„Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?” – Mikołaj Sęp Szarzyński
Mikołaj Sęp Szarzyński to twórca, którego dziś uważa się za jednego z najwybitniejszych poetów staropolskich.
1) Przypomnij sobie wiadomości dotyczące Rozmowy Mistrza Polikarpa ze ŚmierciąRozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią oraz sonetów Francesca Petrarkisonetów Francesca Petrarki.
2) Stwórz listę swoich skojarzeń związanych z pojęciami: vanitas, metafizyka, egzystencja.
Mikołaj Sęp Szarzyński – poeta przełomu
Mikołaj Sęp Szarzyński
poeta przełomu epok renesansu i baroku, pisał po polsku i łacinie, tłumacz Ludwika z Grenady; najznakomitszy, obok Jana Kochanowskiego, twórca literatury staropolskiej.
Mikołaj Sęp Szarzyński urodził się w rodzinie Joachima Szarzyńskiego, właściciela Zimnej Wody. Uczył się we Lwowie, potem wyjechał na studia do niemieckiej Wittenbergi i Lipska. Wywodził się rodziny protestanckiej. Na katolicyzm przeszedł po powrocie do kraju (1568). Gdy zmarł, miał nieco ponad 30 lat.
Za życia Mikołaj Sęp Szarzyński niemal niczego nie wydrukował, jego dzieła krążyły w rękopisach. Jeden z braci poety podjął się druku. Zgromadził część utworów, zwłaszcza pisanych po polsku. Nieco ponad 50 tekstów ukazało się jako Rytmy abo wiersze polskie.
Niezwykle dziś doceniane dzieła Mikołaja Sępa Szarzyńskiego sprawiają problemy badaczom literatury. Trwają spory, do której epoki zakwalifikować dokonania poety.
Do renesansu? Przecież Sęp Szarzyński zmarł kilka lat przed Janem Kochanowskim, który był najwybitniejszym reprezentantem tej epoki…
Do baroku? Wprawdzie idee tej epoki zaczną dominować już po śmierci Sępa Szarzyńskiego, ale jego wiersze zawierają zapowiedź tego, co będzie typowe za kilkadziesiąt lat…
Według niektórych badaczy za osobny nurt, a może nawet osobną, umieszczaną pomiędzy renesansem a barokiem, epokę należy uznać manieryzm. W Polsce poezja Sępa Szarzyńskiego byłaby najlepszym przykładem poetyki manierystycznej. Zazwyczaj wskazuje się, że poeta ten jest prekursoremprekursorem baroku, twórcą, który wprowadził tematy i formy charakterystyczne dla tej epoki.
Twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego zalicza się do nurtu poezji metafizycznej. Tej nazwy używano pierwotnie w stosunku do dzieł niektórych angielskich liryków z przełomu XVI i XVII wieku (zwłaszcza tzw. „szkoły” Johna Donne’aJohna Donne’a). W XX stuleciu termin dotyczy utworów poruszających tematy nietrwałości istnienia człowieka, marności życia ludzkiego, grzeszności, ulegania namiętnościom. Dzieła Mikołaja Sępa Szarzyńskiego nie były jednak wyłącznie pesymistyczne, ponieważ dawały nadzieję na to, że pomoc Boga pozwoli pokonać pokusy, którymi chcą człowieka zwieść szatan, świat i ciało.
Poetyka utworów Sępa Szarzyńskiego jest bardzo dla niego charakterystyczna. To poezja wymagająca i od twórcy, i od odbiorcy. Sonet to gatunek, w którym istnieje wiele ograniczeń: liczba wersów, układ rymów, charakter poszczególnych strof. Używanie przerzutni, oksymoronów, szyku przestawnego (inwersji), aliteracji itd. sprawia, że twórczość Sępa odbiega od tego, czego wówczas mógł się spodziewać czytelnik, wychowany na wzorcach renesansowych.
Wizerunki śmierci
Napis na statuę abo obraz śmierciCóra to grzechowa,
Świat skazić gotowa:
Wszytko, co się rodzi,
Bądź po ziemi chodzi,
Lub w morskiej wnętrzności
I wietrznej próżności,
Jako kosarz ziele
Ostrą kosą ściele;
Tak ta wszystko składa,
Ani opowiada
Nikomu swojego
Zamachu strasznego.
I wy, co to ćciciećcicie,
Prawda, że nie wiécie,
Jeśli nie przymierza
Ta sroga szampierzaszampierza
Któremu do szyje. Strzeż się: oto bije!Mikołaj Sęp-Szarzyński, Napis na statuę abo obraz śmierci, [w:] tegoż, Poezje zebrane, wybór Radosław Grześkowiak, Adam Karpiński, Warszawa 2001.
Kto jest bohaterką utworu? Uzasadnij swoją odpowiedź, przywołując odpowiednie fragmenty tekstu i je komentując.
Wyjaśnij, z jakiego powodu postać mówiąca nazywa bohaterkę „córą grzechową”.
Na podstawie wiersza opisz wygląd i charakter bohaterki.
Do kogo jest skierowany wiersz? Zacytuj odpowiedni fragment utworu.
Wiersz rozpoczynający Rytmy abo wiersze polskie przypomina Rozmowę Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Krótki wers oraz poważny temat pozwalają skojarzyć Napis na statuę abo obraz śmierci ze średniowieczem. W Rozmowie... odbiorca mógł obserwować, jak trzęsący się Polikarp wciąż prowokuje Śmierć do wielowersowych wypowiedzi. W wierszu Sępa Szarzyńskiego odbiorca został niejako „wpisany” w tekst.
Poszukaj na obrazie postaci Śmierci i porównaj, czy opis w wierszu Sępa Szarzyńskiego jest podobny do tego, jak Śmierć wyobrażał sobie Pieter BruegelPieter Bruegel (starszy).
O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet I: O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego, czyta Jan Peszek Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet I: O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego, czyta Jan Peszek Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY 3.0.
Sonet I: O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczegoEchej, jak gwałtemgwałtem obrotne obłoki
I TytanTytan prędki lotne czasy pędzą,
A chciwa może odciąć rozkosz nędzą
Śmierć –tuż za nami spore czyni kroki.A ja, co dalej, lepiej cień głęboki
Błędów mych widzę, które gęsto jędzągęsto jędzą
Strwożone serce ustawiczną nędzą,
I z płaczem ganię młodości mej skoki.O moc o rozkosz o skarby pilności,
Choćby nie darmo były przedsię szkodzą,
Bo naszę chciwość od swej szczęśliwości
WłasnejWłasnej (co Bogiem zowiemy) odwodząNiestałe dobra! O, stokroć szczęśliwy,
Który tych cieniów w czas zna kształt prawdziwy.Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet I: O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego, [w:] tegoż, Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku. Od Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, oprac. Krzysztof Mrowcewicz, Warszawa 1993, s. 49.
Mikołaj Sęp Szarzyński to jeden z pierwszych poetów piszących sonety w języku polskim. Przypomnij sobie wyznaczniki gatunkowe sonetu. Sprawdź, czy utwór Sępa Szarzyńskiego jest rzeczywiście sonetem.
Czy tytuł utworu odpowiada jego treści? Uzasadnij odpowiedź.
Sonet I Mikołaja Sępa Szarzyńskiego podejmuje tematykę...
- miłosną.
- religijną.
- autotematyczną.
- patriotyczną.
- biesiadną.
- refleksyjno-filozoficzną.
Formę wiersza O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego można uznać za kunsztowną: to tzw. sonet francuski, który od odmiany włoskiej różni się tym, że dwa ostatnie wersy (wchodzące w skład trójwersowej zwrotki) zawierają rym parzysty.
Wyjaśnij, w jaki sposób zostało przedstawione w wierszu zachowanie Śmierci. Czy jest inne od tego, które Mikołaj Sęp Szarzyński ukazał w Napisie?
Określ przyczynę niepokoju postaci mówiącej w Sonecie I.
Co podmiot liryczny uważa za mało wartościowe, prowadzące do grzechu?
- potęgę
- wiarę
- majątek
- przyjemności
Zinterpretuj sens słów: „O stokroć szczęśliwy/ Który tych cieniów w czas zna kształt prawdziwy”. Zapisz w punktach swoje spostrzeżenia na temat tego sformułowaia.
Wojna duszy i ciała...
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet IV: O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem, czyta Jan Peszek Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet IV: O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem, czyta Jan Peszek Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY 3.0.
Sonet IV: O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałemPokój – szczęśliwość, ale bojowanie
Byt nasz podniebny. On srogi ciemności
Hetman i świata łakome marności
O nasze pilnopilno czynią zepsowanie.Nie dosyć na tym, o nasz możny Panie!
Ten nasz dom – ciało, dla zbiegłych lubości,
Niebacznie zajźrzączajźrząc duchowi zwierzchności,
Upaść na wieki żądać nie przestanie.Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
Królu powszechny, prawdziwy pokoju,Zbawienia mego jest nadzieja w tobie!
Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznieprzezpiecznie
Będę wojował i wygram statecznie!Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet IV: O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem, [w:] , Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku. Od Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, oprac. Krzysztof Mrowcewicz, Warszawa 1993, s. 51.
Odszukaj w sonecie środki stylistyczne. Nazwij każdy z nich, podaj przykład jego użycia oraz wyjaśnij, w jakim celu został zastosowany.
Oceń, które ze środków stylistycznych mogą utrudniać rozumienie utworu.
Do kogo zwraca się postać mówiąca w wierszu? Zacytuj odpowiedni fragment.
Oceń, czy postać mówiąca zgadza się z twierdzeniem, że „pokój – szczęśliwość”. Uzasadnij odpowiedź.
Czy według podmiotu lirycznego możliwe jest na ziemi zaznanie pokoju? Uzasadnij odpowiedź.
Wypisz wyrazy, których poeta użył, aby uzasadnić swoje przekonanie, że życie ludzkie jest nieustanną walką.
Jakimi określeniami autor charakteryzuje możliwości człowieka?
Wyjaśnij, kim jest „srogi ciemności hetman”. Kto w wierszu jest przeciwnikiem człowieka? Uzasadnij odpowiedź.
Jaki jest warunek zwycięstwa w nierównej walce? Zacytuj odpowiedni fragment wiersza.
Połącz podzielone na dwie części zdania, zawierające charakterystykę osoby mówiącej w wierszu.
bo człowiek składa się z ciała i duszy., gdyż nie zauważa, że wszystko, co materialne, jest marnością., gdyż szatan jest potężniejszy od człowieka.
| Wątły | |
| Niebaczny | |
| Rozdwojony w sobie |
O marności człowieka i świata
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet II: Na one słowa Jopowe: Homo natus de muliere, brevi vivens tempore etc., czyta Jan Peszek Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet II: Na one słowa Jopowe: Homo natus de muliere, brevi vivens tempore etc., czyta Jan Peszek Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY 3.0.
Sonet II, Na one słowa Jopowe: Homo natus de muliere, brevi vivens tempore etc.Z wstydem poczęty człowiek, urodzony
Z boleścią, krótko tu na świecie żywie,
I to odmiennie, nędznie, bojaźliwie,
Ginie, od Słońca jak cień opuszczony.I od takiego (Boże nieskończony,
W sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
Sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarzjakmiarz chciwie
Być miłowany i chcesz być chwalony!Dziwne są twego miłosierdzia sprawy –
Tym się CherubimCherubim (przepaść zrozumności)
Dziwi zdumiały i stąd pała prawy
Płomień, SerafimSerafim, w szczęśliwej miłości.O Święty Panie, daj, niech i my mamy
To, co mieć każesz, i tobie oddamy.Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet II, Na one słowa Jopowe: Homo natus de muliere, brevi vivens tempore etc., [w:] , Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku. Od Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, oprac. Krzysztof Mrowcewicz, Warszawa 1993, s. 50.
Przypomnij sobie, kim był biblijny Hiob, który w wierszach Sępa Szarzyńskiego nazywany jest Jopem.
Wymień postaci, które występują w wierszu, a następnie, przywołując odpowiednie cytaty, opisz każdą z nich.
Ustaw postaci występujące w wierszu na drabinie bytów (na dole umieść istotę stojącą najniżej w hierarchii).
- Człowiek
- Cherubin
- Bóg
- Serafin
Zinterpretuj sens ostatniej strofy Sonetu II.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet V: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego, czyta Jan Peszek Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet V: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego, czyta Jan Peszek Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY 3.0.
Sonet V: O nietrwałej miłości rzeczy świata tegoI nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha, gdy żądzą zwiedzione
Myśli cukrują nazbyt rzeczy one,
Które i mienićmienić, i muszą się psować.Komu tak będzie dostatkiem smakować
Złoto, sceptrsceptr, sława, rozkosz i stworzone
Piękne oblicze, by tym nasycone
I mógł mieć serce, i trwóg się warowaćtrwóg się warować?Miłość jest własny bieg bycia naszego,
Ale z żywiołów utworzone ciało
To chwaląc, co zna początku równego,
Zawodzi duszę, której wszystko mało,Gdy Ciebie, wiecznej i prawejprawej piękności
Samej nie widzi, celu swej miłości.Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet V: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego, [w:] , Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku. Od Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, oprac. Krzysztof Mrowcewicz, Warszawa 1993, s. 51–52.
Omów, co tytuł i pierwszy wers zapowiadają w treści całego utworu.
Co złego podmiot liryczny dostrzega w żądzach?
Wyjaśnij, co powoduje, że wartości wymienione w drugiej strofie nie uspokoją serca człowieka.
Omów, przez kogo i w jaki sposób kuszona jest dusza.
Dlaczego miłość ziemska zdaniem poety nie może zaspokoić pragnień i potrzeb człowieka? Odpowiedź uzasadnij.
Dlaczego Sęp Szarzyński odrzuca wartości doczesne? Odpowiedź uzasadnij.
Kto i dlaczego według poety jest jedynym obiektem godnym miłości? Odpowiedź uzasadnij.
Poetycki świat autora Rytmów jest dynamiczny, niespokojny, pełen niepokoju i drgnień. Cała poezja Sępa stoi pod znakiem Ruchu. We wszystkim, co go otacza, i we wszystkim, co w sobie samym doznaje, Szarzyński odczuwa zwłaszcza zmianę. Ruch jest dla niego czymś więcej niż jednym ze zjawisk; jest raczej trybem bytu, formą, w jakiej istnieje rzeczywistość [...].
Cóż ja czuję?
Sonet 132Jeśli to nie jest miłość – cóż ja czuję?
A jeśli miłość – co to jest takiego?
Jeśli rzecz dobra – skąd gorycz, co truje?
Gdy zła – skąd słodycz cierpienia każdego?Jeśli z mej woli płonę – czemu płaczę?
Jeśli wbrew woli – cóż pomoże lament?
O śmierci żywa, radosna rozpaczy,
Jaką nade mną masz moc! Oto zamęt.Żeglarz, ciśnięty złym wodom dla żeru,
W burzy znalazłem się, podarłszy żagle,
Na pełnym morzu, samotny, bez steru.W lekkiej od szaleństw, w ciężkiej od win łodzi
Płynę, nie wiedząc już sam, czego pragnę,
W zimie żar pali, w lecie mróz mnie chłodzi.Francesco Petrarka, Sonet 132, [w:] tegoż, Poezje wybrane, tłum. Jalu Kurek, Warszawa 1969, s. 32.
Sonet V Mikołaja Sępa Szarzyńskiego nawiązuje do Sonetu 132 Francesca Petrarki. Przeczytaj wiersz włoskiego humanisty, a następnie porównaj z tym, co o paradoksach miłości napisał autor Rytmów.
Popularność artysty
Mikołaj Sęp Szarzyński za życia był znany garstce czytelników. Dziś uznaje się go za jednego z najwybitniejszych twórców XVI wieku. Rozważcie, co może decydować o:
braku popularności za życia artysty (nie tylko Sępa!),
uznaniu artysty za wybitnego i włączeniu jego dzieł do kanonu.
Zadaniowo
Wyobraź sobie, że rozmawiasz z Mikołajem Sępem Szarzyńskim. Przeprowadź z nim wywiad, którego tematem niech będą jego poglądy na życie ziemskie, śmierć i życie wieczne. W odpowiedziach udzielanych przez poetę zawrzyj cytaty z jego wierszy.
Napisz interpretację wybranego wiersza Mikołaja Sępa Szarzyńskiego. Postaw tezę interpretacyjną i ją uzasadnij. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
Wszystko w życiu przemija, czy zostaje na trwałe zapisane w pamięci? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do wybranych przedstawień martwej natury oraz innego niż wyżej wymienione tekstu literackiego. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.