęby mleczne, pod koniec tego okresu próbuje stać i chodzić
poniemowlęcy
1‑3 lata
dziecko uczy się chodzić, wyrastają mu wszystkie zęby mleczne, pod koniec buduje proste zdania
przedszkolny
3‑6 lat
dziecko bawi się z rówieśnikami, szybko nabywa nowe umiejętności
szkolny
7‑10 dziewczęta7‑12 chłopcy
dziecku wypadają zęby mleczne i wyrastają stałe, wzrasta sprawność fizyczna i zdolności intelektualne
dojrzewania
do ok. 20 lat
osiągnięcie wyglądu osoby dorosłej (dojrzałość fizyczna), przygotowanie do pełnienia ról społecznych (dojrzałość społeczna), zdolność do panowania nad emocjami (dojrzałość psychiczna)
dorosłości
do około 65 lat
osoby dorosłe podejmują decyzje dotyczące pracy, miejsca zamieszkania, małżeństwa, posiadania dzieci
starości
do śmierci
osoby w tym wieku są mniej aktywne, mogą częściej chorować, skóra staje się mniej elastyczna, ruchy są wolniejsze
Dojrzewanie to okres, w którym dziewczynka staje się kobietą a chłopiec mężczyzną. Zmiany w okresie dojrzewania dotyczą:
budowy i wyglądu – jest to dojrzewanie płciowe;
postaw, zachowania – jest to dojrzewanie psychiczne;
stosunku do innych ludzi, przestrzegania reguł w społeczeństwie – jest to dojrzewanie społeczne.
R31SEczJUupQj1
iXJAI2v5iq_d5e974
9. Jak widzimy?
Narządem zmysłu wzroku są oczy. Za ich pomocą widzimy przedmioty i odróżniamy kolory. Kiedy światło dociera do oka, przedostaje się przez źrenicę i przez soczewkę jest skupiane na siatkówce. Tam bodźce świetlne są przekształcane w impulsy nerwowe i przesyłane do mózgu. Obraz powstający na siatkówce jest pomniejszony i odwrócony. Położenie oczu blisko siebie i z przodu głowy pozwala na widzenie przestrzenne.
R1cRfGWXbAfoB
RXknWFFPgmtuJ
iXJAI2v5iq_d5e1019
10. Jak słyszymy?
Człowiek odbiera dźwięki za pomocą zmysłu słuchu, którego narządem są uszy. Źródłem dźwięku są drgania ciał. Drgania te przenoszą się przez ośrodek złożony z drobin, dlatego dźwięki rozchodzą się w ciałach stałych, cieczach i gazach, lecz nie rozchodzą się w próżni. Im bliżej siebie leżą drobiny, tym szybciej rozchodzi się dźwięk. Dlatego ciała stałe lepiej przewodzą dźwięki niż ciecze, a ciecze lepiej niż gazy. Kiedy ciało zostanie wprawione w drgania, wprawia w ruch drobiny powietrza, które przekazują drgania kolejnym drobinom. Drgania te są przenoszone do uszu i tam zamieniane na impulsy nerwowe. Impulsy nerwowe docierają do mózgu.
R1aRXwR5CwnIe1
iXJAI2v5iq_d5e1060
11. Światło i dźwięk
Dźwięki różnią się wysokością i głośnością. Wysokość dźwięku zależy od częstotliwości, czyli ilości drgań na sekundę obiektu wydającego dźwięk. Dorosły, zdrowy człowiek słyszy dźwięki o częstotliwości od 16 do około 20000 drgań na sekundę. Głośność dźwięku zależy od siły drgań – im silniejsze, tym dźwięk jest głośniejszy. Głośność dźwięku mierzy się decybelach (dB). Dźwięk rozchodzi się we wszystkich kierunkach od źródła dźwięku. Prędkość dźwięku zależy od budowy ciała, w którym się rozchodzi. Najszybciej dźwięk rozchodzi się w ciałach stałych. Dźwięk nie rozchodzi się w próżni, ponieważ nie ma drobin, które przenosiłyby drgania. Światło rozchodzi się po liniach prostych od źródła światła. Gdy światło przechodzi z powietrza do wody, ulega załamaniu. Światło najszybciej rozchodzi się w próżni. Światło rozchodzi się szybciej od dźwięku, dlatego podczas burzy z piorunami najpierw widzimy błyskawicę a potem słyszymy grzmot. Nic nie może poruszać się szybciej od światła.
RAU0er597jBjh1
iXJAI2v5iq_d5e1106
12. Inne zmysły też są ważne
Narządy zmysłów służą do odbierania informacji ze środowiska, takich jak: światło, dźwięk, zapach, smak, dotyk, ciepło, zimno. Najważniejszą rolę w codziennym życiu odgrywają wzrok i słuch, ale inne zmysły są też ważne. Zmysł węchu znajduje się w nosie. Odbiera informacje o zapachach unoszących się w powietrzu. Za pomocą tego zmysłu odróżniamy zapachy. Zmysł węchu ostrzega nas przed niebezpieczeństwem, np. ulatniającym się gazem. Zmysł węchu szybko się „męczy” – tzn. że po chwili zapach może nawet przestać być wyczuwalny. Zmysł smaku znajduje się na języku. Odbiera informacje o substancjach zawartych w pokarmach. Pozwala na ocenę, czy potrawa jest smaczna, jadalna i świeża. Człowiek odróżnia smaki: słodki, słony, kwaśny, gorzki i mięsny. Zmysł smaku ostrzega przed zjedzeniem nieświeżej potrawy lub niejadalnej substancji. Zmysły smaku i węchu są ze sobą powiązane, dlatego podczas kataru smak potraw jest słabo wyczuwalny. Zmysł dotyku znajduje się w skórze. Odbiera informacje o temperaturze otoczenia oraz sile uścisku, dotyku i bólu. Najbardziej wrażliwa jest skóra na wargach i opuszkach palców.
Przykłady sytuacji, w których potrzebny lub pomocny jest zmysł węchu
R1BiMRjgtqAHm1
RHJYJ0D62E6lv1
RyXwZLlUFt1QQ1
RpeS2sdR86Y5b1
Przykładowe sytuacje, w których przydaje się zmysł smaku
RpTtZQ29XJ5cz1
RRjcSg1wXQ52j1
R1DbLAKW91GIP1
Przykładowe sytuacje, w których przydaje się zmysł dotyku
Rec2GSlwtMWQf1
ROfsXvTo3TQdB1
RIN2OeZev2D9u1
iXJAI2v5iq_d5e1160
Test
Rs4saKFMWqHxw1
iXJAI2v5iq_d5e1194
Zadania
Ćwiczenie 1
Rn5oFljwBEoob1
Ćwiczenie 2
RxXvNRFG4Gq1N1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Przyporządkuj każdemu procesowi jego funkcję
rozmnażanie, oddychanie, odżywianie, wydalanie
uwolnienie energii z pokarmu
dostarczenie pokarmu komórkom
usuwanie z organizmu szkodliwych substancji
wydawanie na świat potomstwa
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R9pGVXBLn8JcP1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Do każdego układu narządów dopasuj przykłady narządów, które go budują.
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R1Paaks32VqhQ1
Ćwiczenie 7
RBC2mSR8ZgQEo1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Oceń prawdziwość zdań.
Prawda
Fałsz
Tylko w żołądku odbywa się trawienie pokarmu.
□
□
Trawienie to rozkład pokarmu do substancji, które mogą przenikać do krwi.
□
□
Po strawieniu pokarmu jest on usuwany przez odbyt na zewnątrz ciała.
□
□
Odżywianie polega na dostarczaniu pokarmu komórkom.
□
□
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
RKXXFqpFC2m7b1
Ćwiczenie 9
RPpMKqpWQbllu1
Ćwiczenie 10
RjNgB4XJ8fGXZ1
Ćwiczenie 11
R19GT7myJOStA1
Ćwiczenie 12
RiNvMi5qftMVm1
Ćwiczenie 13
RdYcRCL2s0DOa1
Ćwiczenie 14
R1S3DuiuoeTaX1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Oceń prawdziwość zdań.
Prawda
Fałsz
Oddychanie komórkowe polega na przenoszeniu tlenu do komórek.
□
□
Podczas oddychania komórkowego uwalniana jest energia z pokarmu.
□
□
Do oddychania komórkowego potrzebny jest tlen i pokarm.
□
□
Oddychanie komórkowe to wdech i wydech.
□
□
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 15
R1QdgQgVkumfN1
Ćwiczenie 16
RtuOovgRYid101
Ćwiczenie 17
R16l6mvShkO9p1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Połącz narząd z rolą, jaką pełni.
Nasieniowód, Macica, Jajowód, Jądro, Jajnik
produkcja plemników
rozwój zarodka i płodu
produkcja komórek jajowych
droga plemników z jąder
miejsce zapłodnienia
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 18
RrqjO9l5zH8hk1
Ćwiczenie 19
R18iHoJhTn2rE1
Ćwiczenie 20
R1FezH1yBsRuB1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Oceń prawdziwość zdań.
Prawda
Fałsz
Komórka jajowa wydostaje się z jajnika przeciętnie co 28 dni.
□
□
Miesiączka trwa około jednego miesiąca.
□
□
Podczas polucji plemniki wydostają się przez prącie na zewnątrz.
□
□
Dziewczęta i chłopcy dojrzewają w tym samym wieku.
□
□
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 21
R18INUVybXRxK1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Ustal, które oznaki dojrzewania są charakterystyczne dla dziewcząt, które dla chłopców.
owłosienie łonowe i pachowe, poszerzenie się bioder, rozwój piersi, owłosienie łonowe i pachowe, mutacja, trądzik, polucje, miesiączka, trądzik, zarost na twarzy, poszerzenie się barków
dziewczęta
chłopcy
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 22
R1DAZiRR2fBiJ1
Ćwiczenie 23
R1aJ94PKHpC1t1
R1YcIdfDMMU1c
Ćwiczenie 24
Ćwiczenie 25
RuJGzbaEQCsjz1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Oceń prawdziwość zdań.
Prawda
Fałsz
Dźwięki wytwarzają wyłącznie instrumenty muzyczne.
□
□
Prędkość dźwięku jest większa niż prędkość światła.
□
□
Dźwięk w wodzie rozchodzi się szybciej niż w powietrzu.
□
□
Zjawisko odbicia dźwięku od przeszkody nazywamy echem.
□
□
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 26
RqhJoXFtiHb0i1
Ćwiczenie 27
R1eIgwnwntbE41
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Oceń prawdziwość zdań.
Prawda
Fałsz
Podczas burzy najpierw słychać grzmot a potem widać piorun.
□
□
Światło najszybciej rozchodzi się w wodzie.
□
□
Światło rozchodzi się w próżni.
□
□
Dźwięk rozchodzi się wolniej od światła.
□
□
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.